Алмас Н¶сiп алматы "Жалын баспасы" 2012 2

Алмас
Н¶СIП
Алматы
“Жалын баспасы”
2012

2
УДК 821.512.122
ББК 84 (5 Іаз) 7-44
Н 89
Іазаєстан Республикасыны»
Мёдениет жёне аєпарат министрлiгi
Аєпарат жёне мЅра№ат комитетi
“°дебиеттi» ёлеуметтiк ма»ызды тѕрлерiн басып шы№ару”
ба№дарламасы бойынша шы№арылды
Нѕсiп Алмас.
Барлау: Проза./ А.Нѕсiп. –
Алматы:
“Жалын баспасы” ЖШС, 2012. — 320 бет.
ISBN 978-601-7286-52-1
Іазiргi кезе»нi» єазає ёдебиетi жа»а толєын јкiлдерi болып
есептелетiн жас жазушылармен толы№ып келедi. Со»№ы жылдары
ёдебиетке келген жастар шы№армалары жиi жарияланып,
талєыланып та, сараланып жатыр. Сол јкiлдердi» єатарында
жас жазушы Алмасты» да жаз№андары республикалыє
басылымдарда жарияланып жѕр. Ол јзiнi» жинаєы ёрi шынайы
стилiмен ерекешеленедi.
Кiтап кјпшiлiк оєырман єауым№а арнал№ан.
© Нѕсiп Алмас., 2012
ISBN 978-601-7286-52-1 © “Жалын баспасы” ЖШС, 2012
УДК 821.542.122
ББК 84 (5 Іаз) 7-44
Н 89

3
БАРЛАУ
(Ал№ы сјз орнына)
Ша» басєан сјрелерде...
°»гiменi тјтесiнен бастайыє.
– Кiтап оєисыз ба?
– °рине.
– Іандай?
– МЅхтар °уезов “Абай жолы”.
– О! Керемет. Та№ы єандай шы№армаларын бiлесiз?
Я№ни, оєыды»ыз дегенiм №ой.
– ...
– Іалай сонда, осындай Ѕлы туынды жаз№ан адамны»
та№ы єандай шы№армалары бар екен деген єызы№ушылыє
тумады ма?
– Тѕсiнесiз бе, мен бЅл кiтапты бая№ыда оєы№ам.
?мытып та єал№ан шы№армын. Іол тимейдi дегендей...
Иё. Іол тимейдi. Бая№ыда... Оєыма№ан. Елден естiгенi
№ой. Алдымызды орап кеттi. “Бiр ѕзiндi келтiрi»iзшi”, –
деген сЅрає єойылып єала ма деп есi шыєты да, Ѕмытып
єал№анын ал№а тарта салды. Сасыє єулыє та бая№ы.
МЅндай мысалды жѕздеп келтiруге болады. °йгiлi
“Абай жолы” жаєсыны» да, жаманны» да аузында.
Іай бiр жыл№ы “Іазаєстан аруына” жо№арыда№ы сЅраєты
єойыпты. Ол да ойланбастан “Путь Абая”, – деген.
Кјлдене» килiккен єа№iлез жѕргiзушi авторын сЅрапты.

4
“Ару” сёл ойланып барып: – ±абит Мѕсiрепов, – деген
кјрiнедi.
Менi» бiр досым аяє асты оєымысты бола єалыпты.
“Абай жолын” мазмЅндап айтып а№ып отыр. °серi
ма№ан Ѕєсас. Оєушы кез №ой. Риза болып жатырмын.
Кейiн бiр отырыста соны ё»гiме єылып отырсам жат
та кеп кѕлсiн. Сјйтсем... Бала кезде оєы№аны» iшi»е
сыймай, елге айтып, орта№а сал№ы» кеп тЅратыны
болады, сол ёдетпен бiр апта бЅрын јзiм айтып берген
кјрiнем ёлгiге. Кейiн јз бидайымды јзiме єуырып
берiп, алдап кеттiм деп мёз.
БЅл бер жа№ы. Оєыма№аны ѕшiн єысылып єалатын,
амал жоє аєталу№а тырысатындар айналайын №ой.
Миы№ынан кѕлiп, мырс етiп, “ёй, жо№а”, – деп, бетi»е
жанашырлыєпен бiр єарап, терiс айналып кететiндердi
де кјргемiз. “ІЅдай саєтасын!” – деген леппен.
Жанашырлыєпен дейтiнiмiз, кiтап ескiлiктi» кјрiнiсiне
айналып, сјресiнде шiрiген мына заманда мЅндай сЅрає
єою... Аламан бёйгеге есек мiнiп бар№анмен бiрдей.
Жоє, јзiмiздi кѕресiнге лаєтыр№анымыз емес, кјп елдi»
ашыє айта алмаса да, iштей єалыптасєан пiкiрi осы.
Жыла»єы дѕние жазып, бастан-аяє єу шјппен ауыз
сѕрте салу емес маєсатымыз. Кiтап оєылмай кеттi деп
байбалам салумен iс бiтпейдi. °йтсе де, бала кезден
бастал№ан “кiтап оєу iсi” тј»iрегiнде ал№ан азда№ан, иё
азда№ан №ана тёжiрибе мен єалыптасєан кјзєарас,
ёсерiмiзбен бјлiсiп кјрмекпiз. Оєып таста№анымыз
бёлендей болмаса да... iнi-єарындастарымыз ѕшiн бала
кезде кiтап арєылы бастан кешкен сезiмдердi тiзбелеп
кјрсек деген ой №ана.
“Алдымен кјргенiм аспан”. МЅєа№али №ой. Алдымен
оєы№аным – МЅєа№али. Іаншалыєты єызыєєанымды
бiлмеймiн. Бiрiншi сыныпта “Есi»е менi ал№айсы»ды”
айтєам. °рiп танып бол№ан кез, “°лiппемен єоштасу”
кешiнде. ґзiм оєып, жатта№ам. Шешемiздi» кјмегi –
єада№алау тЅр№ысында. °нiн јзi ѕйреткен. МЅны айтып
жатєанымыз, ёлiппеден кейiн оєы№ан кiтап жайына

5
тоєталу №ой. ЖЅєа мЅєабалы єызыл кiтап. ЖЅлмалана
тозбаса да, ескiре баста№ан. Ол кезде бiрде»е тѕйе
єойдым деу аєыл№а сиымсыз. °йтсе де, кiтап деген
дѕниенi ал№аш сезiнген сёт осы болу керек. Одан
кейiн таєылдап таєпає айтып жѕргеннен басєасы есте
жоє. Тјртiншi сыныпта “°лем халыєтарыны»
ертегiлерiнi»” екi томды№ын оєы№ам. МЅ№алiмнi»
тапсырмасымен. БЅрын естiгенбiз, ендi тiкелей єол№а
алып оєу... Бiрден баурап ал№ан. Оны» ѕстiне, осы
уаєытєа дейiн ты»да№анымыз єазаєты» ертегiлерi. Ер
Тјстiк баста№ан кјптеген белгiсiз кейiпкердi» сѕйiнiштi
iстерiн сi»iрiп ѕлгерген кез, ёлемнi» ертегiлерiн єабылдау
єиын№а соєпа№ан. Одан кейiн...
Бесiншi сыныпта єазає ёдебиетi пёнiнi» мЅ№алiмi
сабає ѕстiнде “Кiм кiтап оєиды?” – деп сЅра№ан.
– Мен!
– Іандай?
– Іазiр “Мы» бiр тѕндi” оєып жатырмын.
– ...
МЅ№алiм тѕкiрiгiне шашалып єал№ан.
– °ке-шеше» бiле ме?
– Бiледi.
Ары єарай не айтатыны тѕсiнiктi. Оєу№а болмайтын
кјрiнедi. °лi кiшкентай екенбiз. А»-та»мын. ¶йге келген
со» шешемiзге айтєам. Жа№дайды бiрден Ѕєты. °лгi
кiтапты параєтап шыєєан да, “жаман еште»е жоє,
оєи бер”, – деген. Шы№ыстыє шы№армаларды єЅбыжыє
кјрсетiп ѕйренiп кеткен ауыздар “Мы» бiр тѕннi»”
атын естiгенде жылан шаєєандай болатынын ол кезде
єайдан бiлейiн. Іош. Оны да бiтiрдiк. Осы жылы ёлгi
тётейiмiз (бiздi» ауылда мЅ№алiмдi тётей (немесе а№ай)
деп атайды) Шерхан МЅртазаны» кiтабын берген.
“ТамЅє”. Кейiн бiлдiк, “Іызыл жебенi»” екiншi кiтабы.
Содан бастап, ѕйдегi аз№антай шы№армаларды толыєтай
адаєтап шыєєам. Авторы єызыєтырмайды. Бастысы,
iшiндегi оєи№алар тiзбегi. БЅл ретте “Менi» атым Іожа”
мен “Балалыє шаєєа саяхатты” айтып јткен жјн.

6
ґзiмiзге таныс жер аттары мен бала образы єЅнттап
оєу№а септiгiн тигiзген болу керек.
“Егер, “Абай жолын” оєымаса», ешєандай кiтап
оєымадым дей берсе» болады”. МЅ№алiмдердi» бiрi
осылай деген. ¶йде жоє. Іайдан аламыз? Мектеп
кiтапханасында бар деп естiдiк. Кiтапхананы» ёдеби
кiтаптар бјлiмiне ал№аш бас сЅєтым. Сјрелер толы
кiтап. Аралап кјргем. Ерекше ёсер едi. Иiсiнi» јзi
бјлек. ґзiмдi сиєырлы сарай№а енiп кеткен Алладиндей
сезiнгем. ?мытпасам 7-сынып. Кiтапхана єызметкерi
а»тарылып тЅр. Кiтап оєитын бала... Іызыє кјрiнген
болу керек. “МЅны тѕсiне аласы» ба?” – деп єояды.
“Тѕсiнемiз. Бiраз оєыдыє єой”. Сонда№ы ойымыз №ой.
Алдыє. Ендi оєу керек.
Бала Абай єЅрдасымдай кјрiнген. Іызы№а кiрiскем.
Кјп Ѕзамай єиындай бастады. Абай јсiп кеттi. Ал, бiз
ёлi баламыз. Жартысынан тоєтадыє єой деймiн. Тѕ»iле
тоєтамасає та, жылы жауып єой№амыз. Тек, оныншыда
жѕргенде №ана со»ына жеттiк.
Осы аралыєта айта кеткен жјн, кiтап оєу єиын№а
тѕсе баста№ан. Тѕсiну емес, уаєыт. ¶йдi» Ѕсає-тѕйек
шаруасын айтпа№анда, јтпелi кезе»дi бастан јткерiп
жатєамыз. ґзгерiстер ша№ы. Достыє єЅрып, кјше
тiршiлiгiмен танысу, анда-мЅнда баратын жерлер кјбейе
баста№ан. Бала шаєтан – болашаєєа аттанар сёттi»
жазылма№ан, бЅлжымайтын за»ы. Тѕннi» бiр уа№ында
Ѕрлана басып кiрiп келе жатамыз ѕйге. “Одан да
сабає оєымайсы» ба!” БЅл зiлдi сјз ерте»iне айтылады.
¶лкендер аузынан. Дегенмен, кiтапєа дёнiккен, тiптi
ѕйренiсiп, ёдетке айналдырып ал№ан бала оєудан єол
ѕзе єой№ам жоє. Ара-тЅра єол№а алып тЅрам. Жёне
басєаны» бёрi жайына єалады. Таєылдап таєпає айту
мен шЅєшиып есеп шы№ару єызыєтырмайтын бол№ан.
Жатып ал да, оєи бер. Бiр бастаса» тѕбiне јзi тартып
ёкетедi. Осы кезде сырттан ысєырыє естiледi. “Бiздi»
балалар”. Кјшеге шы№у керек та№ы да. Аттап басєы»
жоє. Бiрає, шыєпасєа болмайды. Іимай єоштасып,

7
кiтап бетiн бѕктейсi». Кейде, Ѕйєыны Ѕмытып, та»№а
дейiн шЅєшиып кететiн кездер болады. Та» ерте»
сабаєєа тЅруы» єиын. °ке-шешенi» “тЅр-тЅрымен” ёре»
оянасы». Маужырап, єал№ып-мѕлгiп отыратын мектеп...
Сабає ѕлгерiмi тјмендей баста№ан. Іиындыєты» та№ы
бiрi осылай ту№ан. Тѕнде ел жата кiтапты єол№а алып,
жантая кеткенде, шешемiз кiредi. МЅ№алiмдер бёрiн
айтєан. “Оєымайды!” Ал, бЅл кездегi бiздi» оєу басєа
болатын. “Одан да сабає оєымайсы» ба!” Тiптi, кейде
ашуланып, сырт еткiзiп шамды јшiрiп тастайтын.
Іайтсiн, “бала» жаман” деген сјз кiмге Ѕнай єойсын.
Ол кеткен со» Ѕйыєтай салу тiптi де мѕмкiн емес.
Кјз алды»да жа»а №ана єЅша№ында жѕрген басєа ёлем.
Сјнген жарыєты жа№ып, єайта кiрiсесi». Тiптi, осы
кѕйдi басынан јткiзген бiр Ѕстазым терезе алдында
айды» жары№ымен оєы№анын айтєанда, тёуба№а келдiк.
Шёкiртiнi» басында№ы жа№дай мен јзгерiстi єалт
жiбермеуге тиiс мЅ№алiмдерге ренжитiнмiн. ґзiмнен
сЅрап алмай, ёке-шешеме арыз ала жѕгiргендерiне.
Сананы тЅрмыс мыєтап билеп тЅр№ан заманда ёркiм
басымен єай№ы кѕн кешiп жатєан. “Ораза-намаз –
тоєтыєта”. МЅны» бёрiн кейiн байыптадыє. Ал, ол
кезде, ауырлау тиген. Азда№ан аєылдарын айтпа№анда,
оєушыларды кiтап оєу№а єызыєтыратындай шара
жоєты» єасы. Тѕбi тым ёрiден бастал№ан дерт, јздерiнi»
де оєы№аны болымсыз екен-ау.
Ма№ан тiкелей ёсер еткен математика пёнiнi» мЅ№алiмi
болды. Маєалдатып, арасында “болыпты-мыс” ё»гiмелердi
араластыра, мысєылдай сјйлегенде єай пён болып
жатєанын шатастырып алатындайсы». Пённен ауытєу
емес, јз саласыны» бiлгiрi. °йтсе де, дiлмар єазаєты»
сјйлеу мёнерi айєын а»далады. Кейiн, мектеп
єабыр№асында№ы со»№ы жыл, ѕлкен азамат ретiнде
ё»гiмелесуге жарап єалдыє деп жѕргенде айтєан. Кiтап
оєу – демалыс деген. Іапта№ан формула мен шешуi
єиын есептерден шарша№анда єолына кiтап алады екен.
Та»єал№ам. Кјркем ёдебиеттi» јзiн шаршап-шалды№ып

8
ёре» оєып жѕргенiме Ѕял№андай бол№ам. Себебiн сЅра№ам
жоє. Тѕсiнiктi едi.
“°дебиет – арды» iсi”. Онда№ы шынайы оєи№алар№а
єЅрыл№ан кјркем дѕниелер адамды бiр сётке єым-
єуыт тiршiлiктен алыстатып, єиялмен саяхат жасап
єайтуына мѕмкiндiк ту№ызады. Кѕйбе» тiрлiктi»
тѕйткiлдерiнен азат кѕй кештiредi. Жа№ымды, жа№ымсыз
кейiпкерлердi» жан-дѕниесiн тану арєылы адамгершiлiк
єасиеттердi єабылдай аласы». Іай№ы№а батєан бейнеге
єарап, дёл сол сёттегi јз басы»да№ы єиындыєты»
ёлдеєайда же»iл екенiне ден єоясы». Жай №ана сјз
емес, бЅл жа№ынан кјркем туындылар јзiн бая№ыда
дёлелдеген.
Осыны ескерсек тегiстей “технологияланып” бол№ан
“бЅл кѕнде адам№а кiтап керек пе?” – деген сЅрає
орынсыз. Тiптi, сауатсыз. Ол ѕшiн адамзатты» ойы
технологиялану керек. БЅл – роботєа айналу. Ал, бiз
ет пен сѕйектен жарал№ан, Абай атам айтпаєшы “єап”
єанамыз. Артыєшылы№ымыз сезiм мен аєылды» иесiмiз.
Сезiм мен аєыл... Одан айрыл№ан кѕнi адамдыє кейiп
адыра єалады, тiрлiкте мён єалмайды. Ал, ол мѕмкiн
емес. Пенде баласыны» жер басып жѕруi ѕшiн бiр
жЅбаныш керек єой. Сол жЅбанышты» бiрi, рухани
жан дѕниенi» емшiсi – кiтапсыз кѕн єара». Тоєталып
јтпеске болмайтын, ёдебиеттi» орнын алмастырды деген
нёрселер бар. ЖЅрт арасында жиi айтылып жѕрген –
КИНО. Сезiм десе» сезiм, аєыл десе» аєыл. Сётсiз
шыєєандары бар шы№ар, адам№а керi ёсер ететiн. Зиянды.
Ондай жа№дай ёдебиетте де бар емес пе? Іалам
Ѕста№анны» бёрi тек пайдалы нёрсе жазыпты деп кiм
айтты? Болды. Осыны есепке алсає 1:0. Киноны»
пайдасына. Себебi, кiтапєа єара№анда ы»№айлы. Кјресi»,
сонымен єатар ойым бјлiндi деп ренжiмейсi». Тiптi,
єосымша iспен айналысып отырып та єабылдай аласы».
Іорыту№а о»ай. Жёне бёрi кјз алды»да. Іара№ан сайын
лёззат алар сЅлу кјрiнiс керек пе, єаншама ёдемi
сурет. Сайрап тЅр. Іара да рахаттана бер. Жердi»

9
екiншi бетiндегi кјрмек тѕгiл, елестетiп кјрмеген елдi»
тЅрмыс-тiршiлiгi. Даласы, тауы, сЅлу єыздары, сымбатты
жiгiттерi... Кете бередi.
Егер дауласып отырса», єаруы»ды тастау№а
дайындала бастайсы». Мойындауды» аз-ає алдындасы».
Тек, бiрден берiле салу – кјпе-кјрнеу Ѕят iс. Іарсы
уёж айту керек єалай да. Осы кезде есi»е тѕседi.
°»гiменi» јзi адамзатты хайуанат атаулыдан биiк Ѕстап
тЅр№ан аєыл-ой мен сезiмнен шы№ып едi №ой. Ойды
јсiру ѕшiн ойлану керек. Ойлану ѕшiн аєыл керек.
Аєылды» єорегi сезiмталдыє. Мiне, есеп бiздi»
пайдамызда. Кјзбен кјру єиын емес. Баста№ы кјру
мѕшесi кјре алмайтынды байыптай алатын кјкiрек
кјз деген болмаушы ма едi? Ендеше, кiтапты»
артыєшылы№ына дауласып керегi жоє. Аєыл№а бойлап,
ой єорыту ѕшiн анау айтєандай бiрнеше iстi єатар
атєарып отырып татымсызды тал№амсыз жЅта берер
немєЅрайлылыє емес, тыныштыє пен о»ашалыє керек.
Кјрiнiстi сол єалпында єабылдай салуды» тѕк
єиынды№ы жоє. Ал, оєи отырып санада бейнелеу...
Іаншама артыєшылыє. Оны» бёрiн айтпа№анда, кино
атаулы адамны» iшкi сезiмiн аша ала ма? Актердi»
шеберлiгi арєасында бiраз жетiстiкке жету мѕмкiн
шы№ар, єалай десек те, бЅл тЅр№ыдан ёдебиет оє бойы
озыє тЅр.
Со»№ы кездерi зор сЅранысєа ие –
±АЛАМТОР. Iшiнде адам№а керектi» бёрi бар. Аш
та ала бер. Уаєыты»ды єалай јткiзем десе» де еркi».
Тiптi, бiз айтып отыр№ан ёлгi кјркем ёдебиетi» де,
кино» да осында. Бёрi бар. Жоє болса сЅраныс жаса,
кјп кѕттiрмей єана№аттандырады.
Рас. Пайдасын да кјрiп жѕрмiз. Жылдам ёрi наєты.
°сiресе, шЅ№ыл ма№лЅмат алу тЅр№ысынан о№ан жетер
еште»е жоє. Болды. °дебиеттi» јзi бiздi» єЅрам№а
жЅтылып кеттi. Кiтап керек болса, бiз арєылы оєысын.
Ендiгi дауды» мёнi жоє!
Олай емес. Таєырыптан ауытєып кеттi»iз. Жо№арыда

10
айтєан тыныштыє пен о»ашалыєты ескерсек, сiз айтєан
уёждi» кѕлi кјкке Ѕшады. ±аламтор№а жаєында№ан
адам – байлаусыз тЅтєын. Онда№ы єапта№ан мёлiмет
ойды ерiксiз аударып ёкетедi. Ба№ыты»нан жа»ыласы».
Iздеп келген ёдебиетi»е жеткенше жолы»ды кес-кестеп,
мен мЅндалап тЅр№ан кјлдене» кјк аттылар аттап
бастырмайды. Зиян. ±аламтордан ёдеби шы№арма оєу
былай тЅрсын, мен кiтапты компьютер жоє жерде
оєуды армандаймын. Себебi, электронды почтамды
тексерiп, агентте не жа»алыє болып жатєанын бiлуге
ойым ауып тЅрады. Мёселен, осы ой же»iп, жай №ана
шолып шы№у ѕшiн №аламтор№а єосылды» делiк. Почта»а
басєа тарапта№ы мёселеге байланысты, бiрає, дёл єазiр
ма»ызды емес хат тѕскен немесе агентте бiр досы»
Ѕсыныс айтты. Бармай-ає єойса» еште»е» кетпейдi.
Керiсiнше, пайдалы болар едi. Ал, сен оны оєыды».
Іызыєты кештен хабары» бар. Тоєтай алмайсы». Кiтап
жабулы кѕйiнде та№ы єалды. ґкiнiштi. Іаншама ёсерлi
сёт осылай єЅрбан болды екен. ±аламторды» кесiрiнен...
Иё, кiтапты» орнын алмастырды деген осы екеуi
№ана. Артыєшылы№ы емес, о»айлы№ы ѕшiн. Тiптi,
электронды кiтаптар шы№ып жатыр. Аудио нЅсєасы
да бар. БЅл белгiлi жа№дайда мѕмкiндiгi шектеулi
адамдар ѕшiн ы»№айланып жасал№ан дѕние №ой. Ал,
бiз он екi мѕшемiз дiн аман жѕрiп-ає, ауырды» ѕстiне
єарай Ѕмтыламыз. Мейлi, жылдамдыє дёуiрiнде
бая№ыда-ає тоз-тозы шыєєан кiтапты єоєыратып
отыр№анша со»№ы нЅсєаларды неге пайдаланбасєа.
Ы»№айлы. Жёне єалта№а да шає. Арзандау дегенiм
№ой. Бѕкiл бiр кiтапхананы єотарып єЅйып алам десе»
ешкiм єолы»нан єаєпайды. Кiтап ѕшiн арнайы сјре
жасатып, јзi де тар ѕйдi тамаша єылып, ойып орын
берiп, єысылып-єымтырылып жѕргенше... Бiр кiтапты»
кјлемiндей №ана, iшiнде мы» кiтап бар ёлгiнi єолты№ы»а
єыса сал да жѕре бер.
“Арзанны» кјз майы татымас” деген бар. Кiтапты»
арзандауы руханиятты» єЅлдырауы сияєты кјрiнедi

