Ахмеди ысқАҚов қазіргі қазақ тілі морфология
жүктеу/скачать 2.43 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Нақтылық демеуліктер. Бұл
- Қой (ғой)
- ІІІектік демеуліктер
| Да (де, та, те) демеулігі күрделі етістіктің құрамын-дағы негізгі етістік пен көмекші етістік тіркесінік ара-лығында жұмсалып, олар аркылы айтылатын іс-әрекеттің тіпті тез, дереу болғанын білдіреді. Ондайда негізгі етіс-тік пен көмекші етістіктер әрдайым біркелкі формада қолданылады. Мысалы: М енің ендігі баратын жерім да-йын деп, теңізге секірдім де кеттім (Мың бір түн).
Нақтылық демеуліктер. Бұл демеуліктер жеке сөз-дер мен сөз тіркестерінің мағыналарын, сөйлемде айты-латын ойды нактыландыра, тұжырымдай түсу үшін кол-данылады. Оларға кой (ғой), -ды (-ді, -ты, -ті) демеу-ліктері жатады. а) қой (ғой) демеулігі есімдерге, етістіктін ашық рай формасына, кесемшеге, есімшеге тіркесіп, олардың ма-ғыналарына нактылау, түжырымдау, мақұлдау рендерін жамайды. Мысалы: Елдің келемеж етіп, іиашып жүрген лақабы. ғой. (Қ азақ ертегілері); Көптің талқысы ңиын ғой (Б. Майлин). Қой (ғой) демеулігі бар, жоқ, кеп, мол, емес сияқты сөздермен де тіркесіп, оларға тұжырымдау мәнін үстей-ді. Мысалы. Қазір колхоз бар ғой, уақытша үйінің бір жағын берер (Ғ. Мүстафин); Тоқаштан ол үиіін аңы ал- ған жоң қой (3. Ш ашкин). ә) -ды (-ді, -ты, -ті) шылауы сөйлемдегі ойды, жеке сөздср мен сөз тіркестерінің мағыналарын нақтылай айту үшін қолданылады. Мысалы: Олар елге пана-ды, Олар елге аға-ды (Н. Байғанин). Мінген атым қула-ды, Қыл-іиық жүнді қара-ды (Қобыланды). ІІІектік демеуліктер белгілі бір нәрсеге, іс-әрекет-ке, амалға, сын-сипатқа, мезгілге т. б. шек қоя тұжы-рымдап айту үшін қолданылады. Ондай демеуліктердің қатарына қана (ғана), -ай шылаулары жатады. а) Қана (ғана) демеулігі атау формадағы, тәуелдеулі, ссптеулі есім сездерге, сын есімдерге, мезгіл, мекен монді сөздерге етістік формаларына тіркесіп қолданылады да, оларға шск қою мәнін үстейді. Мысалы: Біреп-саран үйшіктердің маңдарында әлсіреген оттар ғана жылтырап көрініп, (щырын күңкілдеген дыбыстар ғана естіледі ( С. Сейфуллин). ә) -ақ демеулігінің негізгі мағынасы күшейту болға-нымен, қолданылу ерекшелігіне карай, шск қою, тежеу мағыналарын да білдіреді. Мысалы: Мен бүгін ас жеме-сем де, ңуаньиипен-ақ тоңпын (Қ азақ ертегілері; Мың-нан аса жылқыны үиі-ақ адам бағып жүр (F. Мүсіре-пов). жүктеу/скачать 2.43 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|