Н. ГЫЙМАТДИНОВА ИҖАТЫНДА МИФОПОЭТИК ОБРАЗЛАР

Тукай районы

Мәләкәс урта мәктәбе

Фәнни җитәкче: Умнова Л.И.

Россиядә мифологик мәктәп барлыкка килү һәм үсү татар фольклорын өйрәнүгә уңай йогынты ясый. Ш. Мәрҗәнинең татар риваятьләренә игътибар итүе мәгълүм. Шулай ук бу эштә К. Насыйри да активлык күрсәтә.

Архетип-әдәбиятта кабатланып торучы образлар. Галимнәр фикеренчә, мондый образлар борынгы кешеләрнең психологик тәҗрибәсе нәтиҗәсе булган кеше моделе [Заhидуллина Д.Ф., 2007:31-33]

Н.Гыйматдинова «Пәри утары» әсәрендә дә төп геройларын яратып, символлар һәм мифологик катламнар янәшәсендә сурәтли. Ул Хаятка бәйләп өч символик образ кулланыла:

• 
  Пәри утары, лампа уты һәм шәл. Пәри утары-Хаяткә күчмәләрдән нәзер булып калган, ачкычын тапшырганчы вакытлыча тору урыны гына түгел. Ул- табигатьтән аерылып, үзе язган кануннар белән яшәүче авылдагыга охшамаган икенче дөнья. Бу яшәештә һәр тереклек иясе-кешегә ярдәмче һәм дус. Димәк, пәри утары кешенең табигать белән кушылып көн итә алу үрнәге дә булып чыга.
  
• 
  Ут символы-һәркөн Хаят тәрәзә төбенә яндырып куя торган лампа яктысы-Искәндәрне көтү газабы да. Ләкин аның чын мәгънәсе, минемчә, тирәндәрәк. Бу ут адашкан һәр кешегә юл күрсәтүче, маяк ролен үти. Шул ут кемнәрнедер үлемнән йолып кала. Ул-кеше күңелендәге изгелек, башкалардан түләү көтмичә эшләнә торган мәрхәмәт.
  
• 
  Өченче образ-шәл. Бик чибәр Хаят йөзен шәл белән томалап йөри, шуңа күрә кешеләр аны ямьсез, чәчсез, пәри төсле дит уйлыйлар. Ләкин шәл- матурлыкны яшерү чарасы. Ул-шулай ук, яман күздән, явыз эшләрдән саклаучы да. Рөстәм дусларына күрсәткән чакта шәлен югалткан Хаят шундый саксызлык кыла.
  

Н.Гыйматдинова повестьларында реалистик сюжет төп, әйдәп баручы булганда, ямьсезлекне кире кагу үзәккә куела, романтик сюжетлар белән матурлыкны раслау алга чыга. Шундый үзәк өзгеч әсәрләрнең берсе – «Китәм, димә». Урман. Яше йөз дә ике булган Шәңкәле карт – элекке Шәңгәрәй мулла, аның дусты соры бүре…Париж. Зиннәтле борынгы замок һәм 95 яшьлек Шарлотта карчык – элекке Шамилә абыстай…Үзенең осталыгы белән бөтен дөньяны таң калдырган балерина Камилла –татар кызы Камилә. Тора-бара аңлашылганча, бу яшь артистка, бу ике бәхетсезнең оныгы…Хәзерге хәлендәге Шәңкәле. Ничек болай килеп чыккан кем ул? Үз тарихын Шәңкәле байтак еллар инде әкият теленә күчергән, ник дигәндә аның сүзенә ышанучы булмый. Каядыр китеп, 20 елдан соң ул авылга кайта, тик аның Шәңгәрәй мулла икәненә беркем дә ышанмый-шуннан соң ул бүре дусты белән урманда яшәп кала. Карт бүре хуҗасының аяк очында җан бирә. Күп еллар үтә…Сәйдәш Шәңгәрәй картны авылга күчәргә димләсә дә, ул инде өченче буын бүре дусты белән урманда торып кала. Әсәрдә иң зур ерткыч-идея-ният белән сугарылган адәм заты. Бүре – бу яктан фәрештәгә тиң җан.