11
ма№ан. Болымсыз тиын-тебенге келген мѕлiктi» єадiрi
болушы ма едi? Тер тјгiп тапєан нанны» тёттi
болатынды№ын бала кѕнiмiзден санамыз№а сi»iрiп јсiрiп
едi №ой. Іолы» ёре» жетсе, ёрбiр пара№ын алтыннан
єымбат кјрiп, аялай Ѕстайтыны»а бёс тiгем. Ерекше
єадiрлi ондай кiтапты оєу... Бел шешiп, бiлек сыбанып
кiрiсер едi». МЅны» айєын мысалын бѕгiнде ата-ёже
жасына келген ѕлкендерден сЅрап бiлуге болады.
Оєырман ретiнде естелiк айта баста№анда кiтап оєудан
бЅрын, табуды» єиын бол№анды№ын алдымен тiлге тиек
етпеушi ме едi. ¶лкендердi» бЅл тарапта№ы ё»гiмесiнi»
јзi а»ыздан кем кјрiнбейдi бЅл кѕнде. Студент кезiмiзде
МЅхтар Ма№ауиннi» “Жармає” романын кезекке тЅрып
оєы№анымыз бар. Сонда екiншi рет єол№а тѕсе ме,
тѕспей ме деген оймен, ёлi бiтпедiм деп желеулетiп,
екi єайтара оєып шыєєан едiк.
¶гiт-насихат iсiн бала-ша№аны єоя тЅрып, жас пен
жасамыстан баста№ан жјн сияєты. Бiздi» сјзiмiзге
єарап, кiтап оєу мiндеттi жЅмыс екен деген тѕсiнiк
єалыптаспау керек. Мiндеттi жЅмыс белгiлi бiр саланы»
мамандарына №ана єатысты болу керек. Ал, ёдеби
шы№арма адамны» iшкi сЅранысын єана№аттандыру
ѕшiн жасал№ан. Сiз соны» тЅтынушысысыз. Жѕрегi»iздi»
єалауын тап басып тани алса»ыз, жаєын тЅтєан кiтапты
єолы»ыз№а алы»ыз. Оєып кјрi»iз. Теледидарда№ы
керексiз ба№дарламалар№а жЅтылып жатєан
са№аттары»ызды есi»iзге тѕсiрiп кјрсе»iз, “уаєыт жоє”
деген жай №ана сылтау екенiне кјзi»iз жетедi. °детке
айналдыра алса»ыз єЅба-єЅп. Ол ѕшiн, осы тарапта№ы
№алымдарды» пiкiрi бойынша, оєу Ѕзаєты№ын 10
минуттан баста»ыз. Егер ендi №ана бастау№а ниеттi
оєырман болса»ыз болаша№ы»ыз ѕшiн осы ал№ашєы
10 минутты» ролi зор болуы мѕмкiн. Уаєыт јте келе
јтпестей кјрiнетiн ёлгi єысєа №ана санаулы минут
жеткiлiксiз кјрiне бастайды. Саналы тѕрде єоспаса»ыз
да, єызы№ушылы№ы»ыз оян№ан со», єосымша уаєыт
јз-јзiнен єажеттiлiк тудырады. Сiз єуаны»ыз.

12
Салыстырмалы тѕрде бѕгiнгi кѕннi» саусаєпен санарлыє
“кiтапєЅмарыны»” єатарын бiр адам№а арттырды»ыз.
Руханиятты» дамуына тамшыдай болса да ѕлес
єосты»ыз. Жёне сiздi» осы тамшы»ыз кѕнi ерте»
ѕлкен дария№а айналуы №ажап емес. “Кјп тѕкiрсе –
кјл”. ІЅрдым№а кетпесе де, ойлау жѕйесi тар ше»берде
тЅйыєталып бара жатєан, жер басып жѕрудi аєша
тауып, єарын толтырумен јлшей баста№ан кейiнгi Ѕл-
єызы»ыз ѕшiн ѕлгi кјрсетiп, жол салып кеттi»iз.
Адамны» басты маєсат-мѕддесi, єасиеттi борышы да
осы болса керек. Кiтапты» (жаєсысы №ана) адамды
тёрбиелейтiнiн естен шы№арма»ыз. БЅл сiздi»
Ѕрпа№ы»ыз№а деген тёрбие»iздi» басы болсын.
Кiтап оєуды» шарттарын жасауды» єажетi жоє.
МЅєа№али айтпаєшы, “Кiм єызыєса јзi кјрсiн кјзiмен”.
Тек, осы жа№ынан аздап болса да жетiстiкке жеткен,
белгiлi биiкке кјтерiлгенi болса тiптi жаєсы, дос-
жаран, тамыр-таныстары»ыздан аєыл сЅра»ыз. Іандай
шы№армадан баста№ан жјн. Ендi ненi оєу№а болады.
БЅл ал№ашєы єадамдар кезiнде №ана кездесер азда№ан
єиындыє. Одан кейiн ненi оєып, ненi оєымау керегiн
јзi»iз-ає шеше аласыз. О№ан дейiн, ескерте кетер та№ы
бiр жайт, оєуды демалыс, рухани тыныс алу тЅр№ысынан
ба№алау№а талпыны»ыз. БЅл, ёсiресе єалыптасу кезе»iнде
јте ма»ызды. Кј»iл-кѕй ауанымен шы№арма та»дай
алатын дёрежеге жетсе»iз, нётиже бар деген сјз.
Басы»ыз№а єандай єиындыє тѕссе де тарихта јткен
тЅл№алар мен сiз оєы№ан шы№армаларда№ы кейiпкерлер
јмiрiмен салыстыра отырып, сабыр саєтап, же»уге
тырысасыз. Бiлiм №ана емес дѕниетаным єалыптасып
келедi. Ал, бiлiмдi адам кѕйбi» тiрлiкке биiктен єарай
алады. Биiктеген сайын, бѕгiнгi е» ѕлкен басты
мёселе»iз соншалыє єораш, Ѕсає кјрiнуi мѕмкiн. Ой
бјлiсiп, пiкiр алмасар орта єалыптастыру№а тырысы»ыз.
ґзi»iз ѕшiн №ана емес, жо№арыда атал№ан мёселелердi
шешу ѕшiн де.
Аєыл айтєанымыз емес. Іазiргiнi» ата-анасына

13
єойылар талап – осы. “Кiсiге єарап сјз емес, сјзiне
єарап кiсiнi алатын”, сјз єадiрiн бјз єадiрiнен артыє
єЅрметтеген, “јнер алды – єызыл тiл” деп бiлген
єазаєтай дiлмар елдi» бѕгiнгi Ѕл-єызы атасынан єал№ан
сол єасиетiн жо№алтып алу№а тиiс емес. Ал, сјйлеу
мёдениетi №ана емес, Ѕлттыє келбетiн саєтауда Ѕлттыє
рухта суарыл№ан, єазаєы тiлмен жазыл№ан
шы№армаларды» орны ерекше. БЅл Ѕлттыє дѕниетаным
тЅр№ысынан Ѕсынарымыз. Басєа ёдебиеттi оєымасын
деген ё»гiме емес.
МЅхтар Ма№ауиннi» сјзiмен айтсає, “±ылымсыз,
техникасыз ел бол№ан, ал ёдебиетсiз ел бол№ан емес”.
Рас. БЅрын бол№ан, бѕгiн бар, ерте» де болады. Осы
тЅста бiр сЅрає туындайды. Жазушы алдымен јз
заманыны» суретшiсi, жыршысы екенiн ескерсек, ёр
заманны» јзiндiк ёдебиетi болады. Сонда, бѕгiнгi ёдебиет
єандай болу керек? Замандастарымыз не талап етедi?
°дебиет жайлы сјз бол№анда, е» кјп єойылатын
сЅрає осы. Жауап ретiнде кјбiне айтылып жѕрген
“заманына сай, оєу№а же»iл, єысєа жазыл№ан жёне
бѕгiнгi кѕннi» мёселесiн кјтерген туындылар жазылу
керек”, – деген пiкiр бар. Іарапайым оєырман єауым
№ана емес, жазушылыє ата№ымен танымал талай
а№аларымыз осылай деп жѕр. Сонда... осы кѕнге дейiн
жазыл№ан том-том романдар оєылмау керек пе? Егер,
бѕгiнгi кѕннi» №ана жѕгiн кјтерiп, жырын жырла№ан
шы№армаларды бiз оєысає, келешек Ѕрпає та јз
заманыны» жо№ын жоєта№ан ёдебиеттен басєа№а
пысєырмаса... ?рпає жал№асты№ы, тарихи сабаєтастыє
деген єайда єалмає? Мё»гiлiк јлмес мЅра деп маєталып
жѕрген ёлемдiк классикада мойындал№ан туындыларды
не iстеймiз? Бiр кѕндi №ана сјз ететiн науєандыє
шы№армаларды єазiр кiм бiледi? Кiм оєып жатыр?
Жарайды, бiздi» жаз№анымызды келер кѕн оєысын-ає
делiк. Бiздi» заманды кјргiсi, таны№ысы келдi. Іып-
єысєа, шоп-шолає, маєалалыє єана єауєары бар ша№ын
кјлемдi, “тiлге же»iл, жѕрекке жылы тиер”

14
“романдарды» сарєытынан” не оєып єарыє болады?
Жоє! Кјлеммен јлшейiн деп тЅр№амыз жоє. Бiр јле»ге
бѕкiл бiр дёуiрдi сидыру№а болады. Ал, проза№а келсек,
ё»гiме басєа. Заманны» келбетi деген алдымен адам
емес пе. Демек, бѕгiнгi кѕндi бейнелеу ѕшiн алдымен
адамын танып алу керек. Содан кейiн барып, мёселе
кјтер. Кейiнгiлер кейпi»дi заманы»мен єосып танысын.
Та№ынан тѕскен патшаны кiм єЅрметтей єойсын.
ґткенiн бiлетiн сырал№ы, єай кезде де адалдыєтан
танбайтын бiрен-сарандар болмаса. Тјлен °бдiктi» бiр
жиында жас єаламгерлер туралы: “°дебиетпен айналысып
жѕрген жастар – жанкештiлер, бѕгiнгi кѕн кјрiсiм,
ерте»iм єалай болады деп єорыєпай, жарытымсыз
жалаєы№а єарамай єаламын єолынан тастамай
жѕрген”, – дегенi бар едi. Іазаєты» жо№ын жоєтап,
мЅ»ын мЅ»дап јткен алдын№ы толєын а№а-аталарымыз
жанкештi емес едi деп кiм айтар! Сонау, ке»естiк
идеологияны» дендеп тЅр№ан ша№ында да, алдын№ы
а№аларыны» трагедиялыє та№дырын кјре тЅра јлгенiн
тiрiлтiп, јшкенiн жа№у№а тырысып баєєан да осы
ёдебиетшi єауым емес пе едi? Цензураны» сѕзгiсiнен
јткiзе алмай єор бол№анда, астарлап айтып, єЅлдыє
сана№а шым батып бара жатєан елiнi» жѕрегiне ІАЗАІ
деген Ѕ№ымды єайта сi»iру жолында басын бёйгеге
тiккен де осы ёдебиет јкiлдерi едi №ой. Халыє санасын
тёрбиелеуде ёдебиеттi» орны єашан да – бiрiншi. Ал,
оны єалай оєу керек екенiн жо№арыда айттыє. Жеткiзе
алмай жатсає, кiтап оєы»ыз, єал№анын јзi»iз
байыптайсыз.
Сјзiмiздi тёмамдар алдында айтсає, бiр нёрсе аныє.
Техника єанша дамыса да, о»айлан№ан дѕниеден
жалы№ады адамзат. ЖЅбаныш iздей бастайды. Сол
жЅбанышты» – ёдебиет болатынына сенем! БЅл сенiмге
бiз №ана емес, ёйгiлi Толстойды» јзi ден єой№ан. Бiздiкi
јз заманымызды» атынан жа»аша байыптау №ана.
Кiтап атаулы ша» басєан сјрелерде емес, єолдан єол№а

15
кјшiп жѕрiп тозса №ой деген арман.
Бiр кездерi жаз№анымыз едi. Кiтабымызды» кјлемiн
Ѕл№айтайыє деп емес, јзiмiздi» ал№ашєы жина№ымыз,
мЅєабасына атымыз баттиып тЅрып жазылатын
бол№асын кiтап атаулы туралы ойымыз бен
ба№амымызды» бiр парасын єосуды жјн кјрдiк. Іалай
деген кѕнде де, бала кезде ал№ан ёсерлер мен єалыптасу
кезе»дерiндегi азда№ан бастан кешкен кiтап тј»iрегiндегi
сезiмдер мен ёсерлердi Ѕсынып отырмыз. Таєырыптан
тыс емес.
Жаз јтiп кетiптi. МЅны кѕздi» со»ында, ендi №ана
байыптап жатырмыз. Байєалмай, єадiрi бiлiнбей јтiп
кеткен уаєыт єандай жаман. Бiздi» тѕрлi саясат
салдарынан е»бегi толыє ба№аланбай кеткен ата-
а№аларымыз секiлдi.
КешєЅрым. °деттегiдей жазу столыма жай№асєам.
Терезеден сыртєа кјз тастап єоям. Іар жауып тЅр.
Ал№ашєы єар. Iрi тѕйiршiктерi жерге єонысымен жоєєа
айналады. Бар бол№аны єЅр№ає топыраєты батпаєєа
айналдырып, ерiп кетедi. Жер бетiн тазалау№а келген
аспан сарбаздары сияєты. Мыналар ал№ашєы
Барлаушылар. °рбiр тѕйiрiн бiр-бiр перiште алып тѕсетiн
кјрiнедi. Бiр тѕйiр єарды жерге жеткiзген со» да
айналшыєтап Ѕзає жѕредi-мiс. Сосын барып кјкке
Ѕшады єайтадан. Жердi» єысєа дайын екенiн, ескерту
жасал№анын, аппає єасатєа орауды» ал№ашєы сатысы
аяєтал№анын баяндайды. Кјк патшасы содан кейiн
№ана негiзгi ёскерiн тјгуге тиiс.
Ал№ашєы жина№ымызды “Барлау” деп атадыє. Бiз
жо№арыда аз-маз шолу жаса№ан, мысал №ып келтiрген
ёсерлердi» бёрi ёдебиетке деген барлау екен. Осы
уаєытєа дейiнгi кјрген-бiлген, тѕйгенiмiздi» бiр парасын
тѕйiндеп, есеп берудi осы жЅєалта» жина№ымызбен
тѕйiндейiк. °дебиетке деген барлау осымен аяєталсын.
Ендiгiсi ёдебиет майданына єоян-єолтыє араласу. °рине,
Тё»iрi сётiн салса.

16
°деби шы№армашылыєты» ал№ашєы, тiптi ма»ызды
кезе»iн белгiлi де»гейде сёттi аяєтадым деп бiлем.
Іалыптасу дёуiрi осымен тёмам. Ендi јсу керек. Кјлем
тЅр№ысынан №ана емес, мён, мазмЅн, тере»дiк тарапынан.
Мана айтєанымыздай, бѕгiнгi ёдебиеттi» бiр бет-бейнесiн
єалыптастыру жолында.
“Ал№ашєы жыр!
Дiрiлi» кјп бол№анымен ѕнi»де,
Са№ан табан тiремесем жете алмас ем бѕгiнге”.
МЅхтар Шаханов єой. Айтса, бол№ан-тол№ан адам№а
жарасар сјз. Ал, бiзге ерте. Іайда ёлi!
°йтсе де, болашає бѕгiннен басталады.
Кеттiк! МЅєа№али айтпаєшы: Бала шаєтан –
Болашаєєа.
Іараша-тамыз.
2011-2012ж.

17
ТАЙ
(хикаят)
Тѕн жарымы болатын. Ерте»гi кѕйбi» тiрлiктi»
єамымен ерте тЅру керегiн тѕйiп, жастыєєа ертерек
бас єой№ам. °йтсе де, дј»бекшумен тѕн ортасына
жеткем. °лi ояумын. Іалта№а арнал№ан телефоным
тѕндегi орны – кереуеттi» бас жа№ына, еденге жай№асєан.
Тѕнге єарай јз мiндетiн атєарып бол№ан, ендi бар
екенiн де Ѕмытєам. Кенет...
Ал№аш ѕнсiз, ёлсiз №ана жарыє бердi. Келесi сётте –
єо»ырау.
Іо»ырау. Менi» ерте»гi Ѕйєы єанба№ан мыж-тыж
кейпiм мен сѕлесоє єалпымды елестетiп, кјз iлiндiруден
басєа ойдан ада басымды солє еткiзген єо»ырау едi.
Жѕрегiмдi зiрк еткiзген єо»ырау едi. Айшылыє алыстан
жылдам хабар ал№ам.
Хабар берушiм жайбараєат. Аман-саулыєтан кейiнгi
жа»алыє сЅрасу сатысында сѕйiншi сЅра№андай алдымен
айтєан:
– Тайбурыл єайтыс болыпты. – Дѕ»к еткiздi. –
Пышаєтап кетiптi...
Ар№ы сјздер есiмде жоє. ІЅла№ым тарс бiтелмеген,
естiген де болуым, єабылдау№а шамам єалма№ан.
°іГIМЕЛЕР МЕН ХИКАЯТТАР

18
Тiстенгенiм де, а»ыр№аным да белгiсiз. Телефонды уатып
жiберердей єыса Ѕста№ан єолым єарыса дiрiлдеп, тјсек
ѕстiнде отыр екем. ґзiме келгендегi кјргенiм. Оєыстан
ойланып ѕлгермесем керек, ендi ойымды жинай алар
емеспiн.
– Тайбурыл... – деймiн кѕбiрлеп. – Тайбурыл јлдi
ме? – Іарысєан єол кiлт босап, тЅтєында№ы телефон
алдымен кереуеттi» єырына, одан ары еденге єЅла№ан.
Жары№ы єоса сјндi. – °тте»... – Жазыл№ан алаєан
єайта тѕйiлген.
Іайран Тайбурыл. Бай№Ѕс бала. ґлiп бара жатып
не ойлады» екен? Ес пен тѕстi» арасында жатып не
елестеттi» екен? Адам ар жаєєа аттанып бара жатєан
со»№ы сётте бѕкiл јткен №Ѕмырын кјз алдынан јткiзедi
деушi едi. Пёнидi» аєыр№ы минут... секундында№ы
кјрген кадры» єып-єысєа бол№ан шы№ар. Дёл јзi»нi»
№Ѕмыры» сияєты...
БЅл – сенделiп кеткен менi» шашыранды ойым
едi. Тайбурыл, аны№ында Тайжан. Тайжан болатын
аты. Азан шаєырып єой№ан. Азансыз єойса да,
жјргегiнде жамал№ан есiмi. Тайжан – ет бауыр жаєыным
емес, анттасєан анда, серттескен досым емес. Iстес
тамырым да болма№ан. Рас, бiр ауылда јстiк, бiр кјшеде
тЅрдыє – арамызды он-он бес ѕй бјлетiн, – кјршi
деуге келмейдi. Іисыє єолмен тѕзу амандасєанбыз.
Екi жас ѕлкендiгi бар-тЅ№ын. Iнi єылып єасына ертпеген,
а№а болып аєыл айтып, єамєорлыє жаса№ан жерi де
жоє. Мектепке барар жолда Ѕшырасатынбыз. ?стамды,
салмаєты жiгiтке єол берiп амандасатынмын. Іос єолдап.
Екеумiз де. Менi жаєсы кјретiн. Айтєан жоє, –
бiлетiнмiн, – кјзiнен кјрiнетiн. Тёкаппар. Адам№а
шекелей єарайды. Ыз№ар шашып емес, сынай. Аяп
тЅр№андай. Кiрпiк єаєпаушы едi. Ортадан биiктеу бой
мен шымырлы№ы сыртына шы№ып тЅратын серiппелi
денеге єалай керiлсе де жарасып тЅрар едi. Басєалармен
єалай амандасєанын кјргем. Алдымен бетiне єарайды, –
бЅл кезде єарсыда№ы єолын созып тЅрады. – Алмай

19
єоятындай. Содан со» №ана, єыса Ѕстап єол алысатын.
Бiр єолын №ана. ¶лкен-кiшiмен те» сјйлеседi. °жептёуiр
жаста№ы азаматтар ы№ып тЅр№андай кјрiнетiн. ¶лкенге
сызданып, кiшiге кёрленгенiн кјрген емеспiн. Бiрає,
єаймы№ып єарайтын жЅрт. СЅмдыє јр. Іай жа№ынан
да мен ѕшiн идеал. “Аєыл айтса №ой” – дейтiнмiн, –
жЅ№ыстыр№ан емес. Сабає жа№дайымды сЅра№аннан басєа
айта єоярлыєтай тiл де єатпапты. “ґле» жазып жѕрсi»
бе?” – деп єоятын кейде. “Жарайсы», жаза бер, сенен
бiрде»е шы№ады тѕбi”, – деген елдi» ынталандыруы
аузынан шыєєан емес. СЅрайтын да єоятын. Бiрає,
јзiм де тѕсiнбейтiн бiр жаєындыє бар едi.
¶лкен кјрiнетiн. Іанша елiктегенiммен жете
алмасымды ёлдеєашан мойындап єой№ам. Дене бiтiм,
тѕр, тЅрпат жа№ын айтпа№анда, арамыз жер мен кјктей.
Ол – јзi №ана, елiктеуiштiк єасиеттен ада. Ал, мен...
Оны» жасында№ыларды єЅрдасымдай кјрем. Алысып-
жЅлысып, ойнап-кѕлiп дегендей. Ал, ол... Іазiр ойласам,
сол кезде бар бол№аны оныншы сыныпты» оєушысы
екен. Он алты-он жетiдегi тѕбiт иек. БЅл єазiргi кјзбен,
ал ол кезде...
* * *
Ол оян№анда кѕн едёуiр кјтерiлiп кетiптi. Тјсегiнен
тЅрып, керiлiп-созылып, самарєау кейiпте бiраз тЅрды.
Ас ѕйден кѕбiр-кѕ»гiр дауыстар естiледi. Ыдыс
сы»№ырлайды. ¶йдегiлер бая№ыда тЅрып кетсе керек,
та»№ы астарын iшiп отыр. Ендi жЅмыстарына аттанады.
Жаз шы№ар-шыєпастан ауыл№а, ата-ёжесiнi» єолына
кеткен жал№ыз Ѕл мен жал№ыз єыз бЅл ѕйге бей№амдыє
сыйлапты. Жаз – бала-ша№аны» єамымен ерте тЅрып,
жуындырып, тарандырып, сабаєєа дайындап, єаланы»
екiншi шетiндегi ѕйден жырає мектепке апарып, одан
кейiн №ана јз жЅмыстарына бет тѕзейтiн отыздан ендi
асєан ата-ана ѕшiн арєаны ке»ге салып, сёл де болса
ке»ейiп єалатын мезгiл. Бар-жо№ы екi баланы ёйелi
жЅмыс iстейтiн, ѕйге тиiп тЅр№ан мектепке орналастыра

