Алаш идеясы және «мен – Қазақпын!» СӨзінің астарлы мағынасы

Филология ғылымдарының

докторы, профессор.

АЛАШ ИДЕЯСЫ ЖӘНЕ «МЕН – ҚАЗАҚПЫН!» СӨЗІНІҢ АСТАРЛЫ МАҒЫНАСЫ
Ақынның ойын саралау – марапат қана емес. Ол – ой саралау. Бұл орайдағы ойымды, мүмкін түсінікті, мүмкін түсініксіз жеткізермін, бірақ Жұбан Молдағалиевтің шығармалары туралы сөзді де соған орайластыра құрғым келді. Қалай дегенмен де, «Кісен ашқан», «Мен – қазақпын», «Мен қазақ қыздарына қайран қалам» сияқты алаш идеялы туындыларды дүниеге әкелген қуатты талант иесінің ақындық «мені» туралы пікірімді түсіністікпен қабылдауларыңызды сұраймын.
Ұлттық мақтаныш – ұлттың өмір сүруінің салтанатты және намысты кепілі. Ол Абай айтқан: «Бұл мақтан – қай мақтан?» – дейтін мақтан емес. «Аспанда – Тәңір, жерде – Ұмай, ортасында – түрік бүтіні тұрғанда... мен болмасам» – дейтін ұлы аңсарлы мақтан. «Мәңгілік ел» идеясының мәңгілік ұйытқысы. Көркем ойлау жүйесінің мәйегі. Ал көркем ойлау мен көркем қабылдау деңгейіне жетпеген ұлт – рухани жетім ұлт. Бұл реттен алғанда әлдиден бастап жоқтауға дейін, тал бесіктен – жер бесікке дейін көшпелілердің санасын тербеткен көркем сана оның өмір сүру салтына айналды. Соның нәтижесінде рухани тәуелсіз болып өсіп, жерін басқызса да кеудесін басқызбады.

Билер өтті, би соңы,

Би ұлының кенжесі,

Буңыршынның бұта шайнар азуы,

Бидайықтың көл жайқаған жалғызы,

Бұлт болған Айды ашқан,

Мұнар болған күнді ашқан,

Мұсылман мен кауірдің,

Арасын бұзып дінді ашқан

Сүйініш ұлы Қазтуған!, –

деген Сүйінішұлы Қазтуған жыраулар «Мен!» деген сөзді – ұлттық мақтаныш, намыс, теңдік, елдік, бас азаттығы сияқты биік деңгейде қолданды. Ол:

Ала балта суырысып,

Тебінісіп келгенде,

Тең атаның ұлы едің!

Дәрежеңді артық етсе,

Тәңір етті!,-

дегенінен байқалып тұрғанындай, жыраулар толғауындағы «мен» ұғымы – ұлттық тәуелсіздіктің, тектік теңдіктің, намысты мақтаныштың нысаны болды.

Бұқар жыраудың, Ақтанбердінің, Мұрынның, Дулаттың «зар заманы» тұсында да сол ұлы сарын сақталып қалды. Алайда заманның өзгерген бетіне сай «меннің де» ауаны тарылып, «Мен, мен, мен едім» немесе «мен жазбаймын...» деген жеке тұлғалық сыпат ала бастады. Ақыры ұлы ұғым ұнтақтала келіп, бүгінгі «лирикалық мен» деп аталатын талқандалған, «Мен- Тәңірмін, Мен – Құдаймын, Мен – Әмірмін, Мен – қураймын!.. Мен – коммунистпін, мен – домбристпін!..» – деген жалған пафосқа, «талқан менге» ұласты.

Ұлы сарынды, ұлы аңсарлы «Меннің!» дымы мен демі «күннен туған, гуннен туған» Мағжанмен қоса тылсымның ішіне тартылды. С.Сейфуллин мен І.Жансүгіровтің Шығыс және Гималай туралы толғауларындағы бұрынғы «меннің» бояуы өзгерсе де, астарлы ойлар мен емеуіріндер қылаң беріп тұрды.

Содан бастап, жиырмасыншы – алпысыншы жылдардың арасындағы «меннің» бояуы, «шынның көзін бояйды» деп Абай айтқандай, түсі өзгеріп, «қызарып» шыға келді. Дегенмен де ұлы сарынның әуендері, поэзиядағы лирикалық «менге» тиым салынған қырық төртінші – елу төртінші жылдардағы бес қаулыдан кейін де Қасым Аманжоловтың «Советтік мені өз елім», Әбділдә Тәжібаевтің «Біз де қазақпыз», Төлеужан Ысмайыловтың «Есіл», Олжас Сүлейменовтің «Адамға табын, жер енді», Мұзафар Әлімбаевтің «Менің Қазақстаным» атты поэмаларында алыстан талып естілді. Бұл дастандардың бояуының оңғақтығына қарамастан, «менің елім, менің жерім» деген лирикалық мақтаныштар анық сезілді. Сол үшін Х.Бекхожиннің, Қ.Аманжоловтың, Ә.Тәжібаевтің «меніне» қаулы арқылы тиым салынды.

