«алаш» баспасы

Иә, сүйсе, я күлсе

Өзінің туып-өскен ортасынан ешбір көңілге толымды нәрсе таба алмай, басқаны көрмеген, білмеген Абай, сонда да отырып алып: қойшы осы, маған не болды. Қой, күллі дүние бұзық жаратылып, жалғыз мен ғана дұрыс болып тумаған болармын, осы мен білмеген бір сыр бар шығар - деген кісідейін таңданып, тағы тұрады. Бірақ сорлы Абай жарық сәуле көрмей кетті, көрсем екен, білсем екен деп көп зарланды. Міне, сондықтан ойын тұман басып, өзімен-өзі сырласқанда жазған ең әдемі өлеңінің бірі:

Көлеңке басын ұзартып,

Алысты көзден жасырса,

Күнді уақыт қызартып,

Көкжиектен асырса,

Күңгірт көңілім сырласар,

Сұрғылт тартқан бейуаққа.

Міне, осы зардың ба:

Моласындай бақсының,

Жалғыз қалдым, тап шыным-

деп қамығып отырады.

Бұл жырлардың бәрін Абайдың заманымен, ортасымен, өмірімен салыстырып отырып сынасаңыз әбден түсінікті. Бос зар, орынсыз асанқайғылық емес. Және де мұнда бір тиындық сарындамалық жоқ.

Бұл өлеңдерін оқығанда алдымен еске алатын нәрсе - бұлардың бәрінде Лермонтовтың әсері бар. Абай ортасынан тойған, басы даң-дұң болған жан. Әрі жүгіріп, бері жүгіріп қайтерін білмей, өкпесін соғып, далақтап отырған аш қасқыр. Бұған Лермонтов секілді жан кездессе, ар жағын тексерер шама бар ма, салмай ма көкжал қасқыр азуды. Әйтпесе, Абайдың сөзінде түк сарындамалық жоқ. Қайта, Абай осы халде отырып, Лермонтовтың салған бүлігін жасаған жоқ.

Жә, кейбіреулер бар: Абайдың осы айтқан өлеңдерінен бастап қазақ әдебиетінің төсегі сарындамалық - дейтін. Бұлар өздеріне тәтті көрінген қиялды басқаға да жапсырады, күллі дүниеге солай қарайды.

Шын сарындамалықтың бір тұқымы болу керек қой. Нағыз сарындамалық, өскен кемеліне жеткен, асып-төгілген күйзелген бір нәрсенің күйінен шығады. Көктен түскен орынсыз не сарындамалық? Тек күнбатыста Байрон, Ришардсон, Лермонтовтар болды екен деп айтылмаса, бұл сөздердің еш орны жоқ.

Ал, тіл жағына келсек, Абай өте шебер. Өлеңдерінің көбі жабайы тілмен келіп жеңіл оқылады. Тағы сол жабайы тілмен отырып орайтын мағанасы тым үлкен, қозғайтын сезімдері аса нәзік болады. Өлеңдерінің ішінде хат танымайтын қара қазақтар түсінбейтін сөздер, орамдар жоқ. Тек, анда-санда бірер жерлерде орысша, не бір бөтен басқа тілдер кездеседі. Міне, ақынның бір қадірі осы.

Қаншама «әдебиет», «әдебиет» деп шуылдасып жатсақ та, осы күнге шейін тілге бәріміз де шорқақпыз. Дәл бұл заманда азды-көпті әдебиетіміз болса да, бірқатар өсіп, ержетіп қалсақ та тіліміз бай деп айта аламыз ба?

Ғылым тілдерін құрастыратын білімпаздарымыз талай қызық тілдер шығарып жатқан жоқ па?

Ел мейлі не десе о десін, біз өзіміз тіл жағына келгенде Абай - Пушкиндей демесек те, істеген еңбегінің қадірі онан бір де кем емес деп ойлаймыз. Пушкин Абайдан артық болса, оның алдында азды-көпті соқпағы болды ғой. Пушкиннің заманы орыс елінің білім-өнер жүзінде өршіп келе жатқан заманы еді ғой; өзімен қатарлас Пушкиннің Гоголь, Грибоедов, Крылов секілді замандастары болды ғой; Пушкин өзіне жетерлік азық алды ғой, Европа әдебиетін түгел тексерерлік Пушкинде білім де, тіл де болды ғой. (Пушкин басында өзінің ана тілінен француз тілін жақсы білген, жасында французша өлеңдер де жазып жүрген).

Ал Абай сорлы не көрді? Дәл бұл күнде тіл жағынан Абайдан озып кеткен шығармыз, онымен Абайдың қадірі азая ма? Олай десеңіз бұл күнде Пушкиндердің де тілі қартайып қалды.

Абай өлеңдерінің әдемі жерлерінің бірі - Абайдың жасаған переводтары (аудармалары). Пушкин, Лермонтов секілді үлгілермен отырып жазған өлеңдерінің әдемілігі Абайдың ақындығын тағы дәлелдейді.

Абай, көбінесе, Лермонтов пен Крыловтан аударған. Мұнысы тағы да еске алатын нәрсе. Пушкиннен перевод етілгені «Онегин мен Татьяна» ғана. Абайдың басылған кітабындағы Лермонтовтан жасалған переводтарының бір-екеуінен басқа барлығының аттары жоқ. Сондықтан қай өлеңдер қай жерден алынғанын іздеп тауып алып, салыстырып оқу - үлкен еңбек. Себебі, Лермонтовтың ұсақ өлеңдері тым көп. Көбінесе, осы себепті Абайдың жасаған переводтары қақында жалпыға ортақ бір пікір жоқ.

Тек перевод көзімен ғана қарағанда құбылжытпай өте дұрыс жасалған переводтар мыналар:

1. 
   Көңілім менің қараңғы бол-бол ақын, (“Еврейская мелодия”) - из Байрона¹
   

3. Қанжар — «Кинжал».

4. Рахат мені тастап қоймадың тыныш.— «Хоть давно мне изменила радость».

5. Жолға шықтым бір жымжырт — «Выхожу один я на дорогу».

6. Парус — «Парус».

7. Асау той, тентек жиын — «Казот».

8. Дұға — «Молитва».

Орысша білетін жігіттер осы переводтарды Лермонтовтың өз өлеңдерімен салыстырып қараса, Абайдың шеберлігіне өздерінің де көздері жетеді. Бұл переводтар Лермонтовтың өз өлеңдерінен не мағына жағынан, не сурет жағынан, не тіл жағынан бір де кем емес. Ал, жат тілге үйренген жігіттер переводтың қандай қиын нәрсе екенін біледі. Әсіресе, ақынның тілін, мағынасын, суретін дұрыс перевод ету тым қиын нәрсе. Ол үшін кісінің өзі де ақын болу керек. Перевод деген нәрсенің қиын болатыны: бір тілде бір сөзбен айтатын мағананы кей уақытта екінші тілге аудара алмайсың, аударсаң да дәл болмайды; не болмаса бір халықтың тілінің сөз орамы екінші халықтың тілінің сөз орамына үйлеспейді. Әсіресе бұлар ақын сездеріне жатады.

Ал, мұны Абай қалай келістірді? Орыстың Лермонтов секілді тілге шебер ақынының сөздерін қазақтың ол кездегі көсеу тілімен орап әкелу оңай емес.