20
алмай пЅшайман бол№ан а№асы аєыры амалы єЅрып,
єаланы» бiр басынан екiншi басына сандалу№а
кјндiккен. ¶лкенi оєушы бол№алы да аттай тјрт жыл.
Содан берi жаєын мектепке жылда јтiнiш жазады.
Орын жоє, келесi жылы... Ендi дёл осылай бес-алты
жыл сандалса, бала да мектеп бiтiрiп єалар...
Тайбурыл мырс еттi. Асыєпай та№ы бiр керiлiп
алды. Іымбатым єалып єоймады ма дегендей, кёрi
кемпiрдi» ма»дайындай мыж-мыжы шы№ып, сЅрєы
єашєан тјсегiне бiр єарап єойды. Асыєпай, баптанып
киiне бастады. Толысып, дер ша№ына жеткен жiгiттi»
бiлеу-бiлеу бЅлшыє еттермен кјмкерiлген орта бойлы,
тјртпає денесi сёнмен иiледi.
– Дипломды єор№ады», єашан бередi ендi? – дедi
Байжан а№асы, Тайбурыл жуынып-шайынып, дастарєан
басына келгенде.
– Оншаєты кѕнде єол№а тиiп єалар.
– ·м... Одан кейiн не ойы» бар?
– Ауыл№а кетем.
– Сосын?
– Сосын, сол. Бiр жЅмыс тауып, ѕйдi» iшiмен
бiрге...
– Бiр жЅмыс тауып? – А№асы Ѕрттай берген шайын,
керi єайтарды. – Ауылда єайда№ы жЅмыс ол, са№ан
зар боп отыр№ан. Шал-кемпiр јлмейдi, кјп сјздi єой
да, єаладан жЅмыс iзде. Адам деген, ерте»дi де ойлау
керек єой. – Кѕндегi гјй-гјйi. Ауыл десе тыжырынып
бiтедi. – Бастыєпен сјйлесем бѕгiн, ана жол№ы жерге...
– Керегi жоє! – Ай№айламаса да, а№асыны» бiр
келкi єо»ыр даусымен манаурап тЅр№ан ѕйде са»є
етiп естiлдi. °»гiмеге араласпай, ѕнсiз шай єЅйып
отыр№ан же»гесi селк ете тѕстi. Екеуi де бЅ№ан а»ырып
єалыпты. МЅны» бетiне ашу аралас, а»-та» кейiпте
єарап, бiраз отырды да:
– Бiлген бо№ы»ды же! – дедi а№асы ы»ыранып.
Содан сызданып отырып алды.
Жаз шы№а шуынан айрыл№ан онсыз да тым-тырыс

21
ѕйдi ѕнсiздiк бу№ан. Дастарєан басында состиып-состиып
отыр№ан ѕшеу да№дар№ан кейiпте. Iшiлмей, жайына
єал№ан шай №ана: “Ау, сендерге не бол№ан? Менi де
ойлап єойса»даршы бiр ауыє” – дегендей кесе iшiнде
бетi ше»берлене ёлсiз дiрiлдейдi. °ркiм јз ойымен.
Тјрт жыл ёупiрiмдеп шыдап, осы кѕндi са№ат санап
кѕтпеп пе едi! Ендi келiп байласа тЅр№ысыз шуды»
ортасында єалу... Мѕмкiн емес, бЅл азапєа єалада,
интернатта оєып, да»№аза шуды» ортасында јскен сен
сияєтылар шыдаса шыдар, ауылда, єысты» єаєа№ан
аязында саєа№а єатєан мЅзды ауыз№а салып ерiтiп,
асыє ойнап, єашан ѕркудi Ѕмытып єал№анша азаннан
єара кешке дейiн арєасынан тѕспей, тай мiнiп јскен
бЅл шыдамайды...
– Киiмдерiмдi дайында! ЖЅмысєа жай боп кеттi.
А№асыны» ашулы даусы. Отбасында аздап єаталдау
ота№асыны» айтєаны – iсiне ты»№ылыєты, Ѕєыпты
ёйел ѕшiн бЅйрыє. Же»гесi тјргi ѕйге беттедi. Ойын
а№асыны» даусы бЅз№ан Тайбурыл, суып єал№ан шайын
асы№ыс єотарып, орнынан тЅрды.
Томсырай№ан а№асы асы№ыс аттанды. °деттегi,
то»азытєышта№ы тѕскi асты» мекен-жайын да айтуды
Ѕмытєан же»гесi бiрге кеттi. Тек сыртєа шы№а берiсте
бiрде»е айту№а оєтал№андай, бЅл жаєєа ѕрпие бiр єарады
да, жѕре бердi.
Жалпы, же»гесi жаєсы кiсi. Бiрає, же»гелеп
жЅ№ысып кете алмады. А№асымен де iш ашысып кјрген
емес. Ту№ан бауыры деуге келмейтiндей.
Бала кез. Кјзiн ендi ашып, есi жа»а кiре баста№ан
ша№ында жаз сайын, кейде єыста да аз уаєытєа пайда
болып, єайта жо№алатын Байжанды “а№а»” десе сене
єоймайтын. °кесi бЅл екеуiнi» аттарыны» Ѕєсасты№ын
Ѕйєасымен дёлелдеп, нандыр№андай бол№ан. Ойнап жѕрiп
жЅ№ысып кетердей емес, јзiнен он екi жас ѕлкен. Ол
да бЅ№ан суыє болды ма, ёйтеуiр жуи єоймайтын. Тек
кейде №ана бiрi ат, бiрi тай мiнiп бой жаз№ан болатын.
Оны» јзi Ѕзаєєа емес. Мыєтаса, бiр белдi» астында,

22
жайылымда жатєан єойды кјздеп єайтады. Астында№ы
ер-тЅрманды атты јгiз ая»нан асырмай, јзiмен-јзi iлбiп
келе жатєан а№асыны» жѕрiсiнен iшi жарылардай бол№ан
бЅл алдына бiр, артына бiр шы№ады. Аєыры, шыдамы
таусыл№анда:
– А№а, дабай жарысамыз. – дейдi. А№а естiмегендей,
iш пыстырар миты»ынан бiр танбайды. – А№а, дейiм,
ат жарыстырайыєшы. Ана жолы кјкем екеумiз
жарысєанда менi» тайым анда№ы аттан озып кеттi.
Сенбесе», кел кјрейiк. – А№асы та№ы ѕнсiз. Та№аты
таусыл№ан бала ал№а шы№ып кете бередi. – А№а, дабай...
– Іойшы болды. Миды жемешi. Тай аттан озушы
ма едi?! – БЅл бЅртиып єалады. Кјкесi сияєты
жарыспа№ан а№асына ашулана бастайды. Бетi єайтып
єал№ан бала єайтадан:
– Озады, – дейдi єиты№ып. – Алдында кјкемнен
озып кеткен. Кјкем: “Жарайсы», тайы» жѕйрiк екен.
Батырды» тайы осындай болу керек, јзiнен дёу жирен
атєа жеткiзбей кеттi”, деген.
– Ей, бiр... Іанды iшiп єойды» №ой сен де. Тай
аттан оз-бай-дыы. Папам ёдейi єалып єал№ан, сен
маєтансып деп. ?єты» ба?!
Тайбурыл мѕдiрiп єалады. А№асына бёрiбiр сенбейдi.
Кјкесi јтiрiк айтпайды. “ґтiрiк айтушы болма, балам.
ґтiрiктi єорєаєтар №ана айтады”, – деп кјкесiнi» јзi
талай айтєан. Ол јтiрiк айтпайды.
Одан ары№а шыдамы жетпеген бала:
– Озады, сен єалып єалам деп єорєып тЅрсы»! –
дейтiн де, тайын тебiнiп єалып, Ѕшырта жјнелетiн.
Кейiн, ес кiрiп, о»-солын тани баста№анда да а№асын
жаєын кјре алмады. МЅны» сабає ѕлгерiмiн сЅрап,
аєыл айтєан болатын ауыл№а келген сайын. Одан
ары№а Тайбурылды» јзi жiбермеген.
Іызыє, Тайбурылды» бала кезi есiнде кјп єалыпты.
Сѕндеттелмей тЅр№ан ѕш жасында№ы суреттер де кјз
алдында. Кјкесi мен апасы єасынан тастамайтын.
Іайда барса да бЅл бiрге жѕредi. ¶лкен кiсiлер ёке-

23
шешесiмен амандасып болып, мЅны єол№а алады.
Бетiнен сѕйетiн. Сосын тёптiштеп сЅраєєа алады. Кiмнi»
баласысы»? Іаншадасы»? Іай елсi»?.. оны» iшiнде..,
оны» iшiнде... Бёрiнi» сЅрайтыны сол. Кейбiреуi
єайталап, кездескен сайын. БЅл кјкесiнi» айтуымен
жаттап ал№ан жетi атасын сыдырта тiзiп бередi. СЅрає-
жауап бiтедi. ¶лкендердi ырза єыл№ан бЅл, ёлгiлердi»
сѕйген жерiн же»iмен тарта сѕртiп тастайды. Осы
ёдетiн байєап єал№ан бiреу, iшегi єата кѕлiп, бас
салып єайта сѕйгенi бар. БЅл єайта сѕрткен.
¶йлерiнен єонає арылмайтын. Келгендер алдымен
шай iшедi. БЅл кезде ет салын№ан єазан бЅрє-сарє
єайнап жатады. БЅлар да єонаєєа кјп барады. Онда
да солай. Ауыз боса№ан аралыєта єыз№ылыєты ё»гiменi»
тиегi а№ытылады. Кейбiрiн Ѕ№ып, кейбiрiн Ѕєпаса да,
зейiнi ѕлкендер жаєта. Ойнап отырса да єЅла№ы тѕрiк.
Арєа-жарєа болып отыр№ан кiсiлерге єызы№ады. ¶лкен
болу№а асы№атын. БЅл ѕлкен бол№анда... ґзi сияєты
балалармен бiрден ойнап кете єоймайтын, сiрё, жа»а
таныстармен тiл табысуды» єиынды№ы сол кезде-ає
єалыптасєан болуы керек. Кейде ойнап кетiп, кейде
Ѕйыєтап єалатын Тайбурыл, єонаєтар єайту№а
жинал№анда, немесе јздерi ѕйлерiне кетерде сол арадан
табылатын. Ал№аш кјргенде тѕп-тѕзу, салмаєты, сап-
сау адамны» аяєєа тЅра алмай, кѕрмелген тiлiмен
былдырлап кјп сјйлейтiн шалдыр-шатпаєєа
айнал№анына та» єалып, ѕрейлене єарайтын. ¶йден
шыєпай, шыєса да єоштасар тЅста Ѕзає бјгелiп, Ѕзає
бјгеп, ауыздарынан тѕкiрiк шашырап ёлдебiреулердi
боєтап та салатын. Бiр єызы№ы, басєалар ашуланбайтын.
“Мас єой”, – десiп кѕлетiн де єоятын жай №ана.
°йтеуiр, кјкесi мен апасы ондай кѕйге тѕспейдi. БЅл
со№ан єуанатын.
Кейде, кјршi ѕйдi» ёйелi тѕн жарымда есiк єа№ып,
тарс Ѕйєыда№ы кјкесi мен апасын оятып алады. БЅл
да шошып оянады. Кјршi ёйел жылап кiредi. ґксiп
єойып ёлденелердi айтып жатады. Кјкесi ѕйден асы№ыс

24
шы№ып кетедi. Апасы “єой-єойлап” жЅбатып отырады.
“°й, єу арає-ай”, – деп єоятын тере» кѕрсiнiп. °лден
уаєытта кјкесi келедi. БЅл уаєытта жылауын єойып,
жасын тый№ан кјршi жјнiне кететiн.
¶йреншiктi жа№дай едi бЅл. Кјке-апасы ёлденелердi
сыбырласып, суып єал№ан тјсектерiне єайта єисаяды.
– Кјтере алмаса несiне iшедi десеншi! °йелiнде несi
бар бай№Ѕс? Жап-жаєсы бала, iшiп єЅриды. Бала-
ша№асына обал, оны Ѕйыєтатєанша далада жѕредi екен
дiрдек єа№ып... °-ёй, єу арає-ай! – деп кѕрсiнiп єояды
апасы.
Тайбурыл кјпке дейiн Ѕйыєтай алмайтын. Жетi
тѕнде дiр-дiр етiп, ѕйге кiре алмай жѕрген кјршi
балалар келедi кјз алдына.
– °й, єу арає-ай, – деп кѕрсiнiп єоятын iшiнен.
* * *
– Ал, жарєындарым! Тынышталы»дар ендi. Шу-ла-
май-мыз! Зi»гiттей жiгiт пен айта єал№андай ёп-ёдемi
єыз болды»дар, шу-шу етiп жѕрер студенттiк кез
артта єалды, жо№ары бiлiмдi, дипломды, бiлдей
азаматтар№а шуылда№ан жараспайды.
Жиырма шаєты кiл жастардан жасаєтал№ан топ
Ѕзынынан дастарєан жайыл№ан ѕстел басына жинал№ан.
Бес адам бас єосса, асабасыз єара» єалатындай, –
араларынан табылса тiптi жаєсы, табылмаса арнайы
алдырып, – сјзi єуты», кјзi жылты» бiреудi басєарушы
сайлап єою ѕйреншiктi жайт. Дипломдыє жЅмыстарын
бiр ауыздан сёттi єор№ап, кј»iлдерi орныєєан бiтiрушiлер
мЅндай кѕндi атаусыз єалдырардай аєылдарын ат теуiп
пе?! Кейбiреулерiнi» тегеурiндi єарсылыєтарына єарамай,
“еркiн ойнап-кѕлiп, ё»гiме дѕкен єЅрып, ёнмен, јле»мен
еркiн отыр№ан№а жетпейдi”, – деп осындай бас єосуды
єолайлы кјрген. Бас єосар орын№а кјп дау ту№ызбай-
ає, жатаєхана та»дал№ан. Бiреулер ѕшiн iш пыстырар,
жамбас ояр мёнсiз отырыс, ал, шетiнен философ, бѕгiнгi
кѕннi» јзiнде талантты аєын, болашає ёйдiк жазушы,

25
жетпеген доцент, болма№ан профессор, єысєасы сайды»
тасындай сЅрыптал№ан, саєи жiгiттер ѕшiн бЅдан артыєты,
жердi желмая мiнiп жетi айналса» да таппассы». Іалада
јскен, филология факультетiне жел айдап, адасып келiп
єал№ан єайсыбiр єыздарды» “ой, скучно №ой”, – дегенiне
єарсы уёж айтып, “клубєа барайыє та”, – дегенiне
єЅлає аспай, жер ѕшiн шайєаста єайтпай Ѕрыс салып,
же»iп шыєєан келешек “ы№ай мен сы№ай”, мёрт мiнез
жiгiттердi» ойлап тапєан Ѕлы тойы. ?лы тойды»
басєарушысы – сјзi iрi, етi тiрi Ербол.
Бас-басына би болу№а єЅмар, шашырап-пышырап
жѕрген елiнi» басын єосып, мЅратын бiр арна№а
то№ыстыр№ан Асаба хан жЅрт назарын јзiне толыєтай
аудартып ал№ан со», аузын ба№ып, билiгiне бас Ѕрып
отыр№ан єара бЅєара№а єарап сјз бастады:
– Ал, жарєындарым!..
– Оны айтты»ыз, – дедi жаннан кешкен бiр жел
ауыз ортадан. Ол антЅр№анды єостаушылар табылды.
Ты»да№ан болып, момаєан кейiпте, монтансып отыр№ан
єалы» бЅєара кѕлiп бастап, шулап кеттi. Іолын кјкке
самарєау кјтерiп, шуылдаєтарды жым єыл№ан хан
сјзiн сабаєтады:
– Шулама»дар!..
– Оны да айтєансыз. – Шыбын жаны кеудесiне
сыймай жѕргендер жетерлiк сияєты. Мынау сол жаннан
безген бiреудi» лёмi. Делебесi єозып, кј»iлi кјкте,
жа№асы жайлауда жѕрген жЅрт сјзге тоєтаудан єал№ан
сы»айлы. Халєыны» кј»iл-кѕйiн тап басып тани ал№ан
ає кј»iл, ке» єЅшає ханны» јзi де єосыла кѕлдi.
– Сјздi бјлме»дершi, тѕге...
– °п, бёрекелдi! МЅны айтєан жоєсыз, ты»нан
тапєан сјзi»iз ѕшiн тiлiмiздi тасєа бастырсає та, ѕнiмiздi
шы№армау№а ёзiрмiз! – “Мiне, мынау жјн бiлетiн
адамны» сјзi, билiгiмдi бекемдей тѕсуге себi тиер
мЅндайларды кјтеру керек”, – деп тѕйiп єойды ёккi
хан, єиєылдап, шиєылдап, єарєылдап, ырсылдап кѕлiп
жатєан ордалы жЅртына кј»iлi бiтiп.

26
– Осылай ты»нан тѕрен салып отырмаса»ыз, бiр
жѕрген жолы»ызды он жѕрiп, ескi соєпаєты шиырлай
берiп, Филологтар елiн басєару єиын, хан ием! – дедi
бiр аєылгјй.
Алаєан жа№ын дуылда№ан топєа єарата, екiншi мёрте
о» єолын кјкке соз№ан хан байыппен:
– Оны байєап тЅрмын. ґткендердi» сјз жауїарына
сѕйенсек, єол бастау да, ел бастау да тѕк емес
кјрiнедi, тек со»ы»нан ерер тобы» болсын. “Алєа топты»
алдында сјз бастаудан єиынды кјргем жоє”, дептi,
мал ба№ып, маєал шы№арудан ј»геге бас єатырып
кјрмеген сјзуар бабаларымыз. – Осыны айтып, бас
шЅл№ы№ан ба№ынышты елiнi» тјбесiнен асыра шолып
шыєєан. Шiркiндер, кјздерi баєырайып, єЅлаєтарын
тiге, тапжылмай єалыпты. ЖЅма намазда имам№а да
тап бЅлай Ѕйымас. – Филологтарым менi»! – дедi
кј»iлi јскен хан салтанатпен. – ґздерi» тјбелерi»е
тЅтып, хан кјтерген адамны» сјзiн бјлiп, алдын кес-
кестемей тегiс єЅлає асы»дар! – “Тынышталы»дар”
дей жаздап, ёре» єалды. – Бёрiмiз сан тараудан келiп,
бiр арна№а то№ысып, тјрт жыл бiр соєпаєпен єатар
жѕрiп, талай тезден јттiк. Аман јттiк, бѕгiнге жеттiк.
Ендi келiп со»№ы сын са№атта ауызбiршiлiгiмiзге аєау,
елдiгiмiзге сызат тѕсiрiп, Ѕлы жорыє алдында сыр
алдырып алсає, досєа кѕлкi, дЅшпан№а таба боламыз.
Дёл бѕгiн то№ыз жолды» торабында тЅрмыз. °ркiм јз
сорабына тѕсер сёт. °рєайсы»ды тегеурiнi темiрдей
жау№а жал№ыз жЅмса№алы тЅрмын. БЅл жорыєта тiстiлер
мен тырнаєтылар №ана емес, ептiлер мен айлалылар
же»iске жетедi. Iстi» сётiн найзаны» Ѕшы мен бiлектi»
кѕшi №ана емес, аєыл мен парасат, жiгер мен тјзiм
шешетiнiн Ѕмытпауды ескертем. Алдары» тЅнып тЅр№ан –
белгiсiздiк. Есебi мыєтыны» – Ѕпайы тѕгел. Дёттерi»дi
бекiтi»дер! Сапарлары»а тiлерiм – Ає жол! Бѕгiнгi
Ѕлы жорыєты» алдын Ѕлан-асыр дѕбiрлi той№а
айналдыру№а жарлыє шашам. Осы сётте, осы жерде,
тарауларды» тармаєталар нѕктесiнде тЅрып тiлеген

27
тiлек, айтыл№ан сјз, бол№ан оєи№алар шарша№анда –
кѕш-єайрат, жыла№анда – жЅбаныш, єуан№анда – ѕстеме
боларлыє естелiкке айналу№а тиiс. Артымыз№а єара№анда,
єоштасар сёттi» ескерткiшi жетiм єызды» тойындай
сЅрєы єашып тЅрмай, Абылайды» асындай – айбары
айшылыєтан мен мЅндалап, дѕбiрi кѕншiлiктен єЅлає
жарып тЅратын болсын! – Іара нјпiр те»селе толєып
кеткендей, жыланны» басындай єаєша»дап, кјк тiреп
тЅратын бастар, жылы сјзге елтiп, кјкiрекке єЅлап
тѕсiптi. Асаба хан есiне ёлдене тѕсiргiсi келгендей
ѕнсiз єалыпта, алысєа тамсана єарап сёл отырды да:
– Бала кѕнiмде, сiрё жетi-сегiз жастамын, кјзбен
кјрiп, ерекше ёсер еткен бiр оєи№а есiме тѕсiп тЅр
бѕгiн...
¶йдi» ерке-тотай, арда јсiп келе жатєан Ѕлымын.
Бетiме жан келмеген. Басты арман – батыр болу.
Ойнап жѕргем. Бiр јзiм. Кенет анадайдан бiр єара
ноєат єыбырла№андай болды. ¶»iлсем бѕйi екен. Кѕн
єызып тЅр, кјле»ке iздеп адам тЅра№ына јтiп кетсе
керек. Аяєтары арбиып, алты жаєта жатыр. Жотасы
кiшiгiрiм тјбедей. ШЅбар бёле, кѕдiрейе єарап тЅр.
ТЅрысыны» јзi єЅты»ды єашыр№андай. СЅсты. Ал№ашєы
ѕрейiмдi же»iп, дётiмдi бекiттiм. Жайратып тѕсiрудi»
амалын єарастыра баста№ам. Іолымда№ы уыс тола
асыєты саєасымен жайына єалдырдым. Жау анталап
тЅр№анда, ойын єуар шама бар ма! Ал№а бiр аттап
єойдым. ДЅшпаным айылын жияр емес. “Келсе» –
кел”, – дегендей, бiр єырындай, дѕ»киген єалпынан
жазбайды. Ойланып тЅрар кез емес, бiр шешiмге келмей
болмайды. Шешушi сёттегi сенiмдi єару – аяєєа
тоєтадым. Аны№ында, табаныны» єалы»ды№ы елiге
жуыє жап-жа»а бётi»кеге. Мысыє табандап жаєындай
тѕстiм. БЅтєа толып, єыр кјрсетiп тЅр№ан неменi тапап
јтпекпiн. Ендi бiр аттасам алып тѕсер шама№а келiп,
бiр тоєтадым. Іайыс єара бётi»кеге бiр, бѕйiге бiр
єараймын. Ол да тапжылар емес. Тёуекел деп, тјбеден
тѕскем. Іашып ѕлгiрмедi, дёп бастым. Жау тѕсiргенiме