Камилла Парижга – Шарлотта – Шамиләгә Шәңкәле турында хат язып сала. Хат килеп төшү белән Шамилә абыстайның башына кан йөгерә-аңа инде 95 яшь-ул барлык мөлкәтен Камиллага васыять итеп калдыра. Балерина шунда төпләнә, ә гәзнич орлыкларын бакчадагы розалар арасына сибә.

Повестьтагы төп сюжет сызыгы-Камилла белән Сәйдәш мәхәббәте тарихы. Әсәрдә әлеге мөнәсәбәтләр бик романтик итеп сурәтләнә.Романтик тарих янәшәсендә Камилла һәм Шарлотта мөнәсәбәтләренә әверелеп, мөстәкыйль сюжет сызыгы барлыкка килә. Париждагы очраклы күрешүдән соң Каратау авылына килеп чыккан биюче, танылган балерина Камилла Байчура биредә мәхәббәт, үз нәсел тармагын-бабасын таба…һәм югалта. Әсәрдә романтик сюжетлар белән бергә (Сәйдәш-Гөлчәчәк, Сәйдәш-Камилла каршылыгы, чын мәхәббәткә хыянәт итәргә ярамау), урын-вакытны төгәлләштерү, кеше образларына бәйләп иҗтимагый мәсьәләләр дә куела. Камилла-Нурмиев, Рәсимә-Хәнифә, Әнисә-Сәйдәш, каршылыкларында намуссызлык, азгынлык, байлык артыннан куу кебек сыйфатларга игътибар ителә.[2]

Әсәрдә, шулай ук, дингә каршы көрәш Шәңгәрәй гаиләсен яки аның кебекләр тормышын гына җимереп калмый, гомумән, яшәү рәвешен юк итә, аның нигез баганаларын аудара. Сәйдәшнең Шәңгәрәй йортын тергезүе- гасырлар буена формалашкан яшәеш юлын кайтару омтылышы, табигый, әхлак кануннарын җәмгыять кагыйдәләреннән алга чыгару теләге дә булып тора.

Н Гыйматдинова әсәрләренең кайберләрен карап чыкканнан соң аларны берләштерә һәм алар өчен уртак булган бер сыйфат, элемент бар: ул-үзәк герой сурәтләнеше, аның характеры. Камилла яки Хаят, Акчәч яки Сара, Сәвилә яки Җәмилә- әсәрдән- әсәргә күчүче бер тип геройлар.

Әйтерсең, Камилла-Шамилә һәм Шәңгәрәйләр яшь булган вакыттагы кеше тибы, Хаят-бик ерак заманнарда гына яшәгән хатын-кыз кабатланышы, Сара-хыял дөньясыннан төшкән «ак торна». Инде кадерле Н.Гыйматдинованың, бүгенге иҗат байлыгы ноктасыннан торып, аның үткән заман хатын-кыз архетибын тудыруын, татар әдәбиятына үзгә бер хатын-кыз алып килүен күрсәтер чак житте.

Н. Гыйматдинова иҗат иткән архетип – без үткән заман хатын-кызы дип атаган образ да берничә әhәмиятле сыйфатны үзенә җыйган. Башкаларга охшамаган булу, табигать hәм йөрәк-хис кушканча яшәү, үзен мәхәббәт, башкалар бәхете өчен корбан итү – шундыйлардан. Аның әсәрләрендә архетип берничә вазыйфа башкара.

• 
  Беренчедән, романтик, нечкә табигатьле, хис-кичерешкә бай, рухи саф герой Матурлык, Мәрхәмәтлелек, Сафлык үрнәгенә-идеалга әверелә.
  