Заманында Лермонтовтың өлеңдері «темір өлең», «от тілді» деп аталған. Және де заманында жоғарғы өлеңдері әдемі, суретті мағаналы өлеңдер есептеліп, барлық орыс школдерінде жатталып жүрген. Бұларды Абай қалайша жеткізе білді? Ойлаймын, Абай көбінесе бұларды ақындық сезімімен жеткізе білді деп. Әйтпесе, Лермонтовтың кейбір жеке сөздеріне Абай жете түсіне алды ма екен?

Кейбір переводтарды Абай сөзбе-сөз тізіп отырып аудармай, жалпы мағанасын аударып кеткен. Перевод жолында мұндай болады. Орыстардың да талай ақындары, не басқа жұрттың да ақындары жасаған переводтарында басқа ақынның сөздерінің жалпы мағынасын алып, аударып кетеді.

Тек, ақын аударған нәрсенің мағанасын, көркемдігін жеткізсе болады.

Кейбір жерлерінде Абай өзінше пікір қыстырып қояды. Мәселен, Лермонтовтың белгілі «Дума» деген өлеңінің аяғын: «Әкесі аштан өлген кісідей-ақ, неткен жұрт мал өлтірген жеті атасын» яки Лермонтовтың «Жартас» деген өлеңінің аяғын бұзып: «Бәрі осы-ау деп қыз деген, томсарып тұрып жылайды» - дегендері сияқты. Мұндай өзгерістен ана аударылған екі өлеңнің Лермонтов көздеген мағанасы азырақ бұзылып кетсе де, бұл екі қосымша арқылы аударылған екі өлең қазақтың миына жатымды бола қалады. Бұған қалай қарауға болады? Абайдың біреудің пікірін бұрып отыру білместігі ме? Біздіңше жоқ. Мәселен, Лермонтовтың заманында елді шулатқан, сол замандағы орыс елінің барлық жұртшылығын қаралап айтқан өлеңін, дәл перевод етіп қойсаң қазаққа ұғымсыз да болар еді, керегі де болмас еді. Ал, Абайдың переводы елдің құлағына біртүрлі жатымды болып, қазақтың өз тұрмысына қатынасы бар бір әңгіме секілді болып, қазақ сүйсініп оқитын болды. Әсіресе, біздің ойлап-ойлап таба алмағанымыз мынау. Лермонтовтың «Дұға» деген өлеңі, асылында, орыстың құдайға сыйынатын бір дұғасына арналған өлең. Лермонтовтың өзі де сол дұғаны өлеңдетіп, әрдайым оқи беретін болған. «Дұға» деп жазған өлеңнің ішінде, жүрегім қысылып, қапаланғанда, сол дұғаны оқимын деген Лермонтовтың пікірі де, сөзі де ап-айқын тұр. Ал, Абай переводында: «Сонда сенің ойыңды басатұғын, осы өлең оқитын дұғам менің» - дейді. Мұны қалай жоруға болады? Абай «Молитва» деген сөзді қазақшаға айналдырғанда «дұға» деген сөзден басқа мағана шықпайтынын білген шығар. Үйткені өлеңнің атын аударғанда Абайдың өзі де дұға деп отыр. Ал, Абай Лермонтовтың айтып отырған «Дұға» деген анық пікірін теріс түсініп қалып отыр деуге, бұл өлең шебер сезім тілімен жазылған өлең, сонда да басқасын Абай, Лермонтовтай, Лермонтовтың сөзінен бір кемітпей аударып отыр.

Бұған қарағанда, Абай Лермонтовтың анық пікірін түсінбей отыр деуге ешбір орын қалмайды.

Ал, бұл айтқандарды біз: көрдің бе, Абайдың құдайға құлшылығы аз, нағыз большевик емес пе - дегендіктен жазып отырғанымыз жоқ. Абай «дұға» деген сөздің орнына «өлең» деген сөзді қосып жібергендіктен, қалған переводтың ішінде Лермонтовтың ешбір сөздерін құбылжытпай аударып отырса да, Абайдың переводын Лермонтовтың өз сөздерімен салыстырғанда, мағана жағынан болса да, көркемдік жағынан болса да асып түсіп отыр. Осы айтылған үш өлеңнің аяғына өзінен үш ауыз сөз қосып жіберіп перевод еткен өлеңдердің сырын да, сымбатын да өзгертіп жіберетін мінез, Абайдың тағы да басқа переводтарында кездеседі. Бірақ Абайдың мұндай өзгертуінен жасаған переводтарының не көркемдігі, не мағанасы Лермонтовтың өз сөздерінен кем болып шықпайды. Кейбір өлеңдерді Абай өзінше аударып жібереді. Мәселен, «Өзіңе сенбе жас ойшыл» («Не верь себе») деген секілді өлең. Белгілі Онегинді алсақ, Абай мұның керекті жерін ғана алып, өзінше лайықты көркем түрмен аударған. Бірінші Онегиннің переводы тіл жағынан Пушкиннен қалыспаған, екінші кей жерлерде Абай Пушкиннің сөздерін өзгерткенімен, мағанасы дәл шыққан.

Абайдың Онегиннен перевод еткен жерлері:

1. Татьянаның хаты.

2. Онегиннің бақшада жүргенде Татьянаға кездесіп, берген жауабы.

3. Онегин мен Татьянаның соңғы кездесіп, сөйлескен сөздері.

Оқушылар, алдымен ескертетініміз, Абай осының бәрін Онегин мен Татьянаның бір-бірімен хаттасуы түрінде етіп шығарады. Абайды түсінбей, шатастырып алып отыр деуге переводтағы Абайдың сөздерін Пушкиннің өзімен салыстырсақ ондай сенімсіздікке тағы орын қалмайды. Сондықтан қыз бен жігіттің хаттасып жүруін бұрын қазақ тұрмысында жастардың жақындасуының ең сыпайы түрі болған соң Абай әдейі барлық переводын хаттасу түрінде алып отыр.

Ескі қазақ тұрмысындағы еркек пен әйелдің қатынастарын, елдің бұл мәселеге көзқарасын, «тек қана хаюандық нәпсі» деп қарап, жастардың бір-біріне өнегесіз қалжыңдармен, дарақы ойындармен бастап, жақындасатынын негізсіз тауып, Абай басқа елдің әйелі мен еркек арасының қатынасына көз салған. Әрине, алдымен Абайдың көзіне түсетін нәрсе «Онегин». Абайдың Пушкиннен жалғыз Онегинді алып, перевод етуінің өзінде бір мәнісі бар. Абай Онегиннен алдымен жоғарғы мәселеге жауап іздейді.

Егер де Абай елге бір қызық әңгіме жазып беруге ғана ниетті болса, онда әңгімені Абай Татьянаның хатынан бастамай, Ленский мен Онегиннің атысынан (дуэль) бастар еді. Шіркін баяғы қиссалардағы ғашықтар секілді қыз үшін қып-қызыл ала қан болып жату қазекеңе қандай қызық әңгіме! Абай оның дуэль суретін тағы келістіріп жаза алар еді.

Жоқ, Абай жастарға Онегин мен Татьянаны үлгі қылғысы келді, сондықтан, Абай Онегиннен аударған жерінің бәрін қыз бен жігіттің хаттасуы түрінде жазып қойған. Заманына қарай бұл Абайдың үлкен шеберлігі.

Себебі, сол замандағы жалпы қазақтың тұрмысына жат Онегиннің әңгімесі Абайдың көздеген мақсатына асып, жастардың құлағына жұғымды, жанына жайлы, ел ішінде жастардың аузынан қалмай жүрген бір өлең болды. «Онегин мен Татьянаның айтысуы» деген өлең сол замандағы жастарға жаңа сыр ашты, жаңа көңіл, жаңа сезім берді.