28
масайрап ѕлгiрмедiм, ая№ымны» асты жыбыр-жыбыр№а
толды да кеттi. Мы»-сан Ѕсає нѕктелер ая№ымды
ше»берлей, жан-жаєєа тарап жатты. Жан Ѕшыра
шошынбасам да, есiм шы№а тѕршiгiп, єаруымды керi
єайтар№ам. Ая№ымды кјтерiп ал№анда кјргенiм, ал№ашєы
кјлемiнен тјрт-бес есе кiшiрейген бѕйiнi» аман-есен
жытып бара жатєаны. Сол кезде тѕйсiнгем, ес бiле
келе тѕйдiм. Бѕйi єапта№ан балаларын арєалап жѕредi
екен. Асыраушы јзi, арєасына салып јсiредi. ТЅтєиыл
єауiп тјнгенде жотасын кѕдiрейте жинал№ан Ѕрпа№ын
жан-жаєєа шашып жiбередi. ґзi де – дiн аман, ѕрiм-
бЅта№ы да – саламат.
Іазiр ойлаймын, мен єауiп боп тјнген сол сётте бас
сау№алай, пышырап кеткен, јз бетiмен кѕн кјруге
жете єойма№ан бѕйiнi» балалары єамєор ананы»
асыраушы арєасына єайтадан жинала алды ма екен?
Жиналса кјзi тѕгел, єабыр№асы бѕтiн орала алды ма?
...Бiз де тарап барамыз. Бас сау№алап емес, арман
єуып. Іалай десек те Ѕєсас. Ендi бiрер жылдан кейiн,
осы ара№а тјрт єЅбыламыз те» жиналып, арєа-жарєа
отыра аламыз ба? Отырсає, бёрiмiз тѕгел осы арадан
табыла аламыз ба? – Таєта отыр№анын есiнен шы№арып
ал№ан хан, орнынан тЅрып, єолына алтын зерлi, ёйнек
тоста№анын алды. – Басымыз аман, бауырымыз бѕтiн,
бёрiмiз есен жиналар кездесулерiмiз ѕшiн! – Алтын
жиектi тоста№ан тiк кјтерiлдi. Кјкiрекке жете тоєта№ан
сЅлє бастар сёл бЅрын єайта кјтерiлген. Ендi, єол
со№ып, єошеметтей дауыстап, мёре-сёре.
¶стелде арає-шарап кјрiнбейдi. Сыртта кiм не
iстейтiнiн, єандай екенiн єЅдай бiлсiн, бЅл арада
сопыдай сызылысады. Асаба хан јзi бастап – єолына
гитар ал№ан, – ён шырєалды. ЖЅп болсын десiп,
јздерiн јздерi єамшыла№ан жиын та№ы бiр ён бастады.
°ннi» артынан желiккен жЅрт шектен шыєты. Бiр-
бiрiн єа№ытєан єисыє сјздерге жол берiле бастады.
Хан ордасына жараспайтын-ає жайт. МЅны дер кезiнде

29
пайымда№ан ханны» єолы та№ы бiр рет кјктi сѕзе
тоєтау№а мёжбѕр болды.
– Бiлетiн де шы№арсы»дар, алпысыншы жылдары
Іытайда саяси науєан жѕрiптi. ?рансыз саясат бол№ан
емес, оларды» Ѕраны тiптен сораєы. Алдап-сулап
халыєты» кјкейiн бiлiп алып, даусы єатты шы№ып,
асыра сiлте»кiреп жiберген ёуейiлердi єойдай кјгендеп,
абаєты№а мойнынан тiзiп то№ытыпты. Саясатында
шаруам жоє, Ѕраны бѕгiнгi тойымыз№а сЅранып
тЅр№андай екен. Мен де Ѕрандайын: “Барлыє гѕлдер
ашылсын, барлыє бЅлбЅл сайрасын!” Ашылы»дар!
Сайра»дар! Назарбаевша айтсає: Тек єана ал№а!
Хан бЅйры№ы – бiр бЅйрыє. Патша бЅйырды, халыє
єабылдады. Жаз№ан єЅлда шаршау бар ма, бЅйрыє
бойынша аєындар а№ынан жарылып, јз поэзияларына
саяхат жасап єайтты, аєын еместер жатта№ан,
саєта№андарына єол салды. Кiрiспе сјз сјйлеу барысында
жѕрекжардыларын жайып салып, ары єарай тыєєан-
пыєєандарын орта№а салып жатты. БЅл аралыєта
тоста№андарды» тѕбi ёлденеше рет кјрiндi, ёлденеше
рет толтырылды, со№ан орай ортада да ёлденеше мёрте
тоєайласты. Бёрiнi» тiлегi “аман болайыє, биiктен
кјрiнейiк...” – дегенге саятын.
– Сендер менi» болашає јмiрге келуге тиiс
романдарымны» бiр-бiр кейiпкерiсi»дер, – дедi НЅржан
јз кезегiнде. – Сондыєтан бiр-бiр iрi роман№а жѕк
боларлыє кѕн кешi»дер, №Ѕмыр јткiзi»дер!
°н артынан ён, жыр артынан жыр а№ылды. Тiлектерi
бiр арна№а єЅйыл№ан жастар уаєыт јте келе бiрiн-бiрi
жоєтамастай хёлге жеттi. Сыбыр-сыбыр, абыр-дЅбыр.
Сыбыр мен дабыр єарє-єарє, ке»к-ке»к, сылє-сылє
дауыстар№а Ѕласып кетедi. ґзiмен-јзi отыр№ан бЅл №ана
сияєты. Ана тЅсєа єараса да сыбыр-кѕбiр, мына тЅсєа
єараса да сылє-єарє. Іайда кјз салса да єарыє болып
отыр№ан бiр жЅрт. Жа»а №ана монтансып, бiрiнi» сјзiне
бiрi Ѕйып отыр№ан а№айын тѕк болма№андай, дым
кјрмегендей бей-жай єалып танытады. Кiрiп-шы№ып

30
жатєандар да бар. Тек бЅл №ана ѕнсiз, тапжылар емес.
ЖЅрттан бјлектенудi єашан шы№арып жѕр осы? Іашан
да осылай, дабыралы жЅртты» тјбесiнен асыра єарап,
ѕн-тѕн жоє, дара отыр№аны. “Кекiртпiн – деп ойлады. –
Сјзiн жауапсыз єалдыратын, сёлемiн ѕнсiз алып, єолын
ёре» беретiн тёубасын Ѕмытєан, шiкiрейген немеге
тап бiр кјзi соєыр, єЅла№ы кере» бiреу болмаса, кiм
жуи єойсын? “Санасымен байып жѕрген сартсы» №ой
сен де!” – деп едi, мЅны» тёкаппарлы№ын е» ѕлкен
кѕнё есептейтiн бiр досы. Тайбурыл мырс еттi. Шегiр
кјз досыны» айтєаны расєа шы№ып жѕрмесiн.
Тёкаппарлыєты тазалыє деп танитын басы – баєай
есептен ар№ыны бiлмес сарт болып шыєса... Жетiскен
екен! Мейлi, “Батыр тёуекелiнен таппа№анды, єорєає
ѕрейiнен табады”. Іорєає боп, иiлiп-бѕгiлiп жѕрiп
баєытєа жетпей-ає єойдым! – дедi єайта єатайып.
Айтєанынан єайтпайтын єиєар неме “Ауыл№а кетеммен”
жѕрiп жетекшiсiмен де амандаспас кѕйге жетiптi. О№ан
да єолды бiр сiлтедi. Текенi жезде, ешкiнi ёпкелеп
жѕрiп тапєан №ылым басєалар№а-ає єалсын. Мектеп
бiтiрiп, ауылдан аттан№анда ёке-шешенi кейiндеп єала№а
кјшiрiп алып, ала»сыз №ылым єумає едi, ол арманыны»
да тас-талєаны шыєты. Мына мiнезбен марєадам
таппасын тѕйдi. Тјрт жыл, у-шу, талас тартыс астында
јткен тјрт жыл жѕрегiн шайлыєтырып тастапты. Тез
жерiдi. Кѕн кјрiске жетер табысы бар екi єол№а бiр
кѕрек ауылдан да табылар деген. Табылмаса, ата кёсiп –
ёкесi Ѕста№ан єЅрыєты єЅшаєтап, јзi би, јзi єожа,
иен тауда алдында№ы аєтылы малды єайырып єойып,
кѕнiн јткерер. ІЅрыє Ѕстау бёзбiреулер айтєандай
јмiр јксiту емес, єайткенде де ары таза, мынау да»№аза,
шудан аулає. БЅл жетпеген пейiштi» тјрiне бала-
ша№асы, ѕрiм-бЅта№ы жетер. Ол кезге дейiн атта№ан
сайын алдап-арбау, кiрген-шыєєан сайын пара, кјз
сал№ан жерi» сыбайластыєєа белшеден батєан кер
кезе»нi» да кјзiне кјр топырає єЅйылар. Іой ѕстiне
бозтор№ай Ѕяла№ан мамыражай заманды јздерi кјрмесе

31
де, армандап јтiптi бЅрын№ылар. Бабалары жетпеген
сол рахат тiрлiк, ертегi дёуренге де жетермiз, бЅл
болмаса да баласыны» баласы. О№ан дейiн, “бѕлiнгеннен
бѕлдiргi алма” деп, ес барда елдi табайыє. Елге, ауыл№а
келем дегенiн естiгенде апасы бай№Ѕс етегiне сѕрiнiп,
єуан№ан шы№ар. Ал, ёкесi... ёкесi єостай єойма№ан
болуы да. °йткенмен тѕсiнер. Тѕсiндiрер.
Бiр єызы№ы, жан баласымен ёмпей-жёмпейге ебi
жоє Тайбурыл ёкесiмен еркiн сјйлесетiн. °лде, кјз
ашєаннан алдына алып, тёй жѕргеннен єасына ертiп,
ертегiсiн ты»датып, кјкейге келгенiн iрiкпей сЅратып,
сЅра№анын алып ѕйреткен јзi ме екен? “Мен жетпеген
Ѕшпаєєа Ѕлым жетсiн”, – дегенi шы№ар. Ал№ашєыда
єарсы болса да, мён-жайды Ѕ№ын№ан со» тѕсiнер. Бiр-
екi буынны» тамырына балта шабыл№анмен, келер
Ѕрпає игiлiгiн кјрсе мЅратты» орнына келгенi де.
Баласы да жетпегенге немересi жетерiн айтармын,
нандырармын со№ан...
Іаумала№ан ойдан арылып, жан-жа№ына єаран№анда,
ѕстел басында№ылар№а єоз№алыс енiптi, тЅру№а бет
ал№андары.
...Кјп Ѕзамай би ала»ында топырлап, билеп жатты...
Шет елдi» шѕлдiр-шѕлдiр, мёнсiз-ма№ынасыз
да»№азасы деп жѕр ѕлкендер жа№ы. °йткенмен,
жастарды» сѕйiктiсi. Одан артыє музыка жоє. Ты»дап
лёззатєа кенелмеуi мѕмкiн, он екi мѕшенi тѕгел иiп,
єыздар жа№ы жiгiт атаулыны» кјз єЅртына айналып,
єЅрбыларынан Ѕпайын асырса, жiгiттер жа№ы заманауи
серiлiгiн дёлелдеп, ебi келген аруды єа№ып тѕсуге
мѕмкiндiк алатын ы»№айлы сёт. ґз мѕмкiндiгiн сарєа
пайдалан№андар бимен бастал№ан таныстыєты тјсекпен
Ѕштастырып, ары єарай дамытып та жатады. На№ыз
лёззат. Одан ары јзiне дейiн єанша еркекпен ёуейi
бол№анын есептеп жатпай, ѕй болу№а дейiн жетiп
жататындар бар. Тер тјге тапыраєтауды – тјсектегi
етек тѕрудi» кiрiспесi емес, дѕниенi» рахаты
санайтындар да болады. Іалай болса да, јзiн бiр сёт

32
кѕйкi тiрлiктен азат сезiнуге, аз да болса бараєат
табу№а жетерлiк дѕние. °сiресе, кiтап – сјресiмен єоса
шiрiген, театр – ескiлiктi» елесiне айнал№ан мына
заманда.
Бѕгiнгi кеште ешкiмнi» ойы жамандыєєа
бастамайды. “Су шыєпас жерден єЅдыє єазып єайтемiз,
текке тер тјгiп, жоєєа ёуре болмайыє”, – дей єоймас,
єимастыє сезiм жетегiндегi бiтiрушiлер шын кј»iлмен
бiр-бiрiн биге шаєыр№аны аныє. °ркiм јз бiлгенiмен
билеген болып жатыр. Ал№ашєы бес-алты биде алып-
Ѕшєанмен, келесi сётте-ає екпiн бёсе»дейiн дедi. Сыртєа
шы№ып кетушiлер, тѕнгi дала№а арєасын бере терезе
жаєтауына сѕйенiп, би ала»ына єызыєтай єараушылар
пайда болды. Уаєыт јте келе ёлгiлердi» єатары жиiлей
тѕстi. Бiртiндеп ала» босау№а айнал№анда, ешкiмге керегi
жоє музыка да тын№ан.
Тайбурылды» жаны ашыды. Неден де болса тез
жалы№атын, алабЅртєан кј»iлге алданыш таба алмай,
жас жѕректi жЅбатарлыє мёндi дѕниеге єолдары жетпей
жастыє №Ѕмырлары сыр№ып бара жатєан замандастарына.
Е»сесi асєає бол№анмен, єатары жинал№ан топты киiп-
жарып, еркiн жѕруге еркi жетпеген, жан баласына
жаєындаса асылын кјрсетiп, єымбатын Ѕрлатып алардай
сiресiп ба№атын јзiне. Сыртєа жылтырап жѕрген мына
єЅрбыластарыны» ы№ын тауып, жанды жерiн дјп басса,
єай-єайсы да е»iреп жiберуге шає тЅр№анын ол бiлетiн.
...Биден кейiнгi дастарєанны» да єызы№ы азая
баста№анда, со»№ы сјздi бiр ауыздан Тайбурыл айтсын
дескен. Ол орнынан тЅрып, сёл ѕнсiз тЅрып, єо»ыр
дауыспен баптай сјйлеп кеттi:
– Мынау јмiр мен ѕшiн ѕлкен ёдебиет. Проза дейiк.
°р пенденi» басына јлшенiп берген кјлем бар. Бiр
№Ѕмыр єысєа №ана мётiн, та№ы бiрi шолає ё»гiме,
орташа хикаятєа жѕк боларлыєтай. Сендерге тiлерiм
єар№аны» Ѕзає жасы емес, єанша жасаса»дар да
адамдыє кейiптен ажырамас ма№ыналы №Ѕмыр. “Кјп
жаса№аннан емес, кјптi кјргеннен сЅра” дептi бабаларымыз.

33
Кейiн НЅржан сендер туралы жазбає болып, романын
єол№а ал№анда: “БЅларды» несiн жазам?” – деп бас
єатырып жѕрмейтiн болсын. Бёрi» Ѕзає-Ѕзає романдарды»
бiр-бiр жа№ымды кейiпкерi болы»дар. Жёне, романдары»
єазає ертегiлерiндегiдей “маєсатына жетiп, баєытты
јмiр сѕрiптi” деп аяєталсын!
– Браво!
– Жарайсы»! Айтєаны» келсiн!
– Сенi» сјзi» ѕшiн аламыз! – дескен дауыстар
естiледi. Топтастарыны» єошеметiнен кейiн та№ы да:
– Бiздер – бес кѕндiк жал№анны» ал№ашєы ширегiнде
тЅр№андармыз. ІЅлын кѕн јткен, тайды» жасынан
јтiп барамыз. ¶лкен кјлем туралы сјз бол№анда, тайды»
№Ѕмырын ал№а тарту аєыл№а єонымсыз болар едi.
Сондыєтан, бЅл кѕйде єалма»дар, јсi»дер, жетi»дер!
Мен – малшыны» баласымын. Малшы бол№анда,
бiреудi» есiгiнде кѕнелткен, боса№асын кѕзетiп, малын
баєєан шоєпыт шапан, жалба тымає єызметшi кедей
емес, алдына бiткен аз№антай дёулетiн шашау шы№армай,
ешкiмнен кјмек сЅрап, єол жайма№ан Ѕєыпты шаруа.
°кем малды сѕйетiн. °сiресе жылєыны. Атбегi бол№ан
жоє, жѕйрiк бапта№анын кјрген емеспiн, ёйткенмен,
мiнгенi кiле» белдi ат, жiлiктi жылєы. Миты»да№ан
жабы байланба№ан керменi» иесi. Дётi мыєты,
тумысынан єайратты, жа№асын жыртєызба№ан, иiнiн
тѕсiрмеген кiсi. Сол ёкемнi» жыла№анын кјрдiм. Бiр-
ає рет. Тѕсiнбесем де, єосылып жыла№ам. Бiр оєи№а№а
бола кѕйрей жы№ылып, кёдiмгiдей шјгiп кетiп едi.
Бiр тай болды. Ерте кјктемгi тјл, єыс тѕсе баланы»
таєымы тѕгiл, ѕлкеннi» салма№ын да кјтерiп алар
жЅнттай тай№а айнал№ан. Іыста мектептемiз, сегiзiншi
сыныпты» екi тоєсанын аяєтап, єысты орталай
єыстау№а, ёке-шешемнi» єасына келгем. Он кѕндiк
демалыс. ІЅрыє тимеген єЅлындарды жуасыту –
жылда№ы ёдет. “Тай ѕйрету” дейтiнбiз. Тай ѕйретудi
ай єасєа єара тайдан баста№анды жјн кјрдiм. Іал№анын
ерте»нен бастап таєым№а баспаєпын. Келгеннен кјзiм

34
тѕскен. ТЅрєы єатар ту№ан јзгелерден биiк, сѕйектi.
Кiшiгiрiм єЅнандай. Алдымен єЅрыє салдыє. ¶й арасы
ат шаптырым, кјршiнi» менiмен жасты баласы былтыр
жѕгенделген єЅнанымен кјмекке шаєырылды. Ай
єасєаны єЅлаєтан баса тЅрып, жѕген кигiздiк. Ендi,
єар№ып мiну №ана єалды, – єал№аны о»ай.
О»ай болмай шыєты. Минутєа жеткiзбей ая№ымды
аспаннан келтiрген. °п сётте ѕш мёрте ауып тѕстiм.
БЅрын талай асауды ауыздыєтадым деп бЅтєа толып
жѕрген менi бЅйым єЅрлы кјрмедi. Намысєа тырысып
єайта Ѕмтыл№ам. Ай єасєам ма»айлатар емес, ойы»ды
бiлдiм дейтiндей. Жалына єол апартпайды. Тай ѕйретудi
же»iл-желпi жЅмыс кјретiн кјкем де кјмекке келдi.
?яттан, ызадан жарылардай бол№ан менi» єайта мiнбек
ёрекетiмдi јзi тоєтатты. Айтуынша, мЅндай асауды
бЅлай жуасыту мѕмкiн емес кјрiнедi. Менi
жЅбатєанда№ысы. ?ялтпайын дегенi №ой. Тай№а ерсi
кјрiнсе де, ер-тоєым салу№а тура келген. Салдыє.
Тулап жатыр. ?зын байлан№ан шылбырды мы№ым Ѕстап,
тайды» ы»№айымен шыр айналып мен жѕрмiн.
Арєасына кенедей єадалып ал№ан ерге алара єарап
єояды. Тулап тѕк шы№ара алмасын сезгендей, ёлден
уаєытта бiр сёт тыншы№андай болды. Ендi ер-тоєыммен
орын алмастырып, єара терге тѕскен мен єонаєтадым.
Ал№ашєы апты№ы басыл№ан єара тай№а єамшыны
басєам. Таулы жер, јрге салып, єия№а шауып ёуселесiн
кјрмекпiн. А№ызып келем. Артымда єЅнанды кјршiм.
Екi тјбенi» тѕйiскен тЅсымен јрге салып келемiз.
Осы шабыспен бiраз№а Ѕзап кетiппiн. Демi ауырлай
баста№ан тайды ая»№а салып, артыма єара№ам. Ап
дегенде iзiмдi баса iлесiп келе жатєан єЅнанды єЅрдасым
кјрiнбейдi. Барлы№ып єал№ан єЅнанымен єадамын санап
басып, ёре» єуып жеттi. ?за№ырає кѕтуге тура келген.
Кештете ѕйге єайттыє. Асауым сёл де болса сылбыр
тартєан. Дегенмен, тебiнсе» ата жјнелуге ёзiр. Ая»мен
келемiз. Тай да, єЅнан да єан сорпа. ІЅла№ы салпайып,
басы салбырап, жає жѕнi ѕрпиiп кеткен єЅнан№а єарау

35
тiптi аянышты. Емеурiн танытса» тЅра шабар жап-
жас жылєы, єамшыны» астына алса» да мыз№ымастай.
Бiздi та» єалдыр№ан ай єасєа едi. Кѕнi бойы дамыл
кјрмеген, ендi болмаса єЅлап єалу№а тиiс тайды»
мiнезi едi. °р-ёр жердегi єардан ада єарай№ан жер,
селтиген бЅта, тѕп єара№ан кезiккен сайын, о»№а, сол№а
жалт-жалт бередi. Менi» азда№ан оєыс єимылымны»
јзiнен ытырыла кетуге ёзiр.
– Іазiр ет єызуымен байєамай тЅр №ой, ёуселесiн
ерте» кјремiз. Суысын, та» ата єалай єа№ынар екен!
Іина»єырап жiберген екенсi», ерте» ѕстiнен мылтыє
етса» да мы»є етпес, – деген кјкем, ає єырау№а
бјккен ай єасєаны байлап тЅрып.
Ерте»iне, ай єасєаны та№ы да єЅлаєтан тЅєыртып
тЅрып мiнуге тура келген. Мылтыє атєан єайда, суатта
ауызды№ын ала алмай ит болдым. Іар№и туламаса да
алып-Ѕшып тЅр№ан желјкпенi кешегi жолмен та№ы бiр
айналдырып шыєтым. °рине, ая»мен емес. Сорпасын
шы№арып келiп, єайта байла№ам. Тек бЅл жолы жал№ыз
жорту№а тура келген. Ертерек єайтып, ерте суытып,
тѕнге єарай алдына азда№ан шјп тастадыє. БЅл ёрекет
он кѕн бойы єайталанып баєты. Тiзгiн тѕсiнiп, бас
бiлгендей бол№анмен, ол да єасарысып баєты. Кѕнде
бiр јнер шы№арады. Басєа асаулар жайына єалды.
Та»№ы ас ѕстiндегi ё»гiмем, тѕнгi кјрпе астында№ы
ойым – ай єасєа єара тай.
Дем алыс уа№ы бiтiп ауыл№а єайттым.
– Іамыєпа, балам. Келесi демалысєа дейiн кјршiнi»
балалары бар, солар мiнiп берер. Сен ендi айналып
соєєанша, тёртiпке саламыз, – дедi кјкем, “ауыл№а
мiнiп кетсем” деген ма№ан.
Тула№анын толыє єойма№анмен, неге екенiн, ай єасєа
тай ма№ан бой ѕйреткендей бол№ан. Мен жаєындасам
жалын тјсемегенмен басын ала єашпайды. Менi кјрсе
оєыранып єоятын. Тiптi, ёкемдi де жатырєап тЅрады.
Ауыл№а келген бойда тай да естен шыєты. Тай
мiнетiн жастан јтiп кеттiм деп есептейтiн, сѕйегi ерте

36
жетiлген менде оны ойлайтын мЅрша да жоє едi. Та»
ата сабає, тѕс ауа кѕрестен жатты№у, одан со» ёжем
екеуiмiз №ана тЅрып жатєан ѕйдi» аз№антай шаруасы,
кеш бата кiтапты» єызы№ы, болмаса сыныптас
балалармен єосылып кјше кезу, та№ы да толып жатєан
“жЅмыстардан” мЅрныма су жетпей жѕрген.
Тайды» арєасына азаттыє берген со»№ы кѕннен бiр
ай јткенде ауыл№а ёкем келiп тЅр. Іойды єайырусыз,
жылєыны єараусыз, єыстауды иесiз тастап жайдан-
жай жѕрмегенi аныє. Себеп – ёлгi ай єасєаны» ыла»ы
болып шыєты. Бiр ай бойы бос жѕрген тай та№ы
болып кетпесiн деп, кјршiнi» жексенбiлiк демалысын
єЅр жiбермей єыстау№а барып тЅратын баласына
жѕгендеп бередi. Ту№алы ат ѕстiнде јскен бала он кѕн
мiнiлгенiн Ѕмытып, мейманасы ёбден тасы№ан асау№а
єар№ып мiнiп, єамшыны басады.
Шапши тулап, ёре» тЅр№ан жас перi ала жјнелiптi.
Асау№а мiнген бала ѕйден Ѕзай бередi. Берiк деп
таєымына сендi ме екен, Ѕзын тiзгiндi єымтай Ѕстап,
бiлегiне орап алады. ¶стiндегi бјтен адамды жатырєа№ан
сѕйектi тай ойлама№ан жерден жалт бергенде бейєам
отыр№ан бала екпiнге шыдамай ауып тѕседi. Одан ёрмен
шошын№ан тай салма№ы же»iл баланы сѕйрей ал№а
Ѕмтылады. О» єапталда єал№ан бала єапелiмде не
тЅрып, не єолын тiзгiннен босатып ѕлгермесе керек,
тiке тартєан тайды» ая№ыны» астынан бiр-ає шы№ады.
Бiр Ѕшы баланы» бiлегiне орал№ан тiзгiн тайды» ая№ына
iлiнiсiп єалады. Есi шыєєан тай, айналып жѕрiп,
тепкiлеп тастаса керек. Бет-аузынан сау-тамтыє жоє
дейдi. О» иы№ы шытынай сыныпты. Абырой бол№анда,
жаны кеудесiнде. Аурухана№а ёкелген бетi екен.
– ґз бала»ны» шамасы келмеген тексiз малы»ды
менi» балам ѕйретедi дедi» бе? Он кѕн мiнiлгенде
бастыєпа№ан тайдан не опа, не єайыр?! – деп ренжiптi
кјршi шал.
Шалды» сјзi тѕрткi болды ма, ёлде јзi де тѕ»iлдi
ме, ай єасєаны соятынын айтты. Мен де ѕндемедiм.