• 
  Икенчедән, үткән заман хатын-кызы хәзерге заман кешеләре тирәсендә, шулар фонында сурәтләнә. Заман кешесендәге тискәре сыйфатларга, яман гадәт- чирләргәаның сыйфатлары каршы куела. Бу авторга ике төрле яшәү моделен, рәвешен янәшә чагыштырырга, берсен кире кагарга мөмкинлек бирә.
  

Дөнья әдәбиятында Маркес, рус әдәбиятында Л.Леонов, Куприн исемнәре белән билгеле магик реализм методын Н. Гыйматдинова, милли сыйфатлар белән баетып, татар әдәбиятында үзенчәлекле урын били. Ул образларны милли сыйфатлар белән баетып, төрле характердагы сюжет сызыклары белән тоташтыра, җәмгыятькә реаль бәя бирә, рухы белән бу җәмгыять вәкиле булмаган шәхесләргә карата психологик анализ алымы куллана, милли образ-сурәтләр, символлар, детальләр белән уйный.[3]

• 
  Әсәрләрендә реаль һәм хыялый, мифологик башлангычларның бербөтенгә әверелүе;
  

• 
  Әсәрләрдә күпкатламлылык;
  

2.Заһидуллина Д. Яңа дулкында // Казан утлары, 2003 ел № 1.- Б.152-159

3.Гыйләҗева-Хәмидуллина Р.Сихерчеләр кирәк дөньяга//Казан утлары 1995 ел №3-Б 175-178

5.Курбатов Х. Шигъри бәяннар остасы// Мәдәни җомга 1999- 20 авг.-Б-4

6.Гыйматдинова Н. Мин- рухи сафлык тарафында // Мәгърифәт 1998-7 март.

Б-3

8. .Яхин А.Г. Әдәбият дәресләре: Укытучылар өчен методик кулланма.// Казан: Мәгариф, 2003

9. .Руднев В. Энциклопедический словарь культуры XX века.// Москва.2001.-С. 242-247

10. .Латыйфи Ф. 2002 ел прозасына бер караш // Казан утлары., 2003.

Татарстан Республикасы

Алабуга муниципаль районы «Аерым

предметлар тирәнтен өйрәнелә торган

9 нчы урта гомуми белем мәктәбе»,

Фәнни җитәкче: Нуркаева Г. Ф.

XIX – XX гасырлар чигендә татарлар яңарыш кичергән. Искиткеч тизлек белән китап нәшриятлары, дистәләгән газета, журнал, милли театрлар барлыкка килгән.

Хәзерге вакытта икетеллелек күренеше аеруча зур үсеш ала. Бу рус теле – халыкара теле булу сәбәпле. Төрле милләтләр арасында никахлашу саны арту, халыкларның миграцияләре – болар бөтенесе дә рус теленең абруен югарыга күтәреп киләләр. Шуңа күрә халыкларның якынлашуы, икътисадый өлкәсендә берләшүе нигезендә икетеллелек күренеше тагын да киңәя бара.

Совет чорында икетеллелек проблемасы балаларның туган телләрен оныту, аның белән кулланмау проблемасына килеп бәйләнә. Бөтен җәмгыять өлкәләрендә дә рус теле йогынтысы шуның кадәр көчле була, хәтта күп кенә милләтләрнең туган тел белүче саны азая башлый.

Ф.М Гәрәев әйтүенчә, «по данным перепеси населения 1989 года граждан, считающих родным языком язык своей национальности составляло 83,2%, а в 1926 году их было 96,8%. В некоторых регионах не считающих язык своего этноса родным составляло от 20 до 40%. Росло новое поколение, не знающее (и не желающее изучать) языка своих предков, стесняющегося всего национального».

Ф. Харисов фикере буенча, «всего лишь за семь лет (1979-1985гг) число не владеющих родным языком татар увеличилось в 2 раза». Һәм шунда ук галим моның сәбәбен дә билгеләп китә: «Подобный «языковой нигилизм», то есть нежелание определенной части населения овладеть языком своих предков по причине «социальной непрестижности» объясняется предпочтением русского языка родному, так как в сложившейся ситуации знание родного языка уже не приносило практической пользы».