Онегиннің жалпы әңгімесі небәрі ғашықтықтан ғана құралған әңгіме емес, Онегиннің басына душар болған Татьянаның зары.

Қазақша айтқанда «үрген қуық» секілді, не «қу қаңбақ» секілді бос өткен қуыс өмірдің бір салдары еді. Онегиннің өзі өнерсіз, білімсіз, еңбексіз, талапсыз еш нәрсеге пайдасыз, бос жүріп қартайған адам. Оның сөзі заманның (сөзі), Онегиннің өзі сол замандағы өнерсіз, білімсіз өскен жастардың ортасының жемісі еді. Абай мұны аңғарды ма?

Біздіңше Абай Онегиннің жалпы мағанасын аңғарған. Бұған дәлеліміз Абайдың «Онегиннің сипаты» деп төтелеп аударып жазған өлеңінде Абай Пушкиннің Онегинінің сипатын дұрыс суреттейді.

Абай Онегиннің жалпы мағанасын түсінсе де, Онегиннің барлық әңгімесін аударып жырлауды өз ортасына жаратымды көрмеген секілді, сондықтан, Абай Онегиннің әңгімесінің ішінде ғашықтық әңгімесінің түрінде өлең жазғысы келген. Тағы да переводын өзінің көздеген мақсатына дәл шығару үшін, өз тарапынан ең ақырына «Онегиннің өлердегі сөзі» деп өлең жазып қойған.

Біз Абайдың бұл переводын Пушкиннің Онегиніне жинастырып шығарған, қысқаша жастарға үлгі ретінде жазылған өлең деп есептейміз. Абайдың Онегинді перевод етуінің мұнан басқа мәнісі жоқ. Абай Онегиннің барлық әңгімесін жат тұрмыстың төрінен шыққанын сезген. Сондықтан, Абай переводында Пушкиннің романының ішінен алдымен Онегиннің пішінін алады. Оның соңында Татьянаның хатын жазады. Артынан Онегин мен Татьянаның жолыққандағы сөздерін тағы хаттасу түрінде аударып жазады. Әңгіменің ең ақырын Онегиннің өлердегі айтқан сөзі деп тоқтады. Бұл переводтың басталуы да әдемі, ақыры да көркем және сол замандағы салт-санаға қарай мағанасы да зор. Азырақ сөздерін бұзғанына Пушкин Абайды кешірер.

Абайдың екінші бір көркем аударылған переводы “Теректің сыйы”. Бірақ, бұл перевод та Лермонтовтың дәл өз өлеңінің аудармасы емес. Сонда да, көркемдік жағынан, тіл жағынан бұл перевод тағы Лермонтовтың өлеңінен бір кем емес. Лермонтовтың өлеңдерінің ішінде «Теректің сыйы» - ең көркем өлеңдерінің бірі. Осы «Теректің сыйы» деген және тағы бір-екі өлеңдері үшін атақты Белинский Лермонтовты ең алғашқы шыққан бетінде-ақ Пушкинмен, Гетелермен қатар қойған. Ал, Абай кей жерлерін өзгертіңкіреп, өлеңнің жалпы тұрқын қысқартып отырса да, Лермонтовтың бұл өлеңінің еш сыны кеткен жоқ.

Орыстың атақты екі ақыны, Пушкин мен Лермонтов екеуі де Кавказдың сипатын жеткізген. Бұлар екеуі екі жақта айдалып жүріп Кавказға барған. Жә, Абай «Желсіз түнде жарық ай» деп тамылжытып, қырдың түнінің суретін салып беріп отырса, бәрімізге түсінікті. «Асау терек долданып, буырқанып, тауды бұзып, жол салған, тасты жарып» - деп Кавказ суретін, Кавказды естімеген, көрмеген Абай қалайша жеткізіп отыр? Мұны сөзге ұста, көркемшіл, суретшіл бір ақын, екінші ақынның сөзінен танып отыр деп білу керек.

Абайдың переводтарының көбі аударылған атақты орыс ақындарының өз өлеңдерімен салыстырғанда көркемдік жағынан да, мағана жағынан да бірдей отырады. Бұл Абайдың үлкен ақындығына жатады. Кей жерлерде Абай аударған өлеңдерінің жалпы мағанасын алып, бөлек жерлеріне сөздерін өзгертіп жібереді. Бірақ онан аударылған өлеңдер не мағана, не көркемдік жағынан ақсамайды.

«Қараңғы түнде тау қалғып», «Қорқытпа мені дауылдан», “Теректің сыйы”, «Парус» деген переводтар Абайдың үлкен суретшілігін көрсетеді. Бұл переводтардан біздің жас ақындарға сөз жағынан, сурет жағынан әлі де үлгі алуға болады.

Абайдың тағы Крыловтан перевод еткен мысалдары бар. Бұлардың бәрі тіл жағынан, орам жағынан сұлу. Елдің ұғымына жатымды. Крыловтың мысалдарының қазақтың құлқына, мінезіне жатымды екені басқа, ал Абайдың тілі оларды жандандырып жібереді десе де болады.

Мәселен:

Шырылдауық шегіртке,

Ыршып жүріп ән салған,

Көгалды қуып гөлайттап,

Қызық пен жүріп жазды алған.

Жазды күні жапырақтың,

Бірінде тамақ, бірінде үй.

Жапырақ кетті, жаз кетті,

Күз болған соң кетті күй.

Міне бұл секілді тіл Крыловтан артық болмаса, несі кем? Орыс тілін білетін жігіттер біздің пікіріміздің дұрысын, бұрысын Крыловтың өз өлеңдерімен салыстырып сынасын.

Басы айналды қарғаның

Сұмның айтқан сөзіне.

Куанғаннан бөртініп

Бір мастық кірді өзіне.

Өзіне біткен өңешін,

Аямастан «қарық» етті,

Ірімшік жерге салып етті.

Іс бітті, қу кетті.

Әсіресе, тіл дегеннің ақынға үлкен сын екенін бұрын да әлденеше рет айтқанбыз. Бұл арада нағыз мысал үшін айтатынымыз, еңбекшіл елдің осы замандағы атақты Демьян деген ақыны тіл жағынан үлгіні көбінесе Крылов пен Кольцов деген ескі ақындардан алады. Демьянның өлеңдерінің, әсіресе, мысқыл (фельетон) өлеңдерінің түрі, ырғағы көбінесе Крыловтың мысалдарына ұқсап келеді. Тілді жеңіл ғана көретін, үйрену деген нәрсені оңай ғана санайтын жолдастарға мұны есіне тағы салдық. Ал, Абайдың идеологиясына, пікіріне кірісейік:

Жасымда ғылым бар деп ескермедім.

Пайдасын көре тұра тексермедім.

Ержеткен соң түспеді уысыма,

Қолымды мезгілінен кеш сермедім.

Абай ғылымды көксейді. Өлеңдерінің көбінде жарық сәуле іздегендіктің белгісі бар. Бірақ сол жарық сәулені таба алмаған соң қайғырып:

Атымды адам қойған соң, қайтіп надан болайын,

Халқым надан болған соң, қайда барып оңайын -

дейді.Ғылым, өнерден өзі құр қалған соң баласын оқытады.

Адамның бір қызығы бала деген

Баланы оқытуды жек кµрмедім.