37
Сол келiсiнде менi де ерте кеттi. Тайды сойып
сатпає. Еттей јткiзген пайдалырає кјрiнедi. ґзi єала№а
кеткенде мал№а бас-кјз бола тЅрмаєпын.
Іыстау№а тѕнделете келген кѕннi» ерте»iне ай єасєаны
жы№ып салдыє. Тай сою – тѕйе сою болма№анмен, екi
адамны» ёлi келе єояр шаруа емес. Баласыны» жаны
жазымнан ёре» єал№ан кјршi – уаєытша араз. Еттi
єала№а апарысу№а кјлiгi бар, бiр жа№ы тай сойысу№а –
менi» на№ашы а№ам, ёкемнi» балдызы – кјмекке
шаєырыл№ан. Мал єарап єалатын ма№ан ес – жетпiстi»
iшiн ке» аралап кеткен на№ашы атам да келiптi. Одан
басєа а№амны» ёйелi, та№ы да мен танымайтын – ерлi-
зайыпты болса керек, – жолдастары бар. Іариядан
басєасы кјкемнi» тапсырысымен келгенiн тѕйдiм.
Аєсаєалды» батасынан кейiн, кјкем тјрт ая№ы
шандып байланып, єырынан єыбыла№а єарап жатєан
тайды» тама№ын орып жiбердi. Мѕйiз сапты јткiр кездiктi
єан жуып кеткен. Тыпырлап жатєан тайды», не
бол№анын Ѕєпа№андай, кјзi аларып кетiптi. “Мына
адамдар№а не бол№ан”, – дегендей. Ал№аш єорєырай
шыєєан дауыс, ышєын№ан дыбысєа Ѕласты. Бiртiндеп
дыбыс та ёлсiрей бердi. Мiнезi салмаєты, сјзi орныєты
кiсiнi» єолы жануарды кјп єинамай, тез тыншытєан.
Байлаулы арєанды ѕзiп жiберердей созыл№ан тјрт аяє
со»№ы рет ор№ып кеткiсi келгендей єалтырай кѕшенiп
сёл тЅрды да, ышєынып барып сылє тѕстi. Кјздегi
отты ашу да єоса сјнген. Сол-ає екен, жала»да№ан
єасапшылар тјрт ая№ын тјрт жаєєа тартып, жёукемдей
баста№ан. Кјп јтпей-ає, ёккi єолдар ылым-жылым
єимылмен тѕртпектеп жѕрiп, терiсiн сыпырды. Iшек-
єарыны тусырылып тѕскенде:
– Апа»а айт, iшек-єарынды салып алсын! – дедi
кјкем.
Іауырт єимыл ѕстiнде бетке єарап арнайы сјз
айтылмайды. °ркiм јз мiндетiн бес сауса№ындай бiледi.
Айтпай тѕсiндiм, “барып кел, алып келдi” атєаратын
мен №ана. ¶йге жѕгiргем. Ма№ан ѕй iшiнен де шаруалар

38
табылды. Апам єасына келiнiн ертiп, сыртєа беттегенде,
ѕйде єал№ан бейтаныс ёйелдi» нЅсєауымен Ѕсає-тѕйектi
тиiп-єашып тындыр№ан болып, ѕйде бiраз айналдым.
Босай салып, сойыс жѕрiп жатєан жерге беттедiм.
Еркектер тобына келгендегi кјргенiм, ёлденелердi
айтып болып, єолын бiр сiлтеп, терiс айналып кеткен
атам мен тѕнерiп ал№ан ёкемнi» єар жау№ан єабаєтары.
Іал№андары єалшылдап кеткен кјкеме бiр, анадайда
сенделiп жѕрген атама бiр, єан-жынынан арылып,
єол-сандары кјктен келiп, арса-арсасы шы№ып, јз терiсiн
јзi тјсенiп жатєан, жансыз ай єасєа№а бiр єарайды.
°кем ѕнсiз тiстенiп алыпты. Іан єата баста№ан
кездiктi єыса Ѕста№ан єолы дiр-дiр етедi. Не бол№анын
сЅрау№а батылым бармай, мелшиiп мен тЅрмын. Кенет,
ёкем о» єол тЅсында№ы дј»бек тасєа кездiктi» жѕзiн
жапыра салып-салып єалды да, анадай№а серпи
лаєтырып жiбердi. °л-дёрменi кездiкпен бiрге кеткендей,
жайрап жатєан тайды» бас жа№ына сылє етiп тiзерлей
кеттi. Бауыздал№анмен Ѕлы денеден ёлi ажыратылма№ан
басты тiзесiне салып, айшыєты єасєасынан бастап,
тЅмсыєтан тјмен аялай сипап бiраз отырды. Ернi дiр-
дiр етiп, бiрде»е айтєысы келетiндей. Кейпi соншалыє
аянышты, жёне єорєынышты едi.
...Кенет, е»iреп жылап жiбердi.
– Іанаты»ды єырєып, жолы»ды кестiм-ау. Ба№ы»ды
байла№ан соєыр ие»дi кешiр, сорма»дай жануарым!
Кеш... Кешiр, мы» жылєыда бiр кездесер пыра№ым...
Ары єарай ты№ылып, сјйлей алмай єалды. ¶нсiз
егiлiп Ѕзає отырды. Тарам-тарам жасы иегiне жетiп,
ай єасєаны» јлi басына тырс-тырс тамады.
Екi кјзiм ёкемде, тас боп єатып єал№ам. БЅзылып
кеткен бет-ёлпетi, жѕзi... СЅмдыє єорєынышты едi.
Келесi сётте, јзiмнi» де а№ыл-тегiл жылап тЅр№анымды
а»дадым. Не ѕшiн екенiн Ѕєпасам да јзiмдi тоєтата
алма№ам. Кјкемнi» жас жу№ан азалы жѕзiне єарап
тЅру мѕмкiн емес едi. Ендi аз тЅрсам, баєыра жылап,
кјкемдi єЅша жы№ыларымды сезiп, ѕнсiз јксiп, терiс

39
айналып кеттiм. Екi бјлмелi єоржын ѕйдi» сыртын
айнала бере, екi єолыммен бетiмдi баса, єабыр№а№а
сѕйенiп отырып алып, жыладым-ау бiр. Осы єалыпта
єанша отыр№анымды бiлмеймiн, јксiгiмдi басып, јзiме
келiп, басымды кјтергенде кјзiм єызарып, бiлеудей
iсiп кетiптi. Жасєана басып, тай сойылып жатєан
жерге келдiм. Апамдар да осы арада екен. Ары єарай
мѕшеленбеген жылєы№а єарап, ѕрпиiсiп тЅр. Кесiлген
жiлiк, суырыл№ан јкпе-бауыр, тазаланып ѕлгерген iшек-
єарын, бёрi-бёрi тегiстей терiге оралып жатты. °кемнi»
бiр iске берiк бекiнгенi байєалады. Іимылы ширає.
Сјйтiп, ойлама№ан жерден єара жамыл№ан бiз, тай
союды орта жолдан до№арып, ѕйден кјп алыс емес
жата№ан тјбеге шы№ып, ай єасєаны аруламасає та,
аза тЅтып, кјмiп єайттыє.
Кейiн апамнан єаныєтым, басєаларды» єарсылы№ына
єарамай ёкем кесiп айтыпты:
– ІЅдайды» тегiн жаратпа№ан жануарын жайратып
таста№аным аздай, ендi етiн сатып пайда№а кенелмей-
ає єойдым. Жарыєтыє, тЅлпарды» киесi болады деушi
едi, кѕнём сёл де болса же»iлдер...
Атам да осы№ан тоєтапты. Кѕйеу баласыны»
сал№ыртты№ына ренжiген де, со»ынан басу айтєан да
јзi болыпты.
– Жарыєтыє, жануарды» жылєыдан оєшау, жел
жа№ында жайылатын ёдетiн, суатта а№ынны» е» басында
тЅратынын кјрiп жѕрiп, елемеген кјр соєыр басым,
обалына єалдым-ау, обалына... – дей берген кјкеме:
– Іой, балам! Бiреудi баєєа, бiреудi сор№а себепшi
єып єой№ан Тё»iрге не шара? Кѕнi бiттi, демi таусылды.
Іайткенде де жетiп тЅр№ан ажал. БЅйырма№ан мал.
Келдi, кеттi. Мал кјрмегендей о несi, тѕге... – дептi.
?рыса отырып та№ы бiраз сјйлеген.
– Осы оєи№адан кейiн кјке» бай№Ѕс ёре» о»алды, –
дейдi апам. – Бiр жола шјгiп кетер ме екен деп едiм,
ёйтеуiр иiнiн тiктедi. – Тѕнiмен кѕрсiнiп шы№ады
екен.

40
Кјз жасы мен тай жерлеудi» мёнiсiн сЅра№анымда,
апам:
– Ит бiле ме, ата» екеуiнi» шы№арып жѕргендерi
№ой. Іанаты бар екен дей ма-ау, екi єабыр№асы дедi
ма, бiр єабыр№асы ма артыє екен дейдi. Жоє, кем
дедi ма? Іабыр№а№а байланып єал№ан єандай єанат
екенiн, “сЅмдыє жѕйрiк бол№андай екен”, – деп
кѕрсiнгенде, демдерi бет шарпиды.
“Бала-ша№амнан аулає, јзiме.., јзiме кјрiнсiн!” –
деп жиi кѕрсiнетiн болыпты кјкем.
– Мiне, сјйтiп, тЅлпар ту№ан тайдан айрылдыє.
Бiлместiк емес, самарєаулыє екен... Талантты тану
былай тЅрсын, кјрiп жѕрiп елемейтiн то№ышарлы№ы
басымдау бЅл заманда не кјрсе»дер де – е»селерi»
жы№ылмасын. Биiкке жетсе»дер алдары»а келген Ѕшам
деген жас атаулыны» єанатын єатайтып, єолты№ынан
демей бiлi»дер!
Ша№ын №ана, салтанатты отырысты» со»№ы сјзi осы
болды. Хан та№ынан тѕскелi єай заман! Билiктi»
боса»сы№анын а»да№ан халыє Ѕйлы№ып бiраз отырды.
Аєыры, басшылыєтан наєты нЅсєаулар болма№асын,
жан-жаєєа босып кеттi. Аны№ында, ѕлкен сапар алдында
жаєсылап дем алмає ниетпен, јз єостарына єайтєан.
Іабыр№асы сјгiлген єыздар жа№ы болатын. Бiрi отыра
алма№анды№ы ѕшiн кешiрiм јтiнiп, єоштасып аттанса,
бiрi ѕнсiз сыр№ып отыр№ан. Тек бiр-екеуi “?лдардан
Ѕят єой”, – десiп, кетiп єал№андарды сырттарынан
кјк есекке терiс мiнгiзе жѕрiп, ѕстел басын жиыстырып
жатты. Жiгiттердi» ё»гiмесi єыза тѕскен. Тай
оєи№асынан кейiнгi туында№ан ойлар, со№ан Ѕєсас естiген,
кјргендерiн айтысып, та»№а отыр№ан.
* * *
Е»гезердей ає бас шал Алатауды» етегi. Алматыны»
жа»а салынып жатєан заманауи зёулiм №имараттарыны»
тјбесiнен тјне тѕсiп: “Мойындары»ды ѕзiлгенше созса»дар
да ма№ан жету єайда сен паєырлар№а!” – дегендей,

41
асєаєтай єарайды. Таби№и жаратылысты тѕрендеп,
жылдан-жыл№а тау бауырына жаєындай тѕскен єала
єЅрылысы: “Кјк єыратты єызылды-жасылды шатырмен
жасырмай тынбаймын!” – дейтiндей. Таєаса јрлеп келедi.
Іашан№ы ма»№аз Алатау єазiрде бауыры тiлiм-тiлiм,
ая№ына шјп-шалам жабысып, темiр-терсек iлiнiсiп,
ары єарай жѕруге ёлi єЅрып, шјке тѕскен алып атан
сияєты. Етектен тартєан адамзат јркешiне єолы
жетпегесiн, бар жѕгiн баєайына байлап, аяєєа орал№ы
болып, тырп еткiзер емес. ґзi сая бол№ан перзенттерiнi»
бЅл iсiне јкпелеген Алатау ата терiс єарап бѕк тѕсiп
жатып алыпты. Жа№адан алар жау болма№анмен, етектен
тартар бјрiге айнал№ан тѕртiнек пенделерге ендi
єайырылып єарамайтындай. Іарлы шы»дары – кёрлi
кјрiнедi.
Тайбурыл таулы јлкенi» Ѕлы едi. Биiк кјрсе басына
шы№ып, ёлемнi» тјбесiнен єарау№а єЅштар. Алатауды»
бауырына енiп, єЅша№ын еркiн аралау кјптен ойында
жѕрген. Сонау, Алматы№а ал№ашєы келiсiнде-ає бiр-
бiрiне мiнгесiп, тјмендегi адамзат атты тiршiлiк
иелерiнi» жыбыр-жыбыр, абыр-сабыр тiршiлiгiне мойын
соза ѕ»iлiп тЅр№андай кјрiнетiн кјк тiреген кјк ала
тау№а єызы№а єара№ан. ЖЅмбаєты єЅша№ына бiр сѕ»гiп
шы№у№а ойы кеткен. Бiрає, iстi» орайы келмей-ає
єойды. °не-мiнемен жѕргенде тјрт жыл да сыр№ып,
јте шы№ыпты. Ауыл№а кетем деген тоєтам№а тѕбегейлi
тоєта№ан со» №ана: “Бауырында бiраз жыл жѕрдiк.
Тиiп тЅр№ан жерден єЅр тамсан№анымызды ендi
кешiрмес, Алатау№а сёлем берiп єайтайыє”, – деп,
бiрге оєы№ан жiгiттердi ерткен. Олар№а ауылына ёлi
кете єойма№ан єыздар єосыл№ан. Жиыны он бес
адамдыє топ кѕн шы№а жиналып, кѕн єыза жыєпыл-
жыєпыл тау сiлемдерiнi» бiрiне енген. Кјлiк жетер
жерге дейiн таксилетiп, одан ары жаяу тартєан. Сай
табанын єає жарып, тјменге єарай жосып бара жатєан
мјлдiр сулы ає кјбiк јзеншiктi жа№алай жѕрiп отырып,

42
сайды» сёл бЅрылыс жасайтын тЅсында ше»берлей
иiлетiн жi»iшке су№а мiне тоєта№ан иiнге жай№асты.
Кѕнгей бет ёдеттегiдей жала»аш бјксесiн кѕнге тоса,
сЅлє жатыр. Терiскей бет єарсысында№ы кјршiсiн келеке
єыл№андай, етегiндегi єау јскен шјптi айтпа№анда,
бытысып кеткен ит мЅрын, долана, єисыє, тЅтаса
јскен кјк терек, єара а№аштар, ає, єызылы єатар бой
тѕзеген єайы»дарды тјсенiш єылып, ортан белiнен
жо№ары кјкке мойын соз№ан оєтай єара№айларын
жамыл№ы жасап, ѕлде мен бѕлдеге оранып алыпты.
БЅлардан бЅрын да бiреулер келген сияєты. Кiшкене
єазан еркiн сиярдай ша№ын жер ошає єазылыпты.
Кѕлi кјгерiп ёлi жатыр. Отын№а арнап жинал№ан єура№ан
а№аш бЅталары артылыпты. Е» азы бiр апта бЅрын№ы
келгiншiлер болса керек, одан бергi аралыєта адам
ая№ы тимегенi байєалады. Кјгi тiк ша№ын кјгал№а
аунай кеткi» келедi.
Кјптен берi тѕтiннен арылып, ауасы саф, сарайы»ды
ашар биiкке шыєпа№ан єыз-бозбала дауры№ыса жѕрiп,
арєалап ёкелгендерiн реттестiрiп жатыр. Кј»iлдi. Тентек
немере-шјберелерi єасына жиналып, шапаныны» етегiн
тартєылап ойна№анын єызыєтай єара№ан мёрт мiнез,
кјне кјз єариядай Алатауды» да ма»дайыны» єыртыс-
тыртысы жазыла тѕсiптi.
Жѕктерiн а№аш арасына жасыра жай№а№ан со», бiрден
тауды» биiгiн бетке ал№ан. МЅндайда, єыз-жiгiттердi»
мё»гiлiк болма№анмен, бiр сёт амалсыз болса да єол
Ѕстасатыны болады. °детте жiгiт алда, єыз єол жетер
жер артта. Алды»№ы – сѕйреушi, ёрi демеушi №ана
емес, єиыннан єиыстырып єиядан жол табар жол
бастаушы, артєы – жаны нёзiк, ая№ы ёлсiз, јзiн
бастаушысына толыєтай сенiп тапсыр№ан тiркеме. БЅл –
жiгiт атаулы јзiнi» еркектiгiн бiр сёт сезiнiп мардымсып
єалатын, єыз јзiнi» тек аялауды талап ететiн, нёзiк
жаратылыс екенiн iштей тѕйiп, сызыла тѕсер сёттi»
жазылма№ан за»ы. °йткенмен, за»ды аттап кететiндер
де болмай єалмайды. За» бЅзушылар бiреудi» жѕрiп

43
болмайтын кертартпа масылды№ынан зыєы шыєєандар,
немесе алды»№ыны» iш пыстырар сал№ырт жѕрiсiнен
жалы№ып, јз кѕнiн јзi кјруге бел бу№андар. Сирек
болса да кездесiп тЅратын жайт. БЅл топтан да екi
бЅзаєы табылды. Бiрi – Тайбурыл. Масыл тiркеме,
єол байлау деп єашєаєта№аннан емес, єуаныш кернеген
бойын билей алмай, апты№ып ал№а шы№ып кеткен.
Нёзiк жандылар ала кет деуге ѕлгiрмедi. Оны» ѕстiне,
ал№ашєы єадамдарда тап бiр сјз байласып єой№андары
болмаса, єыздар алєына баста№ан, кейбiреуi сѕрiнiп
кеткенге дейiнгi аралыєта – єол Ѕстасу бола єоймайды.
ЖЅрт жЅптасып жатєан сёттi ал№а он єадамдай шы№ып
кеткен Тайбурыл јткiзiп алды. Екiншi – ІЅралай. Не
ойла№анын кiм бiлсiн, жайбасар жетекшiнi талає етiп,
еркiндiк ал№ан єыз жѕгiре басып, алда кетiп бара
жатєан Тайбурылды єуып жеткен. Іалада јсiп, ѕйден
Ѕзама№ан, уайымшыл ата-ананы» єолында јскен єыз
мiнездi, ма»№аз Ардає сјйтiп басына бостандыє ал№ан.
ЖЅртты» со»ын ала, тiрсегi дiрiлдеп, ёупiрiммен iлбiп
келедi.
Алды»№ы екеу јздерiнi» артєы топтан тым шы№андап
кеткенiн тау басына шыєєанда бiр-ає бiлдi. Ашыє
биiкке шыєєанда – Алатауды» Ѕшар басына шыєтыє
деп ойла№ан ІЅралай, кјз алдына бЅдан да биiк асулар
кјлдене» тартыл№анын кјрiп, єайран єал№ан. БЅларды»
жеткен жерi на№ыз биiктi» боса№асындай №ана екен.
Кенет, мЅны» ойын оєып тЅр№андай:
– Алатауды» тјрi бЅйырмапты. Табалдыры№ына аяє
артєанны» јзiне-ає басым айналып тЅр. Тјбесiне
шыєсам жѕрегiм жарылып кететiн шы№ар, – дедi
Тайбурыл єатарласєалы тЅ»№ыш тiл єатып.
Екеуi де алєынып єалыпты. °сiресе, – ал№а єарай
е»ке»дей жылжы№ан, бЅл жаєєа мойын да бЅрма№ан
жiгiтке “аєырын жѕрейiк” деуге намыстанып, со»ынан
ере берген – ІЅралай. ґрге єарай асы№а басєан Тайбурыл
артына бЅрылма№ан єалпы, ал№а тартып отыр№ан.
Іасында келе жатєан єыз ба, басєа ма, о№ан бёрiбiр