Чыннан да, совет чорында милли телләргә игътибар тарая барган. Һәм бу дәүләтнең сәясәтенә нигезләнеп килгән. Моны дәлилләү өчен Ф. Харисов 1930 нчы елдагы ВКП(б) карарыннан цитата китерә: «Надо дать национальным культурам развиваться и развернуться, выяснив все свои потенции, чтобы создать все условия для слияния их в одну общую культуру с одним общим языком... Расцвет национальных культур (и языков) в период диктатуры пролетариата в одной стране в целях подготовки условий отмирания и слияния их в одну общую культуру (в один общий язык) в период победы социализма во всем мире».

1992 нче елның 8 нче июлендә, мәгълүм булганча, «Татарстан Республика халыклары телләре турында» дигән Закон чыкты. Бу закон республикабыз өчен аеруча әһәмиятле булды, чөнки татар теле кулланышы тараеп баруы, аның бетеп баруы бик зур проблема булып тора иде.

Ләкин бүгенге көндә Татарстан Республикасы өчен телләр өлкәсендә икетеллелек проблемасы тора. Татар һәм рус телләренең хокуклары тигезләнде, ләкин кулланышы ягыннан рус теле абруе югарырак. Бу күренеш белән киләчәккә караган төп проблема бәйле:

татар теленең абруен гамәлдә рус теле абруена кадәр күтәрү; атар телендәге уку йортларын дәүләт тарафыннан финанслау гына түгел, ә аларның дәрәҗәсен күтәрергә; атар телен гамәлгә ашыру: урамнарда, кибетләрдә, элемтә бүлекләрендә һ.б. бөтен игъланнар татар һәм рус телләрендә булырга тиештер.

Танылган тел белгече, галимебез М. Зәкиев фикере буенча, бүгенге көндә туган тел өлкәсендә татар халкы алдында түбәндәге бурычлар тора: «Милләтне тергезү, саклау һәм үстерүнең хәл ителәсе проблемалары бик күп. Аларны түбәндәге төркемнәргә аерып күрсәтергә мөмкин булыр иде.

Милләтнең дәүләтчелеге булу, һәм дәүләти эшләрнең һәр өлкәдә үз исеме белән аталган милләтне саклау һәм үстерүгә юнәлгән булуы.

Милләтне саклау аның телен саклауга һәм милли телне тормышның барлык сфераларында киңрәк куллануга турыдан-туры бәйле,чөнки тел бар – милләт бар, тел юк – милләт юк»

Һәркемгә үзенең туган теле газиз. Без татар телен яратабыз һәм хөрмәт итәбез. Тик, кызганычка каршы, арабызда туган телләренә саксыз караучылар да еш очрый. Күпләр хәзер үз телләрен бозып сөйләшәләр. Алар үзләрен дә, телебезне дә ямьсезлиләр. Туган телне өйрәнү, аның бөтен матурлыгын тою үзе бер бәхет бит.

Киләчәктә тагын да аянычрак хәлдә калмас өчен, халыкта милли узаң, милли патриотизм тәрбияләүгә җиң сызганып тотыныргадыр? Бу эш безнең татар илендә бөтенләй бармый түгел. Эзлеклелек, бердәмлек юк. Әгәр дә без татар булуыбыз белән, үзебезнең чал һәм бай, шәүкәтле тарихыбыз белән, 1000 еллык әдәбиятыбыз, телебез белән, татар халкының тарих мәйданында тоткан урыны, бөек шәхесләре, үзебез яшәгән, урнашкан туган җиребез – Татар иле белән горурлану хисләре тәрбияләүгә бармак аша карауны дәвам итсәк, татар булуыннан гарьләнеп, ул телне өйрәнергә дә теләмәүче буын үсүен дәвам итәчәк. Шулай булса, олуг әдибебез Гаяз Исхакый искәрткән «инкыйраз»га (бетү, юкка чыгу) күп калмый. Монысыннан бер Ходай үзе сакласын. Бүгенге көндә тел һәм милләт сагында торучы төп көчләрнең берсе – татар теле һәм әдәбияты укытучылары. Үз эшләренә фанатларча бирелгән, җаны – тәне белән үз халкына хезмәт итүче тел – әдәбият укытучылары кирәк бүген. Совет чорының кырыс шартларында да телебез, милләтебезне саклап калуда укытучы зур роль уйнаган. Никадәр генә примитив яңгырамасын бу фикер, әмма дөресе шул. Шуңа күрә тел – әдәбият укытуга, татар теле һәм әдәбияты укытучысының дәрәҗәсен күтәрүгә (-Һи, татар теле укытучысы гына бит ул, - димәсеннәр. – Ул бит татар теле, әдәбият укытучысы – диярлек булсын) игътибар артсын иде.