Баламды медресеге біл деп бердім,

Қызмет қылсын, шен алсын деп бермедім,-

деп Абай қазақтың нағыз тағы кезінде басқа қазақтың байлары, жуандары баланың қызығын - аталы жерден қалыңдық айттырып, отау түсіріп, балаларын жасынан албырт, есер өсіретін заманда, алдымен балаларын орысша оқытушының бірі болған. Мұны біз Абайдың ғылымды, жарық дүниені көксеп, сөзінде ертелі-кеш қақсап айтып отыруын бос еліктеу емес - шын пейілі, нағыз арманы екеніне дәлел дейміз. Ал, ғылымды, жарық дүниені іздеген кісіні тұрмысы қандай болса, ондай болсын, мейлі болыс болған адам болсын, мейлі партияшыл болсын, заманына қарай жай кісі емес деп танимыз. Мұнан басқа да Абайдың «Қызмет қылып мал таппай, ғылым оқып, ой таппай, бос үйінде жатады», не болмаса «Терең ғылым, терең ой іздемей, өтірік пен өсекті жүндей сабап» — деген секілді сөздері өлеңдерінің әр жерінде толып жатыр. Абай елге надансың, өнерсізсің, басқа жерде ғылым бар, өнер бар деген сөздерді көп айтады. Өз тұсындағы жастарға Абай, талапты ерге нұр жауар дегендей ғылым ізде, ой ойла, бос жүрме: «айт пен той», я болмаса «құр қу борбай» абұйыр емес деп көп айтады. Сондағы сөзінің бірі:

Ойында жоқ бірінің

Салтыков пен Толстой.

Я тілмаш, я адвокат

болсам деген бәрінде ой.

Не болмаса былай дейді:

Пайда ойлама, ар ойла,

талап қыл артық білуге —

артық ғылым кітапта,

ерінбей оқып көруге.

Военный қызмет іздеме

Оқалы киім киюге.

Осыдан бастап келеді де Абай жастарға мына секілденген аса үлкен талап, аса зор міндет атқарады:

Ғалым болмай немене

балалықты қисаңыз.

Болмасаң да ұқсап баңқ,

бір ғалымды көрсеңіз;

Ондай болмақ қайда деп,

Айтпа ғылым сүйсеңіз.

Абайдың айтқан сөздерінде де, өлеңдерінде де талай кемшіліктер бар. Жоғарыда айттық қой: үлгі ала алмағандыққа жататын, Абайдың керемет үлкен ақындығына дәлел болатын сөздері мен қатар «Қара жазу» өлеңдері де бар. Абайдың надандығына, білім көрмегендігіне жататын, кей жерлерде айтайын деген пікірін бұлдырлау айтып кеткен жері тағы бар. Сол айтқанымыз секілді «Ел бұзылса табады сайтан өрнек, періште төменшектеп қайғы жемек» не болмаса «Ел азды деп надандар мұңаймай жүр, ала жылан, аш бақа күпілдектер кісі екен деп ұлықтан ұялмай жүр» деген секілді Абайдың шикі қазақшылығына жататын сөздері бар. Бұл Абайдың қазақылығы, екінші жағынан бұлар — заман мен ортаның тілі. Бұл аталған сөздері үшін Абай ескішіл болмайды, я ескіні көксеген (консерватор) болмайды.

Ғылым мен өнерді іздеп, қараңғы жұртқа ұмтыл, өнерлі бол деушілер мәдениетке жаңа араласып келе жатқан тарихтың бір белінде де, әр елде де болады.

Бұлар ескішілдер емес. Бұлар жаңа заманның айғайшысы. Және де кез келген адам тарихта бір белінің айғайшысы бола бермейді. Мұндай адамдардың қайтсе де орны бөлек.

Абай заманы қазақтың шаруасы, шикі надан тұрмысы, қала шаруасы мен мәдениет түрімен байланысып, қазақтың ішіне темір жол салыну секілді зор мәдениет ісі араласып келе жатқан заман еді. Мәдениеттің шет жағасын көріп, араласып келе жатқан уақытта, шикі надан елдің салт-санасына үлкен ой туады. Мұны кез келген аталы, жуан жыр қыла алмайды. Бұл айтылғандар қайта ескерілетін үлкен мағаналы тарихи уақиғалар. Ал, Абайдың жалпы идеологиясында сол айтылған заманның үлкен салқыны бар, мұны тексеру үшін Абайдың әрбір мәселеге көзқарасын бір шолып өту керек.

Абай ғылымды іздеумен бірге елге өнерлі бол, еңбек істе деді.

Не ғылым жоқ, немесе еңбек те жоқ,

Ең болмаса кеттің ғой мал баға алмай.

Тағы бір жерде Абай былай дейді:

Әуелі өнер ізделік қолдан келсе,

Ең болмаса еңбекпен мал табалық.

Бұл секілді сөздер Абайда әр жерде кездеседі.

Талап, өнер, еңбек деген мәселелерге Абайды түсінуі былай:

Жан аямай кәсіп қыл,

Орынсыз ыржаң,

Болымсыз қылжаң,

Бола ма дәулет несіп бұл.

тояды қарның тіленбей,

егіннің ебін,

сауданың тегін

үйреніп, ойлап мал ізде.

адал бол, бай тап,

адам бол, мал тап,

Қуансаң қуан сол кезде.

Тағы бір жерде Абай былай дейді:

Иә, байларға қызмет қыл,

ерінбей шауып желуге;

адал жүріп, адал тұр,

шотың тура келуге;

Жаныңа жақса соңынан

жалқауланба еруге.

Бұл сөздердің ішіндегі «Адал бол, бай тап» яки «Жаныңа жақса жалқауланба, соңынан еруге» деген сөздерді алшы, кейбір жолдастар: «Қарашы, Абай сұмның, «байға жүр, соңынан еруге жалқауланба, есек көтін жусаң да мал тауып кел» деп, «кедейді арбап отырғанын» - деп шошып, қайдағы сөздерді сөйлейді. Бай кедейге есектің көтін жуғызса да, жылқы бақтырса да, жапа таптатса да, қайтсе де кедейдің ақысын жейді, еңбегін сорады. Талас онда емес. Абайдың аты - Абай. Ол бұл күнгі еңбекшіл елдің жырын жырлай алмайды. Мұнда тағы талас жоқ.

Ал, Абайды тарих көзімен, мәдениет көзімен дұрыс тексеруге ниетті болған марксшыл сыншының бұл сөздерден шығаратын дұрыс мағынасы біздіңше мынау ғана:

Бірінші, Абай заманындағы құр қалжың, бозбалалық я әуегейлік пен ауыл қыдырып «айт пен той» іздеп жүрген, талаптанса жандырып еңбек жасайтын жастарға жүрсең-тұрсаң мейлі, байға жалданып адал қызмет істеп, пркашик бол десін, мейлі егін сал, еңбек қыл десін — жан-жағыңда сен көрмеген өмір бар, сен білмеген өнер бар десе, заманына қарай бұл сөздерді теріс демейміз.