44
сияєты. Ендi, жолда јкпесi јшiп, дымы єЅрып тоєтап
єалма№анына рахмет айтєандай, самарєау тiл єатып
тЅр№аны мынау. Бiрге оєы№ан жылдар iшiнде соншалыє
жЅмбає болып кјрiнген жiгiттi елемеген сы»ай танытып
баєєан ІЅралай, аяє астынан осыны» со»ынан жан
далбаса iлесе бергенiне iштей јкiнiп тЅр.
Тайбурыл... Іасында тЅр. Сабаєєа келiсi, кетiсi,
жѕрiсi, iсi, сјзi, – бёрi жЅрттан алабјтен. Ерекше.
ґздiгiнен тiл єата єоймайды. Іатса да єысєа №ана.
“Келесi сабає єай аудиторияда? – немесе, – Са№ат
єанша болды?” – деген сынды. Бiреудi» сЅра№ына
єЅдайды» зорымен жауап бередi. Кiм не сЅраса да
алдымен бетiне єарайды. Сынап. “Шынымен сЅрап
тЅр ма, шынымен бiлмей ме?” – дегендей. Кјзiнде
тЅнып тЅратын салєын сабыр ар жа№ында бЅ№ып жатєан
алапат ашуды ёре» жасырып тЅр№андай. Та№ы бiр
кјлдене» сЅрає артыє єойылса, шјгiп жатєан ашу
ай№ай сап атып шы№атындай. Бiрає оны» бiрi де
болмайды, бiлгенiн єысєа єайырып айтып жатады.
Кјп сјзге ѕйiр болма№анмен – соншалыє тЅйыє та
емес, ёзiлге ёзiлмен орныєты жауап бередi. Басынан
сјз асырмайтын єасиетi болар.
Ал№аш кјргенде, бас алмай оєитын, мЅ№алiмнi»
тапсырмасын бЅлжытпай орындау№а ёдеттенген сабазды»
бiрi ме деген. Кјп јтпей єателескенiн тѕсiндi.
Университетке кјп келмейдi, келсе де сабаєєа кiрмейдi.
Оєу залдарында отыратын. ґздiгiнен iзденiп жѕргенi.
Ел єатарлы шёкiртаєыдан єа№ылып єалмайтындай №ана
бой кјрсетедi.
“Мен јте iрiмiн, – ёзiлiнен шыны басым сияєты. –
Басєаны» єалыбына сыймаймын!” – деп едi бiрде,
сабаєты неге кјп єалдыратынын сЅра№ан бЅ№ан.
Тјрт жылдан берi ерiксiз зерттеуге мёжбѕр еткен
жiгiтке ал№аш рет тiк єарады. Кјрiп єояды, о№аш
кјрiнедi дейтiндей кјлдене» кјз жоє, – єысылмай
кјз сал№ан. Тайбурылды» јзi де мЅны» бар екенiн
Ѕмытєан кейiпте. Бiр єырындай алысєа єарап, ёлдебiр

45
нѕктеге єадалып єалыпты. Іатты биiк болма№анмен
ерге лайыє сЅс бере аларлыє єаба№ы бiр тѕйiлiп, бiр
жазылады. Отты кјзге сёл жылулыє берiп тЅр№ан
Ѕзын кiрпiктер єимылды Ѕмытєандай. ¶лкендеу
мЅрыны мынадай єабає пен кјзге жарассам мен №ана
жарасам дегендей, єос желбезегi делиiп барып, ерiннi»
ѕстiне ѕш бЅрыш жасай тiк тоєтапты. Одан тјменде
єалы» да емес, жЅєа да емес ѕстiнгiсi астын№ысына
мiне тѕскен ерiн. Іып-єызыл. Іыздарды» талай
ё»гiмесiне тЅздыє, єызы№ушылы№ына тѕрткi бол№ан
єызыл ерiндер. Іап-єара, єайратты шашын Ѕзын да,
єысєа да єылмай саусаєты» саласына еркiн iлiнетiндей
бастырыпты. Бiлеу мойын ке» иыєты» ортасына еркiн
жай№асыпты.
Келгелi бiр-ає рет, оны» јзi јзiмен-јзi сјйлескенедей
тiл єатєан Тайбурыл жоє iздегендей алысєа єадалып
ёлi тЅр. ІЅралайды» ѕндемес ойна№андай мына тЅрыстан
шыдамы таусыла бастады.
Ашулан№ысы келген... Ашулана алмады.
МЅны» тесiле єарап тЅр№анын ендi №ана а»№ар№андай
берi бЅрылды. Кјзiнде єуаныш бар. Миы№ына кѕлкi
жѕгiрiптi. Кјп жадырай бермейтiн Тайбурыл кј»iлдi
єалыпта ІЅралай№а єарап жымиып єойды. Іапелiмде
єысылып єал№ан єыз кјзiн тайдырып ёкеттi. Ол
єайтадан жоє єарау№а кiрiскенде, єайта кјз салды,
жа»а№ы кѕлкi, ендi ернiнi» Ѕшына iлiнiп єалыпты.
Тайбурылдан кјз алмай єара№ан ІЅралай жа»а №ана
ашулан№ысы келгенiн Ѕмытып, кј»iлденiп кеттi. Тiптi,
єуанышы єойнына сияр емес. Мынау, жанары жыраєєа
ма»ып, ѕнсiз тЅр№ан ѕндемес жiгiттi» јзiне соншалыє
жаєын екенiн сезiнгендей. Тјрт жыл iшiнде ыстыє
болып кетiптi.
– Осы сен неге осындайсы», а? – дедi аяє асты.
Таумен бiрге єЅйылып, бiрге жарал№андай єимылсыз
тЅр№ан жiгiт селк ете тѕстi. Іыз сыєылыєтап кѕлiп
жiбердi. Бойын тез жина№ан Тайбурыл да ерiксiз
єосыл№ан.

46
– Иё, єандай екем?
– Нуу, ендi... Кёдiмгi... Осындайсы»...
– А-а-а, кёдiмгi, осындай болсам єатарда№ы адам
бол№аным №ой.
– Сен... сен кёдiмгiдей емессi». ЖЅртєа Ѕєсамайсы».
Бiр тѕрлi... – ІЅралай бјгелiп єалды.
– Иё, бiр тѕрлi екенiм рас болуы мѕмкiн...
– Жооє. Бiр тѕрлi емессi», мен олай дейiн дегем
жоє... – Та№ы ѕнсiз єалды. Бiр келкi баяу соєєан
желдi» уiлiнен јзге дыбыс естiлмейдi. Екеуi де сабасына
тѕскен. Жѕздерiнде кѕлкi iзi байєалмайды.
– Осы, сен неге ауыл№а кетесi», Тайбурыл?
– Ал, неге кетпеймiн?
– Жоє, неге мЅнда, Алматыда єалмайсы»?
Магистратура№а єал. Таланты» бар. Ауыл№а барса»
бёрiнен...
– Иё, бёрiнен айрыласы»! Профессоры бастап, студентi
єостап, кјлдене» жЅрт єайталап, талай айтыл№ан ертегi
№ой. Ауыл№а барып, рахатєа белшемнен батам да жатам.
Ауылы»а бар№ан сайын, сен де, басєалар да: “Ой,
єандай рахат, кѕштi дем алып келдiм”, деушi едi»дер
№ой. Сол рахатты бiр јзiме єимаса» сен де жѕр.
– Сенiмен бiрге болса, барам! – дей жаздап ёре»
єалды. Бетi ду ете тѕстi. Дёл єазiр кеттiк десе, мына
жiгiттi» етегiнен Ѕстап, жер тѕбiне дейiн кете беретiндей.
Келесi сётте-ає, јзiнi» бЅл ойынан шошып кеттi. ґзi
сонша арманда№ан Алматыны, ёке-шешесiн ёре»
кјндiрiп, бiр жыл бЅрын №ана кјшiп келген Ару
Алматыны єалай єияды? Жоє, мѕмкiн емес, кiммен
бiрге болса да кетуi мѕмкiн емес...
– Жѕр, тјменге тѕсейiк. Аналар сол жаєєа тѕсiп
те ал№ан шы№ар, – дедi Тайбурыл ёлден уаєытта.
ІЅралай ѕнсiз iлескен. Жѕрiсi јнер емес. Ойы
шашырай бередi. Іанша серпiлгiсi келсе де, байланып
єал№андай, Тайбурылды» тј»iрегiнен Ѕзамай єойды.
°ре» iлбiп келе жатєан мЅны» бетiне а»тарыла єарап,
сосын єолынан Ѕстап, єатарына ал№ан Тайбурылды»

47
ы»№айымен тјмендеп келедi. Кѕш-жiгерiн бiреу тартып
ал№андай. “Осы єалыпта єол Ѕстасып, Тайбурылды»
ауылына кетiп бара жатсає... Жоє! Ол мѕмкiн емес.
Ауылдан Алматы№а ёре» жеткенде, екiншi бiр ауыл№а...
Болмайды. – ґз ойына јзi єарсы шы№ып: – Ма№ан не
бол№ан? – денесi јзiне ба№ынудан єал№андай. Жiгiтке
ты№ыла тѕскiсi келедi. – Дегенмен, Тайбурылды»
ауылын кјру керек едi...
Басєалар шынында тјменде екен. Келгендерiне бiраз
бол№ан сияєты. Жер ошаєєа от жа№ылып, єазан асылып
єалыпты. Іыздар жа№ы ас єамына кiрiсiп жатыр.
– Екеуi» бiзден єашып, єайда кетiп єалды»дар, а? –
дедi єыздарды» бiрi. Тайбурыл оларды» сјзiн жауапсыз
єалдырып, доп теуiп жѕрген жiгiттер тобына беттедi.
Арттан ІЅралайды» даусы естiледi. Іыздарды» алдында
аєталып жатса керек.
Ендi байєады, мЅнда јздерi №ана емес екен. Кјршiлер
пайда болыпты. Тау№а шы№у№а ерiнсе керек, аздап доп
єу№ан болады. Кјбiне, тѕтiнiн бЅрєыратып, кёуап єаєтап
жатєан жерге жиналып, тЅр№ан бойларында бiр-бiр
Ѕзыншає темiрге iстелген еттi Ѕстай єалып, екiншi
єолдарында№ы єол басындай ёлдебiр аєты ауыздарына
апарысып, шалєайысып єояды. Іазiрдi» јзiнде бiраз№а
барып єал№андары байєалады. Даурыєєан дауыстары
мен, єарє-єарє кѕлкiлерi соны ме»зейдi. Топтан бјлiнiп,
екеуi берi беттедi. Жолдан бЅрылып, а№аш тасасына
барып, дёрет сындырысты. Белбеулерiн жѕре тѕзеп,
бастапєы ба№ытєа єайта тѕстi.
– О, жiгiттер, салаумалейкум! Кiшi болып амандасып
кете ме десек, тырп етпейсi»дер. Іалайсы»дар?..
Ма»дайы бiр уыс, шалбар бет, шикiл сары жiгiт
сѕйкiмсiз шi»кiлдек даусымен та№ы да ёлденелердi
айта жѕрiп, тегiс єол алысып шыєты. Тѕрлерiне
єара№анда, отызды» iшiндегi, ѕйлi-баранды жiгiттер.
Шикiл сарыдан екеу шы№атын ырсылдає дёу сЅрыєсыз,
јсiп кеткен саєалын ѕйкелеп єояды.
– Іысєасы, балалар, сендер бiздi» орынды иемденiп

48
алыпсы»дар. Іыздармен жѕр екенсi»дер, бiр жол№а
ѕндемедiк. Бiз де жас болдыє дегендей... – саєалды
ыєылыє атып ёре» сјйлеп тЅр. Ендi-i – i-нi созып
айтпає едi, ыєылыє мѕмкiндiк бермедi, – а№алары»ны»
алдында№ы айыптары»ды жуып-шайса»дар болды. Бiр
жа№ы кјмектерi» болсын, бiзге бiраз отын керек болып
тЅр, соны... таудан ба, єайдан, ёйтеуiр ёкеп берi»дер.
– Иё, жiгiттер, солай. Олай болмайды, – деп єостап
єойды шикiл сары.
– Е, кјке! – дедi Ербол. Аузын аша берген
Тайбурылды» алдын орап. – Мына тауда ешкiмнi»
сатып ал№ан жерi жоє. Бiз бЅрын келдiк, бЅл жер
бѕгiн бiздiкi. Кешке кетемiз, одан кейiн не iстесе»дер
де ерiктерi». Ал, єазiр аулає жѕрi»дер! Отын керек
болса, шiрiген а№аш жетедi, – дедi тау жаєты иегiмен
нЅсєап. – Шауып ал да, жа№а бер.
– Е, бауыр, iнiшек, сен јйтiп ашуланбаса»шы.
Аты» кiм јзi? – Ерболды иы№ына жѕн-жѕн бiлегiн
артып, јзiне тартпає едi, єолын єа№ып тастады. –
ґй,мынау... – Шикiл сары№а єарап єойды. “Мынаны
єарашы” дегендей. – Е, iнiшек, ренжiсiп єалып
жѕрмейiк. Жјндеп дем алайыє та келген со», а?
Тайбурыл киiп кеттi:
– Жiгiттер! – дедi саєалдыны» тјбесiнен тјне, –
Іалай дем алса»дар – олай дем алы»дар! Онда шаруам
жоє. Бiреудi» отын жа№ып беруге келген жоєпыз бiз
де! А№амыз екенсi»дер, ренжiмей №ана єайты»дар!
Тјбеден тјне єара№ан кјздi» мысы басты ма, єара
саєал айылын тез жиды.
– Бопты, бопты! Мен єаттырає єызып єал№анда
єолыма тѕсiп єалмаса»дар болды. °сiресе, сен, – дедi
сауса№ын шошайтып. Тек бЅл жолы ыєылыєта№ан жоє.
Шикiл досына “кеттiк” деп иек єаєты да жѕре бердi.
– Иё, жiгiттер, ертерек єайты»дар! – Шикiл та№ы
єыстырылып єойды. Тегiнде, саєалдыны» сјзiн єостап
отыру ёдетi болса керек. Келгендегiден жѕрiстерi ширай
тѕскен екеу асы№ыс кетiп бара жатты.

49
– Кјршiлерiмiз тынымсыздау екен. Татулы№ымыз№а
сызат тѕсiп, кейiн єЅдайды» алдында бетiмiз єызармаса
жарады, – дедi Ербол ёудем жерге Ѕзап кеткен ёлгiлердi»
со»ынан єарап тЅрып. Жiгiттер ду кѕлдi. Артынша,
тѕк болма№андай допты єайта єол№а ал№ан. Тайбурыл
да араласып кеттi. Кј»iлiне ала» енгiзген кјршiлер
жаєєа єара№ыштап єояды.
°не-мiне дегенше, таза ауа, тЅныє аспан астында№ы
кјз той№ысыз сЅлу тау аясында кеу-кеумен отырар
кј»iлдi дастархан дайын бол№ан. Тёбет ашыє, екпiн
єатты. Тасты да шайнап тастардай. Алєа-єотан отырып,
жапатарма№ай асєа єол соз№ан. Далада пiскен та№амны»
бёрi та»сыє!
?зынынан жайыл№ан кјк балаусаны» бетiндегi дала
дастарханында№ы арєа-жарєа отырыстан кейiн, Ѕл-
єызы бiрi єалмай тѕгел єатысєан єыз№ылыєты ойындар
басталды. Бая№ыны» алтыбаєан, аєсѕйек, єыз єууы
ауызды» суын єЅртар ертегiге айнал№ан. Іандай ойын
болмасын – ортада доп. Ескiре тозбаса да, ає жемi
шы№а баста№ан єызыл ала допты орта№а алып, дј»гелене
тЅрып волейбол ойна№ан. Оны» єызы№ы кете баста№анда
“бес тасєа” ауысєан. Жалпа№ырає, бiрiнi» ѕстiне бiрiн
єою№а жарайтын тастар о»ай табылды. Екi топєа бјлiнiп
сайысатын бЅл ойында єолыны» ебi барлар мен єимылы
шираєтар же»iске жетедi. Алдымен бiрiнi» ѕстiне бiрi
єалан№ан бес тасты кезек ал№ан топты» бiр мѕшесi
мјлшерлi жерден доппен Ѕрып єЅлату№а тиiс. Тас
єЅла№анда допты иеленген єарсы жає тастарды» єайта
тiзiлмеуiн єада№алайды. Басты єарулары – доп. Доп
тиген тас єЅлатушы жаєты» мѕшесi ойыннан
шы№арылады. Тек денесiне доп дарытпа№андар №ана
жан-жаєтан шабуылдап, јздерi бЅз№ан тасты» єатарын
єайта єалау№а мѕдделi. Армандары Алатаудай,
кјкiректерi ала єаптай, јздерiн тек ѕлкен, Ѕлы iстердi
тындыру ѕшiн жарал№андар есептейтiн азаматтар ёп-
сётте ойын баласына айнал№ан. Кјле»ке Ѕзара доп та
жалыєтыра баста№анда, “бес тасты” же»iлiспен аяєта№ан

50
топ та№ы бiр ойындарды» шетiн шы№арды.
Жѕйрiктiктерiне кјздерi жеткен же»iмпаз топ
“єуаласпаєєа” тоєта№ан. Ойын баласына жѕгiру сјз
болып па, бiр ауыздан бёрi келiскен. Бiрiн-бiрi єуа-єуа,
бiр-бiрiнен єаша-єаша јкпелерi кѕйе шарша№ан уаєта
єас єарайды. Бiрає, тѕн болып кеттi деп асыєєан адам
жоє. Жолды», кјлiктi» єамын ойла№андар болып едi,
оны» да емi тез табылды. Араларында№ы бiреуiнi»
танысы бар болып шыєты. Ша№ын автобусты» иесiне
дереу арада єо»ырау шалынды.
– Костер жа№айыє! – дедi бiреу.
Не iстерге бiлмей отыр№ан жЅрт сјзге келген жоє.
Жiгiттер жа№ы отын єамына кiрiскенде, єыздар жа№ы
асы№ыс жинал№ан тѕскi дастархан№а беттедi. Суып єал№ан
самаурын єайта тЅтан№ан. Бiр єара»№ы, бiр жарыєта
жi»iшке тѕтiн бiлiнер-бiлiнбес, жЅлдыздары ёр-ёр жерден
єылтия баста№ан тѕнгi тау аспанына кјтерiлiп жатты.
Жетi бiрдей жiгiт єЅшаєтарын толтыра, бiр-бiр сѕйреп
келгенде-ає ѕйiлiп єал№ан а№аш єолмен бЅталып, орта№а
єиєы-жиєы єаланды. ¶йеме а№аш отын№а от єойылды.
Ал№ашєыда ёлсiз жылтылда№ан от, келе-келе дѕрiлдей
жан№ан алау№а айналды. Тауды» салєын ауасынан
то»ази баста№ан, бастапєыда ентелей отыр№андар отты»
јтiне шыдамай, кейiн серпiлдi. А№ашєа ше»гелдi
арты№ырає салып жiберген екен, бѕкiл сайды јрт
ал№андай, ёудем жер от жары№ыны» сёулесiнен алаулап
кјрiнедi.
Ысты№ы бет єары№ан алауды» єып-єызыл тiлдерi
тѕнгi аспан№а айбат шеге сума»дайды.
Отты єоршай отыр№ан жастар алауды» жалыны
азая баста№анда, ёнге басты. Бiлетiндер берiле айтып,
бiлмейтiндер берiле айтєандар№а iлескен болып, хор
басталды. Жас жѕректi» жалыны мен алаулы отты»
жалыны єатар Ѕшєын атєан тѕнгi тыныштыєты бЅз№ан
хор. БЅдан кейiн де ѕш-тјрт ён айтылды. ЖЅрт
шарша№ан сы»айлы. Кѕндiзгi желiк басылып, екпiн
бёсе»деген. Бойлары жылын№анда, тѕстен єал№ан тiске

51
басарлар еске тѕскен. Орта№а алысып, аз№антай асєа
ауыз сал№ан. Елден кем єалмай, єарны ашєан Тайбурыл
да дастархан№а єол созды. Кенет...
Елдi» алдымен байєады, бЅлар№а єарай а№ара»дап,
єара»дап ѕш-тјрт сЅлба беттеп келедi екен. Кјп Ѕзамай
оларды бёрi кјрдi. Аса єауiп єылма№анмен єыздар
ѕрпиiсiп, жiгiттер ѕдiрейiсiп єалыпты. Жаєында№ан
сайын, ёлсiрей баста№ан отты» жары№ымен нобайлары
айєын а»№арыл№ан. Алты адам. Араларында тѕскi кјз
таныстар да бар. Саєалды дёудi» дабыры јзгелерден
єаттырає шы№ады, екпiнi де ерекше. °лгi, шикiл
сарыдан басєалары шеттерiнен iрi.
– О, костер жа№ып єойыпты, – дедi саєалды сал№аннан,
тає бiр алауды єазiр байєа№андай. – Орманды јртесе»дер
єайтесi»дер? – Орман жанашырыны» сјзi тѕзелiп,
ыєылы№ы басылып єал№ан сы»айлы. Масты№ынан
арылып, тас тѕйiн келген тѕрi бар. – Бiздi» жерiмiздi
иемденгендерi» жетпегендей, јртеп кетейiн дедi»дер ме?
Солары»мен єоймай, ён айтып, єыр кјрсетесi»дер. –
Іара саєал гѕр-гѕр етедi. Басшы јзi сияєты, артєылары
ёзiрге тiс жарып, еште»е дей єоймады. ¶нсiз єалыпта
жау тѕсiруге келгендей шiренiседi.
БЅл кезде отты єоршай отыр№андар тегiстей
орындарынан кјтерiлген.
– Жiгiттер осыны єойсає єайтедi? – деп саєалды№а
беттей берген Тайбурылды ІЅралай же»iнен тартып
тоєтатты.
– А№а, бiз ён айтсає јзiмiзше айттыє. Сiздерге
єатысы жоє. Іазiр єайтамыз, отты да сјндiремiз.
Сосын мына жер єалады сiздерге.
– Охо-хо! Аєылдысын єарай гјр мына сылєымны», –
Шикiлдi» даусы.
– Е, ары тЅр, ары! ґй, еркектерi» єайда кеткен?
Ба№ана №ана бЅєаланып тЅр едi»дер, ѕндерi» неге
шыєпай єал№ан? Жѕрi»дер, еркекше сјйлесейiк.
– Е, кјке... – дей берген Ерболды» алдын орап:
– А№а, ѕп-ѕлкен кiсiсiз. Iнiлерi»iзге соєтыєпай-ає

52
єойса»ыз єайтедi? – дедi ІЅралай та№ы да. Оны єостап,
єыздар да ёлденелердi айтып, шуласып жатыр.
ґз жiгiттерiнi» iшiнде Ербол мен МЅраттан
басєасыны» тјбелеске жоє екенi, о№ан єоса араларында
єыздар бар, саєалдылар осы єалыптарында тыныш
кетсе екен деп, ѕнсiз, ёлiптi» артын ба№ып тЅр№ан
Тайбурыл, ерiксiз саєалды єара№а жаєында№ан.
– °, мiне ёлгi бЅєа. Мас кѕйiмде Ѕрып жы№ардай
болып тЅр едi», ал алды»а сауы№ып келдiм, не
iстейсi»? – деп, ал№а аттап єой№ан саєал№а:
– Жiгiттер, єыздар бар мына жаєта, осыны єоя
тЅрсає дЅрыс болар едi, – дедi Тайбурыл, осымен
екiншi рет. – ¶йге тыныш єана, кј»iлдi єайтайыє...
– Асыєпа, ёлi ѕйлерi»е жылап єайтатын боласы»дар.
Жѕр былай, еркекше... – Осыны айтып єара»№ы№а
беттей берген єара саєалды» шал№айына оралып:
– А№а, єойы»ызшы болды, а№а, а№а... – деп алдын
орай берген єызды:
– Кетшей, єаншыє! – деп жа№асынан ала итерiп
жiбердi. Кѕтпеген ІЅралай шалєалай єЅлап бара жатты.
БЅдан ары шыдау ездiк болар едi. ґзiн зорды»
кѕшiмен аєыл№а же»дiрiп тЅр№ан Тайбурыл ендi ѕнсiз
тЅра беру мѕмкiн емесiн асы№ыс ойлап јттi. Кѕш
єысып бара жатєандай, мына бЅтєа толып, асєаєтап
тЅр№ан немелердi тапап јтпек. ТЅла бойы тек Ѕрынуды
№ана єалап барады. Аєыра Ѕмтылды. Тiптi, єЅлап
жатєан ІЅралайды»: “Тайбурыл!!!” – деп ай№айла№анын
да естiмедi. ІЅла№ы бiтiп єал№ан едi...
Саєалды да єапы єалмауды» єамымен ы»№айлана
берген. ¶лгiрмедi. Иектi» астын ала тиген кѕштi соєєы
ая№ын аспаннан келтiрдi. Жа№ы ѕгiтiлiп бара жатєандай.
Кјзi єарауытып барып, аунап тѕстi. Тѕзелiп кетпек
едi, кјз алдын та№ы бiр от кјмiп јттi. Аузына темiрдi»
дёмi келгендей, жылымшы бiр сЅйыєтыє дiрдектеп
аузына єЅйылып жатыр. Етпеттей жатып, ауырсына
єолымен Ѕстап кјргенi сол едi, тЅмсы№ынан єан саулап
єоя бердi. Аєыра тѕрегелген. Та№ы да єапы єалыпты.