Дуслар, әйдәгез, бөек шагыйрьләребез Габдулла Тукай, Муса Җәлил сөйләшкән, иҗат иткән матур телебезне бозмыйк!

Гараев Ф.М. Языковая политика на современном этапе // Татар теле һәм этносы тарихи мәсьәләләре. – Казан: ИЯЛИ, 2000. – 145-158 б;

Зәкиев М.З. Халыкның сакланышы һәм этногенезы (Тел – тарихи чыганак) // Татар теле һәм этносы тарихи мәсьәләләре. – Казан: ИЯЛИ, 2000. – 3-17 б;

«Татарстан Республикасы халыклары телләре турында» Татарстан Республикасы законы. – Казан, 1996. – 82б;

Харисов Ф.Ф. Как это было? (из истории обучения татарскому языку нетатар) // Республика Татарстан, Казань, 1993.

Харисов Ф.Ф. Милли мәдәният: Сораулар һәм җаваплар. – Казан: Хәтер, 1999. – 47б.

Алабуга районы

Лекарево урта гомуми белем бирү мәктәбе

Фәнни җитәкче: Һадиева Р.М.

Татарлар, күрәсең, моңнан яралгандыр. Ул моң төркиләр яшәгән Алтай гүзәллегеннән, татарны татар иткән дала киңлекләрендә барлыкка килгән. Һәм язмышының төрле чорларын чагылдырган рәвештә аның канына сеңгәндер. Аны безгә кайчандыр шул яклардан күчеп, Казан тирәсенә килеп урнашкан татар кабиләләре җиткергән. Алар аркылы безгә бүгенге атамабыз гына түгел, милли моңыбыз да, кайбер гореф-гадәтләребез дә, телебезнең нигезләре дә ирешкән.

Җир йөзендә бер генә дә сыңар тамырлы халык юк. Татарлар да бер тамырлы гына түгел. Аларны тик болгарлардан гына яки Алтын Урдадан гына барлыкка килгән дигән фикерләр белән килешеп булмый.

Без болгарлар да, койрыгыбыз Алтын Урдага да нык береккән. Шуның өстәвенә без әле кыпчаклар да. Хәтта хазарлар да. Угрофин, күпмедер славян каны да бардыр бездә. Һәрвакыт бертуктаусыз хәрәкәттә булган, дөньяның бер читеннән икенче читенә йөреп торган халыкта ник башкаларның да тамгасы калмасын икән? Алар бар, әлбәттә. Ләкин, ничек кенә булмасын, без – төркиләр. Алай гына да түгел, төркиләрнең юл башында торган татарлар без.

Тамыры тирә булган халыкның тарихтан йолкып алу мөмкин түгел. Дөньяның гөрләп торган ничәмә-ничә дәүләтен юктан бар иткән халыкка кискен рәвештә коллыкка күчү – ул фаҗиганең дә фаҗигасе. Рус коллыгында калу афәтен Габделбари Баттал урыс җәһәннәме дип тә бәяләгән.