«Терін сатпай, телміріп көзін сатып», я болмаса «бір аяқ қымыз, бір жілік» үшін тентіреп өнерсіз бос жүрген жалқау кедейді сөгіп еңбек қылып, жалаңдамай қарның тойғыз, сен еңбек сіңірерлік жан-жағыңда толып жатқан кәсіп бар, мейлі егін сал, мейлі пароходқа, я тері илейтін заводқа жұмысшы боп түсіп, тамағыңды еңбегіңмен асыра десін, заманына қарай бұл да дұрыс пікір. Абайдың бұл сөзіне қарап «сұмның айтып отырған сөзін қарашы, кедейдің еңбегін сору үшін не деп жылмаңдатып отыр» деп сөгуге ешбір келмейді. Қай заманда болсын еңбек сорушы тап өзінің байлығын, еңбекшіл елді есіркеп бөліп берген емес. Екінші Абайдан еңбекшіл елдің тап сезімінің, тап тілегінің жырын күту қате. Абайды сен еңбекшіл елдің жырын жырлай алмадың деп сөгу қате. Болмаса, Абайдың жоғарғы сөзінде біздің тап тілегімізге қарсы сөз бар деп, Абайды керексіз қылу орасан қате. Кедей, еңбекшіл ел өзі тап болып құралмай, өзіне тап сезімі кіріп, өз қатарын өзі құрамай, өз мұңын өзі жырламай оны біреу есіркеп, оның жоғын жоқтамайды: Абай да оны жоқтай алмаған. Абайдың кедейге еңбек сіңір деген сөздерінде керек болса, жастарды саудаға аралас деген сөздерінде, бір жағында өзінің табының тілегі бар шығар. Бірақ еңбекшілер табының бұл күнгі тілекте кесірі тиетін ешбір пікірі жоқ. Заманына қарай дұрыс сөз. Қазірде сауда еңбекшілер табының мемлекетінің қолында. Сауда істеген кісілерді жек көреміз. Бірақ, кәсіп істемей жүретін жалқау кедейлерді тағы жақсы көрмейміз: ескі тұрмыстың арқасында өнерсіз, білімсіз қалған тағы да қолымыэдан келген мемлекет жәрдемін көрсетеміз. Абай өз заманында мұндай сөз айтқанына ешбір кінәлі емес, ар жағында бұл сөздерді тап сезімі қозғап отырсын.

Үшінші, біздің байқауымызша Абай - тарихтың жүрісінің шала-пұла салынып кеткен бір соқпағы. Абай заманын - ескі «аталық, ру» жұртшылығының ыдырап тозып, күйзеліп, сауда капиталының қазақ ішінде орын теуіп келе жатқан заманы деп тану керек. Абайдың сөздерінен ескінің күйзелгенін, бір жаңалықтың келе жатқанын көресің. Әсіресе, бұл белгі Абайдың «Бөтен елде бар болса, әжеттесін, сыйласын» деп бастайтын өлеңінде ап-айқын көрініп тұр. Міне, Абай тарихтың қандай белінде кездескен ақын. Абайды шала соқпақ дейтініміз, Абайда ескілік те кездеседі.

Бірақ, Абайдың жалпы сөздерін, өлеңдерін түгел алғанда, Абайдың ынтасы, беті — жаңалықта. Тарихтың әрбір белдерінде кездесетін мұндай адамдарды жаңашыл (новатор) дейді: бұлардың сөздері — тарихтың бір белінің жаңа салып кеткен соқпағы. Абай елінің күйзелгенін анық сезеді, дағдарып тұрады, бір жаңалықтың келе жатқанын сезеді, анық не екенін білмейді. Сонда да тап тілегін шамалайды. Ақындық күш сезеді. Осы келе жатқан жаңалықтан басқа жол жоқ екенін байқайды. Сондықтан, сарындап жылап отырып алмайды. Сол келе жатқан жаңалықты көрсем, білсем екен деп іздейді. Осының бәрін қорытып айтқанда, Абай қазақ ішіне жаңа орнап келе жатқан сауда капиталы дәуірінің шала соқпағы деп танимыз.

Абай тап тартысының күйінен тысқары шыққан ақын деп еш уақытта айтқанымыз жоқ. Тағы да Абайды еңбекшіл елдің ақыны деп таласқанымыз жоқ. Бірақ Абай жоғарғы айтылған дәуірдің-ақ айғайшысы болып отырса да, оның тарихи маңызы аз болмайды. Тағы еңбекшіл елге қадірсіз болып қалмайды. Ал, енді бұған тағы таласатын ел болса, не деуге болады?

Енді Абайдың ғылым, өнер мәселелерінен басқа идеологиясын тексерейік. Нағыз сауда капиталы орнап, «аталық ру» салты әбден жоғалып бітпей, ұлт сезімі еш елде тумайды.

Абайдың өлеңдерін түгел тексеріп қарап келгенде ішінде «Елім» деген сөздер кездеспесе «ұлтым» деген сөздер, не «ұлт» деген сөздің орнына жүретін, я бұл сөздің мағанасын беретін басқа сөздер еш жерде кездеспейді.

Сабырсыз, арсыз еріншек,

көрсе қызар жалмауыз.

Не болмаса:

Келелі кеңес жоғалды,

Ел сыбырды қолға алды.

Ел жамаған билер жоқ,

Ел қыдырып сандалды.

Астырып барып жолғасқан,

Ақша беріп, жалғасқан,

Ақысын әрең сол алды.

Яки болмаса:

Момыннан жаман қорқақ жоқ,

«Қу пысық» деген ат қайда?

Арсыз болмай атақ жоқ,

Алдамшы болмай бақ қайда?

Міне, Абайдың ел тұрмысына арнаған сөздері қай түсті болып келеді. Ұлтым кемсің, жан-жағыңды қара, сен пәленнен қалып қойдың, пәлен сені жәбірлеп, жеп жатыр, сілкін, көтеріл, ойлан, намыстан деген секілді сөздер ешбір жерде кездеспейді. Абай жебір болыстарды жерлейді, жуан билерді боқтайды, өнерсіз кедейлерге ұрсады. Қайтсе де, Абай ауыл айналасынан шықпайды. Ал, ауыл айналасынан шыққан жерде Абай «мен пайғамбармын» деп өрекпімейді. Ұлтым деп қиян-кескілік салмайды. Поез бен аэропланның қуаты мен сымбатын шамалай алмайды. Абай ауылдан асқан жерде оқу оқы дейді, егін сал дейді, болмаса сауда істе дейді.

Міне, жоғарғыда айтылған тарих дәуірінің анық пішінін Абайдан табасың. Тарихтың бір белінің пішіні, заманның тілі болған ақын әдебиет жүзінде үлкен ақын саналады. Пушкиннің де, Некрасовтың да, Салтыковтың да, Толстойдың да, Горькийдің де өлмес қадыры осы арада. Ал осы айтылған сөздерге қарап, Абайда жалпы қазақ елінің тұрмысына бірдей арналған сөздер жоқ, жалпы қазақтың пікіріне, салт-санасына ортақ ой жоқ деп түсінуге бола ма? Яки болмаса, Абай жалпы қазақ еліне ортақ ақын болмаған деп айтуға келе ме?

Егер де біздің жоғарғы сөздерімізден біреу ондай пікір құраса, сөзімізге түсінбегені. «Аталық ру» дәуірінде түгел жалпы қара бұқараға ұлт сезімі кірмесе де, жалпы ел түрлі «руға», түрлі атаға бөлініп жүрсе де, шаруа жүзінде, салт-сана жүзінде, әдет-ғұрып жолында, жалпы елге ортақ ой, ортақ мінез, ортақ салт, жалпы ел бірдей жеткен мәдениеттің түрі болады. Міне, осы айтылғандар, жалпы елге бірдей ортақ ақынды туғызады, әсіресе, жалпы елдің тұрмысы жаңа дәуірге бет алып, салт-санасына үлкен ой, өзгеріс кіріп келе жатқан бетінде мұндай елдерде ақындар шығады. Басқа басшылар да шығады.