Ал осы дастандардың ішіндегі ең азулысы, ең еркін ойлысы 1963-1964 жылдардың өліарасында дүниеге келген Жұбақаңның – Жұбан Модағалиевтің «Мен – қазақпын!» атты эпикалық дастаны. Бұл өзінің «мені» тұрғысынан алғанда, шын мәнінде сонау «мәңгілік ел аңсарындағы», жыраулар толғауындағы» елдік идеяның уызын ұйытқан «менді» еске түсірген дастан болды. Ғажайып эпикалық леп:

Мен – қара көз сұлумын, сайтан қызбын,

Сайрай қалсам, тілімнен бал тамғыздым.

Сүйер болсам, өлердей өле сүйдім,

Қас батырмен қайрасқам балтам жүзін, –

деген ақындық еркіндік ол кезде әр тұлғаның бойына шақ келе бермейтін.

Бірақ ол «менді» айтуы үшін ақын:

Осындай боп, білмеймін, кімнен тудым.

Бәлки қайсақ, бәлки бір гуннен тудым.

Деп шатыпты біреулер «күннен тудым».

Жоқ, сірә, мен қара құл, күңнен тудым, –

Деп қандай азаматтық мойынсынуға, перзенттік қорлыққа, ақындық төменшіктеуге барды десеңші.

Ал қазір, қане, кім өзін «Жоқ, сірә, мен қара құл, күңнен тудым» дейді? Ең қарапайым пенденің өзі не батырдың, не әулиенің, не бидің, не байдың тұқымы. Тіпті старшынның ұрпағымын деуге араланады. Сол «Мен – қазақпын» – деген киелі ұғымды өткізу үшін

Бір бөлшегі болғаным қандай бақыт

Россиядай, Лениндей ұлылықтың, –

Немесе:

Үміт көрдім құдіретті орыс атын.

деп поэзиядағы «бақытының» өлшеміне Ленинді безбен етті.

Қазір көркем сана, көркем талғам, көркем көзқарас өзгерді. Бұл күндері ешкімде:

Абылайды, Жәңгірді, хан Кенені

Қазақ өзі қашаннан аң демеді?!

Қылықтары еріксіз түссе еске,

Қан татыған аузыма дәм келеді, –

деген жалған жеккөрінішті мақтан етпейді.

Қара қазақ Абылай мен Кенесарыны, Жәңгірді «аңға» теңеп, «ауызы қан сасыған» демейді. Өйткені ұлттық қасиет пен киеге деген көркем талғам да өзгерді. Оларды бұлай күстаналау – киесіздікке саналады, ақындық және азаматтық ұстаным мен әдепке де жат. Тіпті, «сөзін өткізу үшін»:

Сол алла не, патша не бірақ маған?

Екі айыпты біреуін бірі ақтаған, –

деп Алладан да бас тартты.

Ал бұл күндері ұлттық идеямыздың, мемлекеттік тәуелсіздігіміздің, ар-ожданы болып саналатын алаш қайраткерлерін:

Әлдекімдер жүрегі сіркелеген,

...Ұлт атына уларын бүрке берген.

Көргенсіздік, пасықтық, надандығын,

«Қазақшылық» дегенмен бүркелеген, –

деп те «мысқылдады».

Құндылықтарымызды қайта сүзгіден өткізіп, әрбір поэтикалық ұғымдардың астары мен емеуірінін аша отырып, шындықты жалған пафостан ажыратып, жаңа талғаммен, жаңа көзқараспен талдап, түсіндірсек қана, шынайы ақындық идея ашылады. Өкінішке орай, мұндай талғам таразысын ХХ ғасырдың 20-90 жылдарындағы барлық рухани мұрамыз қажет етіп отыр. Мысалы, 1951 жылы 172 халық әнінің сөзі ауыстырылды. Феодалдық атаулар мен суреттер сызылды. Енді біз соның есесін қайырып, барлық кеңестік ұғымдарды сызып тастап, Ежовтың – Ягодаға, одан Берияға, одан Буденныйға, Сталиннің – Ленинге ауыстырылғаны сияқты, Ленинді – бүгінгі көсемімізге ауыстырамыз ба, жоқ, тарихи шындық ретінде қалдырамыз ба?

Мысалы, ән мәтіндерін алайық:

Алға, комсомол, туың қолыңда,

Алға, комсомол, жеңіс жолында, –

деген тіркестерді:

Алға, жас ұлан, туың қолыңда,

Алға, жас ұлан, жеңіс жолында, –

деп өзгертіп, өлмейтін әуенді бүгінгі өмірге бейімдеп алсақ, авторлық идея мен құқыққа қол салу болып табыла ма, жоқ, оған екінші өмір беру болып табыла ма?