53
Тјнiп келiп єал№ан єарсыласы жа№асынан ала берiп,
сол жає єЅлає шекеге темiрдей жЅдыры№ын та№ы
єонжитты. Сол-ає, кјзiнен мы» сан от тынымсыз Ѕша
бердi. Басы зе»iп барады. Кјзi єарауытып, оты азая
берген. Белгiсiз єоймалжы» єара тѕнекке сi»iп бара
жатты.
Іара саєал есiн жо№алтып, талыєсып єЅлап тѕскенде,
артында№ы сарбаздары не болып кеткенiн тѕсiнбей,
а»ырып єал№ан. Кјздерi кјргенге кј»iлдерi сенбейдi.
Сенбейiн десе, басшылары єимылсыз жатыр. Келесi
сётте №ана, јздерiне келген саєалдыны» тобы Тайбурыл№а
єарай ј»ме»дей Ѕмтылды. Басшыларыны» мына жел
јкпенi жайратып тастай алма№анына ашулы. Іазiр-
ає...
Жете алмады. Жолдан тосєауыл№а тап бол№ан.
Тайбурыл єателесiптi, жiгiттер жа№ы тѕгел єоз№ал№ан.
Ардаєтан басєасы. Тек Ардає єана айналасында№ы
жа№дайды єай аєылына сыйдырарын бiлмей, жан-
жа№ына жёуте»дей єарайды. “Сенен келер єайран жоє-
ау. ґзi» аман бол, досым!” – деп ойлап єойды Тайбурыл.
Іыздарды» шы»№ыр№ан, еркектердi» ышєын№ан,
аєыр№ан, боєтасєан дауыстары мѕлгiп тЅр№ан сайды
беймаза кѕйге тѕсiрген. ІЅла№ы бiтiп єал№ан Тайбурыл
бЅл дыбыстарды» бiрiн де естiмедi. Алдына келiп
єал№ан екеудi» ає майкалысын е»кейе берiп, єос єолдап
екi ая№ынан бiрдей єармап, иыєтан асыра асты№а басєан.
Екiншiсi бар екенiн ойлап, бетiн басып, бЅ№ына берген
ає майкалыны жайына єалдырып, ытєи тЅрып кеткен.
Артынан келiп єал№ан екiншiсi шикiл сары екен. Тап
бермек едi, шегiнiп барып єаша жјнелдi. “Іорєає”
деп ойлап јттi Тайбурыл.
Жер сѕзе єЅлап, єЅры№ан жерiм осы болды деп,
бетiн кјлегейлей берген ає майкалы кѕтпеген жерден
босап кеткенiне та»данып, атып тЅрып, айєай сала
єайта Ѕмтыл№ан. ґздерiн сотєар, тiс єаєєан тјбелесєой
санайтын саєалдыны» со»ынан ергендердi» iшiндегi
кѕшi мы№ым, соєєысы салмаєты есептелетiн ає майканы

54
тегеурiндi соєєы тоєтатты. Іай жерден єапы кеткенiн
ойлап та ѕлгере алмай, омаєасып тѕстi. Кеудесiне
єона кеткен Тайбурылды» соєєыларын жасєана тѕсiп
єабылдап жатыр. Дѕ»к-дѕ»к, шылп-шылп дыбыстар
јзiнi» етi мен бЅлєыну№а да мЅрша келтiрмеген мына
жiгiттi» жЅдыры№ыны» арасынан шы№ып жатєанына
сене алмай, талыєсып бара жатты.
Шикiл сары єорєає болмай шыєты. Іолында
Ѕзыншає, жЅмыр таяє. Бекер безiп кетпептi, ёлi келмесiн
тѕсiнiп, єол№а iлiгер “єару” iздеп кеткен екен. Кјзi
шал№анмен, єор№анып ѕлгiрмеген Тайбурылды о» жає
беттен салып јттi. Орны ысып барады. Бiрає, єЅламады.
Екiншi мёрте ба№ыттал№ан а№ашты басынан асырып
жiберiп, шикiл сары№а атылды. Шiп-шидей, же»iл неменi
єа№а-ма№а єЅлатып, ѕстiне мiне кеттi. ґзiне соєєы тигелi
ашынып, кјзiне єан толып кеткен Тайбурыл айналасын
ба№амдар саєтыєты Ѕмытып, сабырынан айрыл№ан.
Талып єал№анына єарамай шикiлдi» ашыє єал№ан бетiн
о»ды-солды єой№ылай бердi. ЖЅдыры№ы, єолы тѕгел
суланып кеткенiн байєады. “Іан, – деп ойлады, –
Шикiл сарыны» шелпек бетiнi» єаны. Арам єан. –
Сол-ає екен, есiн жинап алды. – Шикiлдi тастау керек.
Сѕйегiне iлiнiп-салынып, жа№ымпазды№ы мен тiлiнi»
ептiлiгiнi» арєасында “батырлар№а” жа№ынып, ёупiрiммен
кѕнелтiп жѕрген сорлы жаєын арада јзiне келе єоймас.
Басын кјтерсе де, шоєпар Ѕстау№а жарамас”. – Орнынан
тЅра берген...
ІЅла№ы ашылды. Аєылы, есi орнына келдi. Шикiл
сарыны сонша тоєпаєта№анын сонда №ана а»№ар№ан.
Алдымен, бѕйiрден шаншу єадал№андай болды. Сол
жає бѕйiрден. Аспаннан найза№ай ойнады. БЅрын№ы
кјрген найза№айлардан мѕлдем јзгеше. Жарєылын
жаєыннан кјрiп, јткiр жары№ын бѕкiл денесiмен
сезiнген. Іорєып кеттi. ТЅла бойы тѕршiгiп барады.
Аспан айналып кеткендей. А»тарылып тЅрып єалды.
Арт жа№ынан бiр дыбыс шы№атын сияєты. Ентiккен
дауыс. Адамны» ентiге дем ал№аны. Іапы єалмайын

55
деп артына жалт бЅрыл№ан. Іарсы алдында саєалды
дёу тЅрды. Бас салмає едi, – буыны босап, ебi кетiп
єал№ан ба, денесi јзiне ба№ынар емес, – жа№асына єолы
iлiкпедi. Керiсiнше саєалды мЅны» жа№асынан ала берген.
°лi ешкiм жЅлєып кјрмеген жа№асынан. Ашу єысып
барады, саєалдыны» жѕн басєан арам єолын сiлкiп
тастамає болып, ышєына бергенде... кјзi тѕстi. Сонда
№ана јзiнi» хёлiнi» соншалыє мѕшкiл екенiн сезiндi.
Тѕршiгiп кеттi. Арєасынан бастал№ан аяз тјбесiне бiр-
ає жеттi. Саєалдыны» єолында пышає...
Жан дёрмен кейiн шегiнген. Ытєи секiрiп кетпек
едi, ёлi келмедi. Демнi» арасында бей-жай кѕйге тѕсiптi.
¶стi басын тер жуып кетiптi. Денесi то»азитын сияєты.
Пышаєєа аныєтап єарап ѕлгiрмедi, сол жає бѕйiрдi
єарсы алдынан та№ы бiр ша№ып алды. СЅп-суыє. Ып-
ыстыє. Кѕйдiредi. Іариды. Есi шы№ып кеттi. Ай№ай
салмає бол№ан, – дыбыс шы№ару№а шамасы келмедi.
Кјмейi бiтелiп єалыпты. Аузы єЅр№ап барады. Жан
Ѕшыра єорєып тЅр№анын а»дады. Басы айналып барады.
Пышаєєа єайта єара№ан. Іып-єызыл жѕзi отты»
сёулесiмен алаулап тЅр. Бiр єызыл тамшы ѕзiлiп тѕстi.
“Іан”, – деп ойлады. – Менi» єаным. – дедi кѕбiрлеп.
Аны№ында аузы ашыл№ан, ерiн мен тiлде икем жоє
едi. – Iшi мЅздап бара жатєаны несi? – Пышаєтан єан
сор№алап ёлi тЅр. – Туу, не деген бiтпейтiн тамшы?
А№ып жатыр, а№ып жатыр. Пышаєты» iшiнен шы№ып
жатєандай... – Бiр-ає сётте ј» мен тѕстi» арасында
тЅр№андай кјз алды тЅманыта бастады. – Тоєта, тоєта!
Мынау кјкесiнi» кездiгi №ой, ай єасєаны бауызда№ан
мѕйiз сапты кездiк. Екi єой№а сатып алдым деген.
Сабына дейiн єып-єызыл єан. Ай єасєаны» єанына
малын№ан... БЅл... ол мынаны» єолына єайдан тѕсiп
жѕр? °ё, бая№ыда кјкесi лаєтырып тастап едi-ау, саєалды
тауып ал№ан екен. Кездiктi єыса Ѕста№ан єолы дiр-дiр
етедi, дёл кјкесiнi» єолындай. Кјкесiнi» єолы... Сол
№ой мынау, кездiктi єыса Ѕстап дiрiлдеп тЅр№ан кјке...
ёкесiнi» єолы №ой. °кесiнi» єолы не№ып... ёкесi не№ып

56
жѕр мЅнда? Іайдан, єашан келген? МЅны» жа№асынан
Ѕстап ал№аны несi? Саєалы јсiп кетiптi... Іырма№ан
№ой. Ай єасєаны соям деп жѕрiп... єолы тимеген.
ІЅла№ыны» тѕбiнен ысылдап бiрде»е дейдi. ІЅла№ыма
не бол№ан? Неге еште»е естiмейдi? А?.. °-ё-ё... “Ай
єасєаны ѕйрет! – деп тЅр екен №ой. – Та№ы боп кетедi...”.
Іара саєал єарысєан єолын Тайбурылды» жа№асынан
ёре» босатып алды.
Гѕрс етiп єЅлап тѕскенде №ана есiн жиды. Іайда,
єандай жа№дайда жатєанын да сол кезде байыптады.
“ґлем. – деп ойлады. – ґлетiн болдым, саєалдыны»
єолынан...” – Жыла№ысы келдi. А№ыл-тегiл. Тура ай
єасєаны сой№анда№ыдай жыла№ысы келдi. БЅл
жылама№алы єай заман?! Тјбесiнен тјнiп єара саєал
тЅр екен. – Жоє, болмайды. – дедi iшiнен. – Жылау№а
болмайды... Жау№а жасы»ды кјрсетпе! – Іара саєалды»
єасында шикiл сарыны» талєаны шыєєан бетi кјрiнедi.
¶рей билей жылтыра№ан кјзi мылжа-мылжа бетiнi» ар
жа№ынан ёре» сы№алайды. Тайбурыл бЅл жолы да
єателесiптi. ґзiне келген шикiл сары шоєпар Ѕстап
алыпты. Шоєпары – шала жан№ан а№аш. Оты ёлi сјнбеген
кiшкене бiр бЅта№ы Ѕшынан iлiнiп ёре» тЅр. Басын
ауырсына бЅрып, от жанып жатєан жаєєа єарады.
Іыздар отты јшiре алмай жатєан сияєты. Кѕлi мен
тѕтiнiн бЅрє-бЅрє еткiзiп су сеуiп жатыр. Іанатымен
су сепкен єарлы№аштар... Іанаттары... єолдарынан су
тамшылайды. Іан тамшылап жатєандай. Жiгiттер не
болып жатыр екен? Аман болса екен. Анау Ербол №ой,
бiреудi єуып жѕр... Іолына Ѕзын баєан Ѕстап алып
жѕрген мынау кiм? °не, ол да бiреуге тап бермек...
ІЅдай-ау, мынау Ардає єой. БЅл та№ы да єателесiптi.
МЅны» жанынан бiреу ай№айлайтын сияєты, саєалдыны»
даусы. Бiреуге “кеттiк” деп жатыр. Кенет, Ербол бЅлар
жаєєа жалт єарады. Іазiр тЅра жѕгiредi берi, менi
єЅтєару№а... – ІЅла№ы єайта бiте бастады. Шикiл мен
єара саєал бЅ№ан єарап ёлi тЅр. Шикiлдi» єолында№ы
а№ашты» басы єызарады. Шо№ы сјнбеген. Тайбурыл

57
телмiрiп єалыпты. Шоєпарды» басында кѕшпен iлiнiп
тЅр№ан ёлгi, оты ёлi сјнбеген бЅтає ѕзiлiп тѕстi. –
Іазiр сјнедi, – деп ойлады. – Кѕлi №ана єалады. Кѕлiнi»
јзiн жел Ѕшырып ёкетедi. Сјйтiп, бiр кезде ѕлкен
а№ашєа жал№асып нёр алып, кјгерiп-кјктеген, дауыл
мен желге јзiнше єарсы тЅр№ан, јмiр ѕшiн јзiнше
кѕрескен кiшкентай №ана бЅтає жоєєа айналады...
?йєысы келген сияєты. Ауыр№анда єЅша№ына алатын
жайсыз Ѕйєы. Кјзiн жЅма берген...
...Бiреу јкiре ай№айлайтын сияєты.
– Бауырым, не бол№ан са№ан?
Кјзiн кѕшпен ашып алды. БЅ№ан не болып едi?
Басынан бiреу єЅшаєтап алыпты. Мынау Ербол... жоє,
кјкесi №ой. Менi... басымды не№ып тiзесiне салып ал№ан?
Жылап отыр№аны несi? Жасы мЅны» бетiне тырс-
тырс тамып жатыр. Ып-ыстыє. Та№ы жылашы, жылай
тѕсшi, кјке. Ыстыє жасы» тамсыншы ма№ан... МЅздап
барам...
...Іоймалжы», бiтпейтiн бiр ке»iстiк. Бiр жаєындап,
бiр алыстап алыстан тау мЅнарытатын сияєты. Ая№ы
тая бередi. Іыс екен, – дейдi. – ¶йден жала» киiммен
шы№ып кетiптi. Кјкесi Ай єасєаны жайратып тастап
жылап отыр. Кездiгiн лаєтырып тастапты. Іолы єан-
єан. Кјз жасы тарам-тарам... Ай єасєа тайды» басын
єЅшаєтап алып, е»iреп отыр...
Шы»№ырып жiберген ащы дауыстан дiр етiп, кјзiн
ашып алды. Тер басып кетiптi, – iшкi жа№ы мЅздай.
Iшiне єатып єал№ан тастай мЅз ерiп, бiте алмай
жатєандай. Іалш-єалш етедi.
Шы»№ыр№ан ІЅралай едi. Ерболды» јкiрген даусын
естiп, алдымен жеткен. Мына сЅмдыєты кјргенде,
Тайбурылды єЅша жы№ыл№ан. Бетiнен, кеберсiген
ернiнен жан Ѕшыра јбiп жатыр. ¶лгерiп єалайын,
сѕйiп єалайын дейтiндей. Кјзiнi» жасы Тайбурылды»
бетiне ай№ыздай iз салып, шашыны» арасына єарай
а№ып барады. °лденелердi јксiк араластыра кѕбiрлеп
єояды.

58
ІЅралай №ой мынау. Осы єыз№а ёлдене айтуды
Ѕмытєандай. ІЅдай-ау, не айтпає едi? Кјптен берi,
тiптi таяу арада айтпає болып едi №ой... Демi ыстыє
екен. Та№ы да сѕйе тѕсшi, сѕйшi. МЅздап барам.
Жылытшы...
– Жылама. – дедi ёлсiз №ана. – Жылама, ІЅралай.
Сен.., сен... мен... ауыл№а жѕршi, кет-ейiкш... ауыл№а.
Баршы ауыл№а... – Айтып бол№анша жЅмылып кетпесiн
дегендей, кјзiн баєырайта ашып алыпты. ІЅралайдан
алар емес.
– Барамын, барам, жаным! Тек јлмешi. Кiшкене
шыдашы, єазiр машина келедi. ґлмешi Тайбурыл,
јлме...
Дiрiлi кѕшейiп барады. ґксiп єысып, ары єарай
сјйлей алмай, кеудесiне сЅлап тѕскен ІЅралайды» єалы»
шашын дiр єаєєан сауса№ымен аялай сипады. ¶нсiз
егiлiп єоршап тЅр№андарды бiр шолып шыєты. Сјйлегiсi,
Ѕзає-Ѕзає ёлденелердi айтєысы, кѕлдiргiсi келген. ...Тек,
јзiнi» кѕлiмдеуге шамасы келдi. Бар бол№аны:
– МЅздадым... – дедi сыбырлап. Кјтерiп ал№ан басы
сЅлє тѕскен. Дiрiл де азая берген. ЖЅрт шулап кеттi.
Азан-єазан. Бiрає ешкiм “Шулама»дар” демедi. Оны
бая№ыда айтєан...
...МЅздап барады. МЅны єоршап ал№ан бiр жЅрт.
Е»iреп тЅр. Бёрiн ауылына шаєыр№ысы келдi. °лi
бiтiп, тама№ы єЅр№ап кетiптi, – шамасы келмедi.
Кјкесi басын сѕйеп ёлi отыр. Жасы ёлi тиылмапты.
Неге жылай бередi бЅ жЅрт?..
ґзiнi» де жыла№ысы келдi. А№ыл-тегiл. Еште»е Ѕєпаса
да...
Бѕкiл ел жабылып ай єасєа єара тайды сойып
жатты. Іолдарында бiр-бiр кездiк. Іан тамшылайды...
Кјз алдында№ы сурет сол№ын тартып, алыстай бердi.
Кјз алдына кјкесi келдi. Ап-аныє. Ап-айєын.
Жетегiнде тай. Ай єасєаны алдына кјлдене» тарєан:
– Кел, мiн, балам! ¶йретiп, бастыєтыр! Та№ы боп
кетпесiн.

59
Бјгелмеген. Іар№ып мiндi де а№ыза жјнелдi. Шауып
келедi. Жоє... Ѕшып келедi. Ай єасєа№а єанат бiтiптi...
* * *
Моторды» бiр сарынды уiлiнен басєа дыбыс
естiлмейдi. Жолаушы таситын ша№ын автобусты»
iшiндегiлер тым-тырыс. Тегiс терезеге телмiрiп єал№ан.
Жол жиегiнде иiн тiресе јскен а№аштар алысты
кјрсетпейдi. Зуылдап артта єалып жатыр.
Жасы єЅр№а№анмен мЅ»ы тарєама№ан жанарын сыртєа
сѕлесоє тастап бiр єыз отыр. Сыртєары дѕниеден
єатынасы ѕзiлгенi байєалады. Тылсыммен тiлдесiп келе
жатєандай.
Ойынан Тайбурыл.., Тайбурылды» ауылы кетер емес.
А»ырап єал№ан, єайта-єайта талыєси берген апасы,
иы№ы дiр-дiр етiп ѕнсiз егiлген, сѕйiктi Ѕлы жер
єЅша№ына тапсырыл№анша лём деп жає ашпа№ан кјкесi.
¶ш кѕн бойына кјз жастары тиылма№ан єаралы ёулет.
?лардай шулап ёлi кјз алдында...
Тайбурылды» да ауылына бар№ан. Кјргiсi келген –
кјрдi. БЅл ойла№аннан мѕлде басєа жа№дайда. Ендi,
мiне, сѕзектен тЅр№андай, бозар№ан кейiппен Алматы№а
єайтып келедi. Мё»гi тЅраєтап єалуды єала№ан Ару
Алматысына.
Автобус жѕйткiп келедi. °йткенмен, арыны
бёсе»деген. Ерсiлi-єарсылы жѕйткiген кјлiктер легi
кјбейе тѕсiптi. Алдан аспаны тЅманытєан алып єала
мЅнарытады. Сёскеге жетпей єоз№ал№ан “Газель” ёне-
мiне дегенше єала№а да жеттi.
Келген сайын єуаныш сыйлайтын, са№ынып жеткен
сi»iлiсiн еркелете, сЅлулыєты» ыстыє єЅша№ына алатын
Ару Алматы єартайып кеткендей.
Кемпiр кейпiне енген алып шаїар сал№ырт тiршiлiгiн
ыєылассыз атєарып жатєандай.
23.01.2011.
Алматы. Ша»ырає-2

60
ИТ
Кѕшiк асырап – ит еттiм,
Ол – балтырымды єанатты.
Бiреуге мылтыє ѕйреттiм,
Ол мерген болды, – менi атты.
Абай.
– Іара» єа№ырды» кѕнi кѕйiп кеттi №ой. ІЅдай
ал№ырды» малы сонша Ѕзап кеткенi несi!
Киiз ѕйдi» ашыє есiгiнен сјйлей кiрген ёйел
єолында№ы тѕбiнде жа»а сауыл№ан саумалы бар шелегiн
єа»№ыр еткiзiп боса№а№а єоя салды.
– Уї, пысынап кеттiм №ой... Іайнап тЅр№ан мына
кѕнде тѕк кјрмегендей жердi» тѕбiне барып шыбындап,
иттi» малы. Оны айдап ёкелетiн еркек жоє бЅл ѕйде.
Іара» єа№ыр!..
Іолында№ы ёлдебiр кiтапты самарєау Ѕстап, тјрде
жатєан еркек мойын да бЅрмады. Сјйлеп кiрiп, сјйлеп
шы№атын Светаны» ёдетiне ёбден етi јлгенi байєалады.
– Уї! Елдi» байы бие сауысып, желi басында ёйелiмен
бiрге жѕредi... Дѕниенi тындыр№андай жатысын
сорлыны». Бiр аєтар№анын он аєтарып, кiтап оєы№ан
не те»i», бай№Ѕс. – Бетi кјпiршiген саумалды єор№а
єосып, пiсiп-пiсiп єойды. – Ыржияды №ой сорлы.
Басы»да№ы ѕйдi бiреуге аударып берiп, жЅмысы»нан
айрылып, елдi» єЅлы болып, малын баєєан єара
беттiгi»е мёз боп жатырсы» ба?!
– Уї! – деп боса№а жаєта№ы енсiз тапал орындыєєа
отыра кеттi. Кјзiмен ата ыбырсып жатєан ѕйдi бiр
шолып шыєты. БЅл ёйелдi» сал№ырт єимылы мен
єату єаба№ынан даланы» єоз№алып болмас жыбырлає
тiрлiгiне кјндiге алмай жѕргенiн байєау№а болар едi.
– °лгi жетпегiрлер єайда жѕр? Самат, ёй, Дёурен!