Абайдың екі жерде, екі қызық өлеңі бар:

Ел бүлігі тобықты,

Көп пысыққа молықты.

Екіншісі мынау:

Арғын, найман жиылса,

Таңырқаған сөзіме.

Қайран сөзім қор болды-ау,

Тобықтының езіне.

Міне, осы айтылған, тағы да Абайдың «Сорлы Көкбай қор болды-ау, осыншадан құр қалып» — деген секілді сөздеріне қарап, Абай тобықтының ішіндегі ғана әңгімелерді өлең қылды: жалпықазақтың тұрмысынан алып айтқан сөздері жоқ, сондықтан Абай ақын болса, тобықтының ғана ақыны, жалпы қазаққа ортақ ақын бола алмайды, Абайды ақын деп көтеріп жүруші адамдар тобықтылар - дейтұғын жолдастарды да көрдік.

Бұл жолдастар не Абайды білмейді, не әдебиеттің не екенін білмейді. Абайды мақтасақ та өзіміз тобықты емеспіз. Және де тобықты деген тентек елмен аталарымыз жауласып, қан төгісіп өткен. Алдымен осыны айтып қоймасақ, біреу мені де тобықты болған соң Абайды жақтайтын шығар деп жүрер.

Ақынның сөздері, өлеңдері, көбінесе, өзінің ортасынан алған тәжірибеден, өзінің көрген, білген оқиғаларынан құрылады. Ақыр аяғы ақын жеке бір адамның басындағы болған әңгімені алып жазуға ықтиярлы. Бірақ, ақынның сол айтқан сөздері, өлеңдері жалпы тұрмыстың, бәрімізге ортақ өмірдің суретін дұрыс салсын, сырын ашсын — ақынға қоятын шарт осы. Ал, Абайдың өлеңдерін алсақ, сол замандағы қазақтың жалпы тұрмысының пішінін анық суреттейді. Абайдың өлеңдері тобықтыдағы әңгімелер болсын, мейлі басқа бір елден алынған әңгімелер болсын, ол кездегі ата, руға бөлінген қазақтың салт-санасы, қай жерде болса да бірдей еді. Тобықтының партиясы басқа елдерде де болды. Тобықтыдағы болыстар, жуандар, тобықтының «желбуаз» күпілдектері не «арам тамақ» әуекейлері, қазақтың қай елдерінде болса да бар болған. Сондықтан, бұларға арналған сөздер жалпы қазақ еліне бірдей айтылған ортақ сөз болып қалады.

Абайдың жалпы идеологиясын бір шолып өттік. Абайдың әртүрлі мәселеге көзқарасы қалай екенін толығырақ білу үшін өлеңдерінен тағы бір екі кесімдер алайық.

Қаруыңның барында қайран қылмай,

Қаңғып өткен өмірдің бәрі де жел.

Не болмаса:

Жалыны қайтар дененің

Үнемі тұрмас осы шақ.

Талайғы кәрі дүниенің

Бір тетігін ұстап бақ.

Я тағы да:

Әсемпаз болма әр неге,

Өнерпаз болсаң, арқалан.

Сен де бір кірпіш дүниеге,

Кетігін тап та, бар, қалан -

деген секілді өлеңдері Абайдың адам баласының борыш міндеті (не) екенін білгенін көрсетеді. Бұл пікірді осы күнде теріс деп айтатұғын кісі болмас. Абайдың бұл сөздері зор мағналы сөздер. Заманымен салыстырсақ Абайдың ірілігін кµрсетеді.

Қас алдына жымырып келтірем деп,

ақ тымақтың құлағы салтақ-салтақ.

Және тағы да:

Осындай сидаң жігіт елде мол-ақ,

Бәрі де шаруаға келеді олақ.

Сырын түзер біреу жоқ, сыртын түзеп,

Бар өнері — қу борбай, сымпыс шолақ.

Я болмаса:

Қызмет қылып мал таппай,

Ғылым оқып ой таппай,

Құр үйінде жатады,

Ел қыдырып, ас ішіп,

Еркек арын сатады,

Бала-шаға, ұрғашы,

Үйде жарап жатады.

Тағы да:

Ант ішіп күнде берген жаны құрысын,

Арын сатып тіленген малы құрысын.

Қысқа күнде қырық жерге қойма қойып,

Құр тілмен қулық сауған заңы құрысын.

Міне, соңғы келтірген өлеңдермен жоғарғы өлеңдерді салыстырсаң, Абайдың өзінің ойы жеткен жермен сол кездегі елдің салт-санасының арасында жер мен көктей айырма барлығы ап-айқын көрініп тұр. Ал соңғы сөздерді Абайдың елге жаба салған жаласы, я тек өзінің ғана қиялы деп адам айтпас.

Жоғарыда айттық, Абайдың өлеңдерінен сол кездегі қазақтың байларын да, жуандарын да, болыстарын да, арызшыл пысық «жел буаз» күпілдектерін де табасың. Бұларды қайтадан түгел тексеріп жатпадық. Және Абайдың бұл өлеңдерінен толық келісімдер әкеліп отыру еш мүмкін емес. Абайдың өлеңдерінің 50 проценті осындай өлеңдер, не сол күнгі тұрмыстың жайындағы өлеңдер. Бұлардың артық-кем жерлерін жоғарыда тағы айтып өттік. Ендігісін оқушылар өздері тексерер. Енді тексеретініміз ескі тілдегі «ғашықтық» деген мәселе және де Абайдың әйелге көзқарасы.

Алдымен біздің оқушыларымыздың есіне салатын сөзіміз, бұрынғы заманда мына айтылған екі мәселенің біріншісі «ғашықтық» деген мәселе - барлық ақындардың өлеңдеріндегі ең үлкен мәселе болған, бұл мәселе талай заманнан бері жырланып, талай талқыға түсіп, бұл мәселеге келгенде талай ақындар, талай философтар ауыздарынан суын ағызып, бастарын қатырып қойған.

Сонда да, әйел мен еркек арасының қатынасы туралы бұл күнге шейін жалпы адам баласының пікірінде бірлік болмаған. Адасқандық көп болған. Сондықтан, бұл мәселеге келгенде Абайдан бір кемшілік табылса, таңқаларлық еш орын жоқ.

«Ғашықтық» деген мәселеге, жастардың қылығына, еркек пен әйел арасының қатынасынан шығатын мәселеге Абай былай қарайды:

Ғашықтық, құмарлық пен — ол екі жол,

Құмарлық бір нәпсі үшін болады сол.

Сенен артық жан жоқ деп ғашық болдым,

Мен не болсам болайын, сен аман бол.

Көңілімнің рахаты сен болған соң,

Жасырынба нұрыңа жан қуансын.

Бірге жаққан біреуге жақпаушы еді,

Сүйкімді тірі жанға неткен жансың.

Жүдетер безгек ауру сықылданып,

Тұла бой тоңар суыр, үміт үзсе,

Дәмеленсе өртенер күйіп жанып.

Екінші бір жерде Абай былай дейді:

Ғашықтың тілі — тілсіз тіл,

Көз бен көр де, ішпен біл.

Сүйісер жастар қате етпес,

Мейлің илан, мейлің күл.

Ол тілге едік оңтайлы,

Қапысыз біліп сондайды:

Біліп-ақ, ұғып қоюшы ек,

Енді ішіме қонбайды.