Чыннан да, кыска гына вакыт эчендә Казан җир белән тигезләнә диярлек. Татарлар башкалаларыннан, яшәү өчен уңайлы булган урыннарыннан сөреләләр. Гасырлар буе җыелган рухи байлыгыбыз бөтенләе белән диярлек юкка чыга. Бәлки башка бер халык шушы сынаулар аша үтә дә алмаган, инде күптән үлгән-беткән булыр иде. Ләкин татар үлемне дә, кайгыны да җиңәргә өйрәнгән, тарих тарафыннан ныклап чарланган халык. Аңа яшәү көчен әнә шул тамырлары биреп торган.

Татарларны чукындырырга никадәр тырышмасыннар, ул чукынмады, руслаштырырга тырышсалар да – руслашмады. Йоклап яткан тамырлар уяна, аларны, вакыты җиткәч, тарих үзе уята. «Без Бишенче елны беркөнне уяндык таң белән», дип язган Тукаебыз. Россия капкасын революция шакый башлау белән татар да уяна.

Татарлар ХIХ һәм ХХ гасыр чикләрендә яңарыш кичереп, үз мәгариф системаларын булдырып, Россиянең иң укымышлы халкына әвереләләр, 20дән артык газет-журнал, миллионлаган тираж белән китаплар чыгарып, аларны барлык төрки халыкларга да җиткерә алуга ирешәләр. Язучылар, шагыйрьләр үсеп чыга, театрлары барлыкка килә, музыкаль сәнгатьләре туа.

1911 елны «Вакыт» газетасында басылып чыккан бер хатта мондый сүзләр бар: «Үзенең китап теле һәм әдәбияты, үзенең тарихы, менә дигән үткәне булган халык беркайчан да юкка чыкмас... Менә безнең халык уяна, өстендәге кабер туфрагын кагып төшерә һәм озаклап яткан кабереннән чыга. Татарның киләчәге томанлы түгел, ул бик тә ышанычлы».

Ильяс Алкин әйткәнчә «безнең тарихи хәтеребез көчле һәм без аңа таянып, нинди генә юллар белән булмасын, Татарстанны барлыкка китерергә тиешбез,”( Бөтенроссия мөселман хәрбиләрнең Шурасын барлыкка китергән, 1918 елның 8 гыйнварында съезд үзенең эшен башлап та җибәрә)

1920 елның 27 маенда Татарстан автономияле республикасын төзү турындагы декрет барлыкка килә. Татарлар республика төзүгә әзер булалар. Татарстан 67.126 квадрат километр мәйданда республика барлыкка килә. 43 район төзелә. [Таһиров № 4]

еспубликада 2892 мең кеше булып та, аның 51,6 процентын татарлар, 40,4 процентын руслар, калганнарын чуашлар, марилар һәм башка халык вәкилләре тәшкил итә. Республикада төрле милләт вәкилләре дус тату яшиләр. Башкорт шагыйре Рәми Гариповның түбәндәге юллары да гыйбрәтле: илне — ил, халыкны — халык, телне тел берсен-берсе хөрмәт итеп, өйрәнеп, сыешып яшәргә чакыра:

Телне телләр хушсынмаса,

Артылмаслык тау булыр.

Булмаса дуслык — дау булыр,

Дау артыннан яу булыр.

Иң зур җиңүләребезнең тагын берсе бу-1994 елның 6 ноябре көнне республикабызның яңа Конституциясе кабул ителде. Татарстан юридик рәвештә суверен дәүләткә әйләнде.

Безнең республикабыз социаль-иктисади үсешнең иң алгы сафларына чыкты, алга киткән авыл хуҗалыгы, зур тизлек белән үсә торган промышленностька ия булды. Республика тулысы белән газлаштырылды. Шәһәрләрдә һәм авылларда зур төзелеш эшләре бара. Тузган торак программасын үтәү нәтиҗәсендә меңләгән гаилә яңа фатирларга күчте. Республикада дистәләгән спорт һәм культура объектлары үсеп чыкты, Кама аша күпер салынды. Башкалабызда метро барлыкка килде. Якынча киләчәктә нефть эшкәртү нык артыр. Алабугада ФИАТ, Чаллыда Камаз машиналары чыга....

 Татарстан ныгый һәм үсә, ә телебез? Моңа бик зур сорау билгесе куябыз. Ни өчен? дип сорарсыз. Соңгы вакытларда югарыдан килгән әмер белән мәктәпләрдә татар халкының телен, әдәбиятын, тарихын һәм мәдәниятен укытуда килеп чыккан зур кыенлыклар, чикләүләр милләт җанлы беркемне дә борчымый калмыйдыр. Россия Президентының укыту программасындагы милли компонентларны бетерү турындагы указын күздә тотам. Моның милли телләр, шул исәптән татар теле үсешенә дә зур зыян китерелгәнлеге көн кебек ачык.[Юсупов №23]

Ни өчен татар авылларында татар мәктәпләре ябыла? Бу сорауга миңа кем җавап бирер? Татар телен саклап кала алучы авыллар бетүгә таба бара. Ә яшьләрне авылда калдырып булмый, чөнки балаларны йөртергә бакчалар, мәктәпләр юк. Яшьләр авылдан китәргә мәҗбүр.

Телебез төрле сәбәпләр аркасында шактый нык бозыла, күпмедер дәрәҗәдә табигыйлыгын югалта, чүпләнә.

Шагыйрь Җәүдәт Сөләйман да әнә шундый сораулар куя.

Соңгы елларда телебездәге рус сүзләрен киметү нияте белән, кайчандыр иске әдәби телдә кулланылып, хәзер инде телебездән төшеп калган һәм халыкка аңлашылмый торган гарәп һәм фарсы сүзләрен кире кайтару күренеше бар. Мәсәлән, һәндәсә (геометрия), рәкым (цифр), фәза (пространство), мөгаммә (проблема), җәдвал (таблица, расписание), моназара (диспут), харита (карта), хөкемдар (судья), сәркатип (секретарь), инкыйлаб (революция), талиб (студент), мөгаллим (укытучы) һ.б.

Татар теленең үз сүзләре яки күптән үзләштерелгән, аңлаешлы гарәп алынмалары була торып та, кирәксезгә рус сүзләре куллану очраклары бар. Бу да туган телне бозуга китерә, әлбәттә: специалист (белгеч), профессия (һөнәр), сфера (өлкә, тармак), катастрофа (һәлакәт), занятие (дәрес) һ.б.[Юсупов № 23]

Башкортостанның халык шагыйре Ә. Атнабаев моңа бик борчылды:

Күкрәк сөтедәй саф ана телен

Әйләндердек мама теленә.

Ни урысча, ни татарча белмәс

Имгәтелгән буын тилерә.

Телебезне кулланудагы күп санлы ялгышлардан арыну, тел сафлыгын тиешле дәрәҗәдә тоту өчен, ниләр эшләргә, нинди чаралар күрергә кирәк икән соң?

Минемчә, беренчедән, туган телне яхшырак, максатчанрак укытырга кирәк. Максатчан дигәннән мин менә нәрсәләрне күздә тотам. Бездә телнең, нигездә, төзелеше, структурасы өйрәтелә, аның сөйләмдәге халәтен, ягъни аны аралашу чарасы буларак өйрәтү җитеп бетми булса кирәк.

Икенчедән, татар халкының, бигрәк тә яшь буынның, үзаңын үстерү, милли горурлык булдыру аша туган телгә мәхәббәт тәрбияләү зарур. Бу – дәүләт күләмендә эшләнәсе әһәмиятле һәм җаваплы эш. Моның мәшәкате зур, ләкин мөмкинлекләре җитәрлек.

Өченчедән, барлык журналистларыбызның туган телләрен яхшы белүләрен мәҗбүри итеп куярга кирәк.