Абайдың бұл өлеңдерінің артық-кем жері баршылық. Бірақ, осы тексеріп отырған «ғашықтық» деген мәселеге Абайдың көзқарасы, Абайдың өз түсінуі бұрынғы ескі ақындардың көбінен дұрыс.

Әйел мен еркек арасының қатынасы туралы жазылған өлеңдерінің ішінде Абайдың осы күнгі салт-санамызға өрескел, екі ауыз сөзі бар:

Тағдыр етсе Алла

Не көрмейді пәндє.

Және де:

Сұлуды сүймектік

Пайғамбар сүндеті.

Мұндай сарын бұрынғы ескі ақындардың бәрінде де болған. Бұл екі қисынсыз тұрған сөздерді қоя тұрып, Абайдың бұл мәселе жайында жазған өлеңдерін түгел алып қарасаңыз, барлығы дұрыс жолда. Осы күнгі салт-са-наның көзқарасына жақындау.

Екінші, Абай бұл мәселеге келгенде керемет шебер. Абайдың бұл өлеңдерінде «аян берген періште болмайды», «көңілге тұйық, миға жағымсыз, қиял мен жасаған «ғашықтық» табылмайды». Абайдың бұл өлеңдеріндегі айтылатын «ғашықтық» яки, жастардың жұмысы, не еркек пен әйел арасының қатынасы барлығы - табиғат заңынан, тұрмыс салтынан шыққан нәзік сезім, көңіл сыры - өмір ісі. Сондықтан, Абайдың бұл өлеңдеріндегі көп сөздері әлі талай заманға жетеді.

Міне, Абайдың бұл мәселедегі өлеңдерінің кейбір жерлері:

Бірінші:

Үрген ит пен айтаққа.

Келмеп пе едің жол тосып,

Жолығуға аулаққа.

Таймаңдамай тамылжып,

Бір суынып, бір ысып,

Дем ала алмай дамыл ғып.

Елең қағып бос шошып,

Сөз айта алмай бөгеліп,

Дүрсіл қағып жүрегі,

Тұрмап па еді сүйеніп,

Тамаққа кіріп иегі.

Екіншісі:

Қызарып, сұрланып,

Лүпілдеп жүрегі.

Өзгеден ұрланып,

Өзді-өзі керегі...

Иығы тиісіп,

Төмендеп көздері.

Үндемей сүйісіп,

Мас болып өздері.

Талай ақындар, талай философтар сүрініп-жығылып шыққан жерде, шатасып талай сандалбайға ұшырайтын жерде, Абай жүректің тілегін жырлай білген, көңілінің сырын аша білген. Табиғаттың заңы туғызған еркек пен әйел арасының қатынастарының түрін, өмірдің бір қызығы - жастықтың-мастықтың ісін Абай жеткізе білген.

Абайдың ең ірі, ең мықты жері кей уақытта өзіне қаяу түсіретін кемшілік болып тағы шығады. Оның бірін жоғарыда айттық. Екіншісі, осы айтып отырған Абайдың күшті бетінен шығады. Жаратылыстың бір түрін, өмірдің бір көрігін жеткізе білген Абай, сол мәселенің екінші жағына келгенде ақсайды. Ол мынау: жалпы қазақ әйелдерінің тұрмыс жүзіндегі халы, әйел мәселесі мен қоғам мәселесінің байланыстары (общественная точка зрения) туралы Абайдан жартымды жауап таба алмайсың. Абай секілді ойы, пікірі өз заманындағы салт-санадан анағұрлым озып шыққан адамның сөздерінде бұл мәселенің қалуына таң қаламыз. Себеп таба алмаймыз. Сондықтан, Абайдың күшті беті құр сезімнен шыға алмай, зор нәпсіге айналып кеткен секілді көрінеді.

Бір жағынан бүған себеп, жалпы қазақ елінің тұрмыс-салты шығар. Бұл мәселеге келгенде Абайдың кітабындағы барлық сөздер мынау ғана:

Бірінші:

Демеңдер өнбес іске жұбаналық,

Ақыл тапсақ, мал тапсақ қуаналық,

Көрсе қызар, күнде асық — дуаналық.

Екінші:

Біреуді көркі бар деп жақсы көрме,

Әйел жақсы болмайды көркіменен,

Мінезіне көз жетпей көңіл берме.

Үшінші:

Кедей қызы арзан деп құмарланба.

Ары бар, ақылы бар, ұяты бар,

Ата-ананың қызынан ғапыл қалма.

Төртінші:

Есерлер жас қатынды тұтады екен,

Жас қайғысын білдірмей жұтады екен,

Ортасында бұлардың махаббат жоқ,

Тұсап қойып қашырар бұқа ма екен.

Міне, осы келтірген өлеңдерден басқа алдымызда айтылған мәселе қақында Абайдан жартымды ештеңе таба алмайсың.

Бірақ, заманын еске алып, Абайдың надандығын еске алып, бұрынғы ескі ақындардың да бұл мәселеге келгенде шорқақтығын еске алып, Абайдың бұл кемшіліктерін де орынды деп санаймыз.

Абайды пәлсапашыл деп жүрген жолдастар бар. Біз Абайдың бастырылмаған сөздерінің жинағын оқып көргеніміз жоқ: сондықтан, мүмкін Абайдың пәлсапашыл болғандығы. Ал, біз білетін Абайда ақындық мол. Бірақ философтықтан дәнеме жоқ десе де болады. Пәлсапа ретінде Абай ешбір мәселе жайында бір белгілі тұтас пікір жазып кете алмаған.

Тек Абай ойшыл, өлеңдерінің көбінде үлкен ой, әртүрлі пікірлер кездеседі. Ал, Абайдың кей жерлердегі пәлсапашыл деп кететін сөздері — ойы терең адамның әр нәрсенің басын бір шалғанын көрсетеді. Алдымен дін, құдай жағына келсек, Абай аса діншіл болмаған, қожа мен молдаларды да, көбінесе, теріс көрген. Абай намаздарын жинап жүріп, бір-ақ оқитын болған. Мұның барлығын нағызшыл негізден шыққан таза ақылдың барлығына дәлел шығар. Бірақ, құр бұл мінезден ғана үлкен даналық, пәлсапашылдық шықпайды.

Абай құдай туралы, құлшылық туралы мынадай сөздер айтады:

Баққан із, көрген қызық артта қалмақ,

Бір құдайдан басқаның бәрі өзгермек.

Тағы бір жерде:

Кейбірі қажыға барып жүр,

Болмаса да қажы парыз,

Мұсылмандық ол ойлап

Өтеген қашан ол қарыз.

Тағы бір жерде былай:

Алла деген сөз жеңіл

Аллаға — ауыз жол емес.

Ынталы жүрек, шын көңіл,

Өзгесі хаққа қол емес.

Абайдың, әсіресе, пәлсапалайтын бір жері мынау:

Ақыл мен жан — мен өзім, тән — менікі,

«Мені» мен «менікінің» мағанасы екі,

«Мен» өлмекке тағдыр жоқ әуел бастан,

«Менікі» - өлсе өлсін, оған бекі.

Шырақтар ынталарың «менікінде»,

Тән құмарын іздейсің күні-түнде.

Әділеттік, арлылық, махаббатпен

Үй жолдасың қабірден ары өткенде.

Өлсе өлер табиғат, адам өлмес,

Ол бірақ қайтып келіп ойнап күлмес,

Мені мен менікінің айрылғанын,

«Өлді» деп ат қойыпты өңкей білмес.

Бұл жоғарыдағы келтірген өлеңдегі сөздер, әрине, ел ішіндегі бұрынғы шала молдалардан, сұм-арамза, сопы-қожалардан шықпас. Бірақ, анығында Абайдың бұл сөзінде ешбір жаңа пікір жоқ. Бұрынғы мұсылманшылық заманында шыққан талай сопылардың сөздерінде осылай болатын. Ескі тәртіп пен «наһу» оқыған адамдар мұндай дін пәлсапасының талайын біледі.

Махаббатпен жаратқан адамзатты,

Сен де сүй ол алланы жаннан тәтті,

Адамзаттың бәрін сүй бауырым деп,

Және хақ, жолы осы деп әділетті.

Я болмаса:

Адамды сүй, алланың хикметін сүй,

Не қызық бар өмірде онан басқа-

деген секілді сөздерден Толстойдың Абайға берген әсерін анық көресің. Абайдың пәлсапалық сөздерінің ішінде ең мағаналысы мынау өлең деп таптық:

Өзгені ақыл ойға қондырады,

Біле алмай бір тәңіріні болдырады.

Талып ұйықтап, көзіңді ашысымен

Талпынып тағы да ойлап зор қылады,

Көңілге шек, шүбәлі ой алмаймын

Сонда да оны ойламай қоя алмаймын.

Ақылдың жетпегені арман емес,

Құмарсыз құр мүлгуге тоя алмаймын.

Бұл Абайдың таза ақылы, ойлап-ойлап «құдай»— дегеннің не екенін біле алмай айтқан сөздері. Абайдың кітабындағы барлық пәлсапасының керекті жері осы, заманына қарай бұл сөздерде терең ой бар.

Мұнан басқа Абайдың пәлсапалап жазған «Сағаттың шықылдағы...» деген секілді өлеңдерінің бәрі нашар және де пәлсапаны өлеңдеп жазғаннан ештеме шықпайды. Баяғыда орыстың Державин деген ақыны «О дай бог» деп пәлсапалатқан. Ақындық - өзіне бөлек, пәлсапа - тағы бір басқа іс.

Абайдың өмір туралы, дүние туралы жазған өлеңдері мынадай:

Бірінші:

Қиянатшыл дүниеден.

Екінші:

Өмір - дүние дегенің

Жақсы-жаман көргенің,

Ойлай берсең, у екен.

Үшінші:

Сүймек, сезбек, кейімек.

Харакет қылмақ, жүгірмек,

Ақылмен ойлап сөйлемек,

Әр кімді заман сүйремек,

Заманды қай жан билемек.

Заманға жаман күйлемек,

Заман оны илемек.

Төртінші:

Өмірдің алды — ыстық, арты — суық,

Алды — ойын, арт жағы мұңға жуық.

Бұл өлеңдерде белгілі бір пәлсапалық ізбен туып отырған пікір жоқ, тек ойшыл ақынның мағаналы-мағаналы сөздері бар. Осы айтылған сөздермен Абай туралы әңгімені тоқтатайық.

Біздің бұл мақаламызда көтерген Абай мәселесі әдебиет жүзінен де үлкен мағаналы мәселе.

Біз Абайды өзінің саяси жолына жалау қылатындарға да қарсымыз. Бір «Абай» деп бос «байбалам» салып, Абайдың атын орынды-орынсыз желеушілерге де қарсымыз.

Біз екі ортада ептік, бұқпантайлық жасап, Абайды реті келсе мақтап, болмаса боқтап жүргендерге де қарсымыз. Біз бұл мәселе: ашыққа шығармашылық (мәселе), Абай мәселесі мәдениет көзінен де, әдебиет көзінен де тексеріліп, еңбекшілер жұртшылығының алдында бұл мәселенің айқындалуын қажет (деп) табамыз. Абайдың сөздері, өлеңдері зор мағаналы тарихи оқиға. Ескіліктен біздің еншімізге қалған артық-кем болса да, жаман-жақсы болса да, бір ескерілетін мұра.

Тарихи мағанасы бар істерді, сөздерді тексермей ешкім алды болжай алмайды. Ескісіз еш жерден жаңа табылмайды. Абай заманына қарай сөзсіз ірі ақын. Абайдың кемшілігі де көп, біраң оның заманын да, ортасын да еске алу керек. Заманына қарай, келешекке сіңірген еңбегіне қарай, бұл күнгі еңбекшіл елдің жұртшылығы Абайды өзіне лайықты орнымен қадірлеу керек. Қайтсе де, Абайды жөнімен, ретімен тексеретін уақыт болды деп ойлаймыз.

Ілияс ҚАБЫЛОВ
ҚАЗАҚ АҚЫНЫ АБАЙДЫҢ ФИЛОСОФИЯСЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ СЫНЫ
Абай қазақтың классикалық көркем әдебиетінің негізін салушы болып есептеледі. Бәлкім, бұл рас та шығар: мен оған таласпаймын. Тек Абай философиясын аздап талдап көргім келеді. Мені бұл ойға жетелеген нәрсе — абайшылдықтың кең тарағаны және Абайдың қазақтың ескі және жаңа зиялылары, тіпті халықтың қалың бұқарасы арасына мейлінше мол жайылғаны, мұның үстіне біз Абайды тіпті материалист деп шырқай көтеріп, оның философиясының әлеуметтік-экономикалық мәнін түсіндіріп беруді Қазақстанның жас коммуннстік ойының міндеті деп санаймыз. Мен, біздің әдеби өміріміздің көкейкесті бір мәселесі жөніңде қазақ қауымын құлақдар етіп қойсақ, еңбегіміз еш кетпес деп ойлаймын.

Осынау тақырыптың төл мәселесіне кіріспей тұрғанда Абайға шабыт берген жай-күйлерге аялдап өтсек артық болмайды. Кейбіреулер Абайды, артта қалған мешеу қазақи ортадан ғайыптан кездейсоқ түсе салған ғажайып қазақ деп біледі. Бұл - Абайды идеалдандырудың бір түрі. Біздіңше, Абай өз дәуірінің, өзі шыққан қоғамдық ортаның түлегі, ендеше оның шығармашылығын уақыт пен кеңістікте қарау керек. Біздің зерттеуімізге қарағанда, Абайдың әдеби-көркем шығармашылығы мен философиясы оның қоғамдық және әдеби қызметінің бірінші кезеңі құлдырап бара жатқан қоғамдық болмыс - патриархалды-рулық құрылыстың, ал екінші кезеңі — өрлеп келе жатқан капиталистік қоғамдық құрылыстың шағылысып көрінуі болды.

Бұл арада бізге абайшылдар қарсы тұрып, дау көтереді. Пәлі, бұларыңа жол болсын, өнер-өнер үшін емес пе, ендеше Абай шығармашылығының тарихи дамуға тәуелді болуы мүмкін емес - дейді. Біз оған былай деп жауап береміз: кешіріңіз, азаматтар, ең әуелі өнер аспаннан түспейді, саңырауқұлақ секілді жерден де өсіп шықпайды, ол рухтың жемісі емес, қайта рух тірліктің жемісі, адамның іс-әрекетінің жемісі. Көркем өнер қоғамдық адам сезімін қоғамдандыру, ал сезімге келсек, ол жеке адамның объективті шынайы дүние ұғымына - бүкіл ерекшелігімен қоса адамзат қоғамын да, оның қоғамдық болмыс пен қоғамдық ойын да қосамыз.

Енді Абай мен Абай дәуірін сипаттауға көшелік.