Журналистларның, үз материалларын бастырырга әзерләгәндә, даими рәвештә теге яки бу дәрәҗәдә рус теленнән тәрҗемә итү белән шөгыльләнүләрен истә тотсаң, аларның гомумән татар телен яхшы белеп кенә калмыйча, тәрҗемә итү осталыклары да булырга тиешлеген күз уңыннан ычкындырырга ярамый. Әмма бүген безнең журналистларыбызның барысы да тәрҗемә принципларын, методларын һәм ысулларын белеп бетерә дип әйтеп булмый. Чөнки матбугат, радио-телевидение материалларының телендәге күп санлы ялгышлар – дөрес тәрҗемә итә белмәү нәтиҗәсе.

Туган телне куллану мәсьәләсе күпләрне борчыйдыр ул. Борчый: нигә татарлар татарча сөйләшсә дә, нигә телне бозалар? Нигә теге яки бу сүз сөйләмдә урынлы кулланылмый? Аралашу чарасы буларак, телнең бүген тоткан урыны, киләчәге өчен дә борчылам мин. Тигез хокуклы тел дигән Законыбыз бар. Ни өчен радиода туган телгә вакыт аз бирелә? Ике татар сөйләшеп торганда, бер рус кешесе килсә, сөйләшү русчага күчә. Нигә? Рус һәм чит тел дәресләрен сыйныфны төркемнәргә бүлеп укыталар, ә туган телне бергә... Кыскасы, мондый сораулар күп алар. Кайсына җавап табып булыр, кайсына вакыт әйтер... Иҗтимагый шартлар туып, халкым үз-үзен милләт буларак та, ил-дәүләт буларак та аңларга, бүтәннәр арасында йөзен, урынын тәгаен табарга хәл иткән икән, ул, һичшиксез, теле турында да уйланыр, кайгыртыр.

Рус сыйныфында белем алып та, ун ел уку вакытында туган тел һәм әдәбият дәресләрендә, сыйныфтан тыш вакытта үткәрелгән әдәби кичәләрдә телебезнең кагыйдәләрен өйрәндек, әдипләребезнең әсәрләрен укыдык. Татар халкының әдәп кагыйдәләрен, гореф-гадәтләрен, йолаларын, милли уеннарын өйрәндек. Мәктәбебездә узган әдәби кичәләр, милли уеннар, шигырь бәйрәмнәре, театр көннәре, милли моңнар бәйрәме — болар барысы да безнең хәтердә җуелмаслык булып истә калды. Кая гына китсәк тә, әдәби телебезгә якын булган сөйләмне өйрәтеп үскән әдәбиятка тап төшермәбез. Чөнки безгә әти-әниләребез, укытучыларыбыз туган телебездә белем һәм тәрбия бирде. Чыгышымны сөекле шагыйребез Г. Тукайның шигъри юллары белән тәмамлыйм. Шагыйрьнең «Таян Аллага» дигән шигырен дә яңа гына укый алдык бит....Саф әле күңелең синең, һичбер бозык уй кермәгән,

Пакь телең дә

Һич яраусыз сүзләр әйтеп күнмәгән.

Пакьь җаның һәм пакь тәнең —

барлык вөҗүдең пакь синең;

Син фәрештә валчыгысың, йөзләрең ап-ак синең!..

Әдәбият

2. Низамов, И. Тел язмышы -сөйләмдә /И.Низамов// Ватаным Татарстан.-2010.-23 апрель.

3. Таһиров И. Татарлар дәүләт төзү юлында / И.Таһиров// Казан утлары.-2010.-№4

4. Таһиров И. Тел һәм моң – милләт сакчылары / И.Таһиров// Шәһри Казан.-2010.-№1.

5. Шәймәрдәнов А. Татар теле - киләчәк теле /А. Шәймәрдәнов// Безнең гәҗит.- 2010.-№21-2 июнь.

6. Юсупов Р. Тел язмышы /Р.Юсупов// Ватаным Татарстан.-2010.- №23- 5 февраль.