61
Иттi» моласын ыбырсытып тастап, тайып тЅр№анын
єарашы, желке» єиыл№ырлар. Саамат... – деп єойды
естiмейтiндерiн, естiсе де келе єоймайтындарын бiле
тЅра. Мынаны» бёрiн єайтiп жинап шыєсам екен
дегендей аста»-кесте» ѕйдi кiржие шолып аз отырды.
Кеудесiн єарс айыра бiр кѕрсiндi де, ёлдекiмдердi
жетi атасынан тарта єар№ап-сiлей жѕрiп, реттестiре
бастады.
– ТЅршы-ей, былай. Тау єопар№андай шалжия
єалуын. ТЅр, сыпырам мына жердi.
Алба-жЅлба ескi кiтапты жѕктi» ѕстiне лаєтыра
салып, орнынан кјтерiлген Сембек сауса№ы бiр
єимылдаса, аузы екi єимылдайтын ёйелiне єарап бiраз
тЅрды да, сыртєа беттедi.
“БЅл еште»е емес. МЅны» бёрi тѕк емес. Шыдау№а
болады, – деп ойлады, ша»ытєан аспан№а, шаєырай№ан
кѕнге сы№ырая єарап тЅрып. Іос єолын єалтасына
салып тЅр№анда кеудесi е»кiш тартып, иы№ы єушиып
кетедi екен. – Бёрi еште»е емес. Елдi» сјзi де, жЅртты»
табасы да. Бёрiне єолды бiр сiлтеген. Ел не демейдi...
Тек... ІЅла№ыны» тѕбiнен ызы»дап, жатса»-тЅрса»,
кѕндiз-тѕнi жа№ы бiр тынбайтын ёйел. Света...
Бастапєыда ашуланып єол да кјтерген. ?рып-соєєаннан
тѕк шы№ара алмасын бiлгесiн, јзiнше уёж айтып
тѕсiндiрiп те кјрдi. Болмады. Аєыры, јзi тѕсiнер,
єояр деп жає ашуды єой№ан. Ал, Света... Жауын
жауса да, жаумай єалса да, сѕт тасыса да, єазанны»
тѕбi кѕйсе де ІЅдайдан бастап – iшiнде бЅл да бар, –
аузына тѕскеннi» бёрiнi» сыба№асын сјзбен берiп
шы№ады. Бiтпейтiн бiр сјз. Аузын ашса єарша борайды.
Іыз кезiнде бёрi жаєсы... Жаман єатын... Жоє, Свете
жаман єатын емес. Я№ни, болма№ан. Ал№аш отасєан
кѕндер... жылдар – ол кезде єалада тЅратын – єылы№ы
єыз№а бергiсiз, єЅша№ы – от, жаны – жаз єЅдай
єосєан єоса№ына сѕйсiне єарайтын. Сјйтсе... Ораза
намаз тоєтыєта екен. ґзiнi» де тѕсiне кiрiп, ойына
келмеген мына иенге келгелi, бЅрын естiп кјрмеген,

62
естiртiп кјрмеген сјздердi» тиегi а№ытылып бердi.
ТЅрмыс таршылы№ынан адамны» мiнезi јзгерiп, мѕлде
басєа кепке тѕсуi за»ды да шы№ар. Іайткенде де, та»
єалу№а болмайды. Та» єаларлы№ы, мЅны» та» єалатыны
єалада јскен ає саусає єызды» осынша сјздi єып-
єысєа уаєытта єалайша, єайдан ѕйренiп ал№аны...
– Не№ып селтиiп тЅрсы»-ёй, атауы»ды iш, тѕс болды.
Самат, ёй, Самат! Бас аяєтары»ды!
Алдарына келген асєа селєос єол созысып, тѕскi
тамаєтарын iшiп отыр. Бёрi жабы№ы»єы. Екi Ѕл мен
ота№асы мЅнда келгелi єаба№ына єар байлап, жадырауды
Ѕмытєан Света№а жёуте»дей єарасады.
– ±алымжан звондады. Ерте» бiр єой сойып, салып
жiберi»дер дейдi. Уї! Кеше №ана боса№а»да№ы єЅлы»дай
едi. Ойбай жетiм, адам єатарына єосып жiберейiк,
ёлi-ає бала»дай болып кетедi деп... Сорлы! °не, сол
бала» ѕйi»дi тартып алып, жатыр шалєалап. Соны»
малын ба№ып отыр№ан отырысы» мынау, сѕмпиiп...
* * *
Иесi темекi тартатын. Кѕнi бойы ёлдеєайда жо№алып
кетедi. А№аш шарбаєты» ортасында орналасєан темiр
єаєпадан шы№ып бара жатады. Іолында тѕтiнi
будаєта№ан темекi. Кеш бата ёлгi єаєпадан кiрiп келе
жатады. Іолында темекi. Алдымен ѕйге кiрiп, киiм
ауыстырмастан, бјгелмей єайта шы№ады. Іолында бiр
тiлiм нан. ґз єолымен асатады. Дёмдi тамає жеп
ѕйренген, семiздiктен ырсылдап ёре» тыныстайтын,
єарны тоє тайдай тјбетке осы иесi асататын жЅмыр№а
жЅє болмас бiр жапырає наннан асєан тёттi жоє едi.
ІЅны№а єа№ып алып, єыл№ыта салады. Бая№ыда солай
болатын. Кеше солай бол№ан. Бѕгiн солай болды. Ерте»
солай болады. °рєашан солай бола бередi. Мё»гi баєи.
Іанша уаєыт јтсе де јз єолымен тамає берiп, басынан
сипап, сабалає жѕнiн сауса№ымен аялай тарап,
еркелететiн иесiмен бiрге болады. А№ы мен сарысы

63
аралас сабалає жѕндi Таймас осы№ан сенетiн.
Кѕмёнданып кјрген емес.
Иесiн жаєсы кјретiн. Сёл е»кiш тартєан бойы
єаєпадан єара» еткенде єуанышында шек болмайды.
Тiптi, тѕнiмен ёлденеше мёрте тѕзге шы№ып, кјк тѕтiндi
єЅны№а жЅтып тЅрып та мЅны Ѕмытпайды. Аспан№а
телмiрген єалпы бос єолымен мЅны» єЅла№ынан бастап
арєасына єарай сипап єояды. Таймасты» еркелегiсi,
ойна№ысы келедi. Иесiмен. Асыр салып. Кѕшiк
кезiндегiдей.
Кѕшiк кезiнде ойындар кјп болатын. Иесi мЅны»
єЅла№ынан, єЅйры№ынан тартып то»єала» асырады.
Шалып єалып ая№ын аспаннан келтiредi. Бастапєыда
ашуланатын. Кейiннен Ѕнай бастады. Тѕбiрi жа»а
бiлiнген кiшкентай, ёлсiз тiстерiмен аузына iлiнген
жерiн тартєылап, єарсы шабуылдайтынды шы№арды.
Иесi мёз болып кѕледi. БЅл да єуанады. Ойын єыза
тѕседi. Ендi жi»iшке сауса№ын алдына тосады. Тiстеуге
ы»№айлы, ауыз№а еркiн сияды. Кѕшсiз азуымен ёлсiз
жЅлєылайды. Соншалыє єызыє едi. МЅны» тЅрєы
јсiп, азуы јткiрлене баста№анда ойын кiлт тоєтады.
Иесi мЅнымен ойнауды до№ар№ан едi.
Іазiр де дёл сол кездегiдей ойна№ысы келедi. Іас
єарая єаєпадан ±алымжанны» сЅлбасы єыла» бергенде
ойыннан дёметiп арсала»дай Ѕмтылады. ТЅ№ыры мыєты
ауыр шынжыр орта жолдан жЅлєа тоєтатєанда №ана
јзiнi» байлаулы екенi есiне тѕседi. Іы»сылай ѕрiп
иесiне мЅ» шаєєандай єарайды да єояды. Дегенмен
иесiнi» тјбесiн кјргенде кјзi жайнап шы№а келетiн.
Иесi кейде тѕннi» бiр уа№ына дейiн келмей єояды.
Ондайда ы»ырси ашылып, кѕ»iрене жабылатын темiр
єаєпаны» жылауыє есiгiнен кiрiп келе жататын иесiн
та№атсыздана кѕтедi. Ол кешiккен сайын мазасы кетедi.
Шарбаєты жа№алай јтетiн асфальттi тротуардан адам
ая№ыны» тыєыры бiлiнсе, басын жЅлып алады. Бiрає,
басєа бiреу, бјтен кiсi болып шы№ады. БЅл жаєєа
мойын да бЅрмастан јтiп бара жатады. Бјтен адамдар

64
јзiне жаєындамайтынын, еркелетпейтiнiн, тёттi нан
асатпайтынын бiледi. Арыє, єушыє бет, е»кiш еркектен
басєаны» бёрi Таймас ѕшiн бјтен едi. Тiптi, мЅны» ит
ая№ына ас єЅйып тЅратын, ѕйге кiрiп-шы№ып, кѕнi
бойы бiр тынбайтын ёйел де. Аулада ары-берi жѕгiрiп,
јз тепкен добын јзi єуып, жал№ыз ойнайтын кiшкентай
бала да.
Таймас баєытты едi. °р аптада иесi бiр мёрте ѕйде
болады. Сол кѕнi бЅл е» дёмдi тамаєєа єарыє болады.
Кјбiне шикi ет. Кейде бѕтiн єабыр№а, жарты жамбас,
јкпе-бауыр. °йтеуiр, єЅшырлана жейтiн бiрде»е. Тек,
мойнына оралып алып, аттап бастырмай єой№ан
шынжыр№а кјзi тѕскенде №ана бiр сёт жабы№ып єалады.
°сiресе, шарбаєты жа№алап, иесiнi» жетегiнде, болмаса
бос кетiп бара жатєан ѕлкендi-кiшiлi тектестерiн
кјргенде жанын єояр№а жер таппай кетедi. Босатпай
єой№ан шынжырды ѕзiп жiберердей жЅлєынып, амалы
єЅры№ан со» азуды басып-басып жiберетiн. Тiсi єан
єаєсап кеткенде №ана єы»сылай кѕрсiнiп, райынан
єайтады. Іарныны» аш екенiн єабысєан єЅрса№ы мен
анда№айлап тЅр№ан єабыр№асынан бiлуге болатын алба-
жЅлба сЅрыєсыз иттердi кјргенде №ана айызы єанып,
јзiне келедi. Бастарын тјмен салып, тЅмсы№ымен ёр
бЅрышты бiр тiмiскiлеп жѕретiн мЅндай Ѕсєынсыз
иттер бЅ№ан єызы№а, алдында№ы жартылай №ана
орталан№ан кiрлi астау№а сЅєтана єарайтын. Аєыры,
јзiне єарай арпылдай Ѕмтылып тЅр№ан туысыны»
жарылєай єоймасына кјзi жеткесiн, сѕме»деген єалпы
јз жолымен кетiп бара жатады.
Таймас ашулы едi. ґзiн єорша№ан кѕллi тiршiлiк
иелерiне. °сiресе бос жѕрген иттер мен мЅны» байлауда
екенiне кјзi жеткен со» кјсте»деп ары да, берi де
јтетiн адамдар№а. Тiптi, кјзге ѕймелеп алып, тынышын
єарадай алатын єара-кјк шыбындар да єЅла№ыны»
тѕбiнен сѕйкiмсiз ызы»дап, келекелеп жатєандай.
Адымы санаулы, аума№ы тар тјбеттi басын№андай.

65
Иесiнi» басєаны» бёрiн шайнап тастау№а єайран таппай,
iштен тынатын.
МЅндайда кѕшiк кезiн са№ынатын. °лдебiр ы№ы-
жы№ы екi аяєтылар мен јзi сияєты тјрт аяєтылар,
бЅлар№а мѕлдем Ѕєсамайтын тор№а єамал№ан ѕлкендi-
кiшiлi єанаттылар, та№ы да толып жатєан бЅл бiлмейтiн
хайуанаттарды» у-шу ортасына тап бол№анда есi шы№а
єорыєєан. Та»сыє ёлемге ѕрейлене кјз сал№ан. МЅнымен
єосып екi Ѕяласын, енесiн ёкелген сары кiсi бЅларды
кѕзеткен де отыр№ан. Сол-ає екен, бЅлар№а єызыєтай
єара№ан, тiптi желкесiнен салмаєтай кјтере єолына
алып, асты-ѕстiн тексерiп шы№ушылар пайда болды.
Уаєыт јте келе ондайларды» єатары кјбейе тѕстi.
Алдымен алыстан тамашалайды, сосын єолмен Ѕстап
кјредi, со»ынан тапжылмай отырып ал№ан сары кiсiмен
ёлдене деп сјйлесiп жатады. Кјп јтпей-ає екi Ѕяласы
таласа тЅмсыє ты№ып, єЅны№а соз№ылайтын тёттi
емшектi бЅ№ан жеке єалдырып, ёлдекiмдердi» єолында
кеттi. Ендi јзiне №ана єал№ан жЅпарлы бауырды жеке
иемденiп, салбыра»єы желiнге бас єой№ан...
Тёттi сѕттi со»№ы емуi екен.
Іолына алды. Алдымен єЅла№ын єоса єармап
желкелей кјтерген. Кјзi сы№ырайып, ашылмай єал№аны
болмаса, ауырсынба№ан. Іайєайып тЅратын сѕйкiмдi
єЅйры№ынан тiк кјтердi. Тјрт ая№ы салбырап єал№ан
бЅл есi шы№а тырбанып, ауаны єармай бердi. Екi
єЅла№ыны» Ѕшынан салмаєтай Ѕстады. Е» жаманы да
осы болды. Бас сѕйегi шытынай сынып, єЅла№ы тѕбiнен
ѕзiлiп бара жатєандай. Тiсi ендi єылтиып келе жатєан
єызыл иегiн кјрсете тыжырын№ан. Бiрає дыбыс
шы№армады.
– Жарайсы», кѕшiгiм! На№ыз сырттан болайын
деп тЅрсы».
Осыншама ёуреден кейiн, тѕк болма№андай аялай
Ѕстап, єЅша№ына єысєан бойы сары кiсiмен ёлденелердi
айтысып, ёлдебiр сытырлає єа№азды єолына Ѕстатєан
да, жѕре берген...

66
Содан берi осы жерде. Ауласы ке», таза, е»селi
ѕйдi» сѕйiктi итi. Ал№аш келгенде кѕшiк бол№ан, єазiр...
Сол кѕннен бастап жа»а иесiне ѕйренiп алды. Тѕнге
єарай лапасєа єамап єояды. Кѕндiз бiр ауыє сыртєа
шы№арып тЅрады. Бастапєыда енесiнi» бал таты№ан
бауырын са№ын№анымен, кейiннен Ѕмытып кеттi. Алдына
келген бЅрын татып кјрмеген тёттi-дёмдiлердi єарны
сызда№анша iшiп-жейдi. Содан кейiн кјтерiлiп єал№ан
кј»iл ойын тiлейдi. Жа»а иесi де ойын єЅмар болып
шыєты. Екеуi де тоймайды єызыєєа. Ойын – єызыє –
ойын. Аєыры екеуi де шаршайды. БЅл да, иесi де
ѕйлерiне беттейдi. Алдымен тартыншаєта№анына
єарамай, кѕшiк лапасєа кiргiзiледi, иесi содан кейiн
№ана мЅныкiнен ёлдеєайда сёулеттi, ѕлкен ѕйiне кiрiп
бара жатады.
Кейде бјтен адамдар келедi. Аз уаєыт иесiмен бiрге
ѕйге кiрiп-шы№ып, артынша єарасын батыратын екi
аяєтылар мЅны да естен шы№армайды. Іашєалаєта№анына
назар да аудармай, єолдарына алып, бiраз мазалайды.
– Таза алабай. Енесiн јз кјзiммен кјрдiм, сенi»
єара итi»нен екеу шы№ады. °кесi де алабай дейдi.
Орыс шал шын айтса, енесiнен де дёу кјрiнедi. Кјрдi»
№ой, єЅла№ын кесiп алса» да єы»є етпейдi. На№ыз
сырттан. ІЅйры№ын ендi кессем єорєає болып кете ме
деп, тиiспедiм. – Маєтанып жатады иесi.
Салпа» емшек енесiнен ажыра№аннан бiр ай јткенде
мойнына єар№ыбау салынды. ґзiне јлшенiп жасал№ан
ша№ын ѕйшiктi» єасына єазыє єа№ып, байлап єойды.
БЅл кезде тЅрєы iрiленiп, мойны жЅмырлана тѕскен
кѕшiк јз атыны» Таймас екенiн бiлген. “Таймас!” –
десе жалт єарайды. Жёне, соны» артынан тёттi тамає,
болмаса єыз№ылыєты ойын кѕтiп тЅратынын да бiледi.
Ол кездер де жаєсы едi. Кѕнде кешкiлiк байлаудан
босанып, бауырын жазып, армансыз ойнає салатын.
Ал№аш жер-дѕниенi аппає єылып, єар басєан кѕннен
бастап, ойын до№арылды. Байлау да босамай єойды.

67
Басынан сипап єана єоятын иесiнi» тјбесi кјрiнсе
дёмелене єарайды. Бiрає, ешєандай ойын болмайды.
Бая№ыдай емес суыє тартып єал№андай. Бјгде адамдар
да жаєындамайтын болды. Іолына алмає єайда,
анадайдан айналып јтедi.
Е»кiш ие тѕннi» бiр уа№ында кешiгiп келсе, ойын
болады деген сјз. Бая№ыдай босатпайды, ёйткенмен
бЅл байлан№ан єазыєты айнала жѕрiп асыр салады.
Бiр єызы№ы мЅндай кѕндерi иесi мѕлдем басєа кепке
тѕседi. °ншейiнде ая№ын ныє, ма»№аз басатын адамны»
жѕрiсi јзгерiп, ойын барысында шалыныса бередi.
Тiптi, жы№ылып та єалады. ІЅмары тарєама№анмен,
бiр сёт болса да ке»iп єалатын. Ойын ендi єыза
баста№анда, ѕйден жыбырлає ёйел шы№ады.
– ±алым, ±алымжан, жѕр ѕйге. Кеш болып кеттi,
Ѕйыєтау керек. Дем алу керек. Ерте» жЅмыс єой
са№ан. Не№ып iшкенсi»? – деп, єолты№ынан демеп,
сѕйрегендей єылып, иесiн алып кетедi. МЅндай кѕндерi
ол тѕннi» бiр уа№ында сыртєа шы№ып темекi тартпайды.
Тiптi, бЅ№ан беретiн тiлiм нанды да Ѕмытады.
Іыс бiттi. Іарды» ерiген лайлы суы айналаны
шылшыєєа айналдырды. Бiрте-бiрте азая келе, ол да
єЅр№ады. Кјктi» єає тјрiне шы№ып алып, кѕлiмдеп
єоя берген кѕн бойын жылытты. Кѕлiм кјз кѕннi»
еппен єытыєтайтын, жып-жылы шуа№ыны» астында
жатып маужырайтынды шы№арды. Бiрає, бЅл рахат
та Ѕзаєєа созылмады. Кѕн јткен сайын жылу ыстыєєа
айналды. Жылы шырай танытатын кѕн ендi дёл
тјбесiнен тјнiп, єытыєта№ан єайда, ша№ып алады.
Таймаста мЅндай кезде тiлi салаєтап ѕйшiкке
ты№ыл№аннан басєа амал єалмайды. Тек, кѕннi» зёрi
єайта, арєаны ке»ге салып, ѕйшiктен шы№ады да
шарбає жаєты а»диды. Ол жаєтан иесi келедi. Иесi
келсе...
Кѕндер јте бердi. Бiр келкi. Іанша ѕмiт артса да,
мойында№ы єар№ыбау ше»гелiн босатпады. Ойын да

68
болмады. БЅл кезде, иесi де кешiгiп келудi єойды.
Кѕшiк кезiн кјзiне елестетiп, Ѕзає єиял№а батып жата
бередi. Иесiн кјзiмен шы№арып салады, кјзiмен кѕтiп
алады. Тѕнiмен неше рет тѕзге шыєєанын санайды.
Е»селi ѕйдi» темiр есiгi сырт етiп ашылып, жала»аш
кеудесi шы№ып келе жатады. Ойын болмайтынын бiледi,
ёйтсе де ±алымжанны» тјбесi кјрiнгенде бойын белгiсiз
сезiм билеп ала жјнеледi. Иесiн жаєсы кјрушi едi.
Кјзiн ашєалы бiр-ає рет єар басєан Таймас ѕшiн
јмiр ке»iстiгi соншалыє шектеулi едi. Шарбаєты» ар
жа№ында№ы єайна№ан тiршiлiк бЅл ѕшiн жЅмбає болатын.
Адамдарды» арасында дѕние, байлыє, мансап, аєша
деген тѕсiнiктер барын, сол тѕсiнiктер жолында туында№ан
алдап-арбау, аяєтан шалу, тер тјгу, тiптi єан тјгушiлiк
сынды єасиеттер болатынын, та»ны» атысы, кештi»
батысы тырбанып жѕрген пенделердi» баєытты-баєытсыз,
бай-кедей, жаєсы-жаман болып бјлiнетiнiн, жёне
со»№ыларды» алды»№ылардан кјп екенiн, ёлдеєайда кјп
екенiн бiлмейтiн. Іазiр техниканы» ёбден дамы№ан
заманы жиырма бiрiншi №асыр екенiн, бiр №асыр жѕз
жылдан тЅратынын, бiр жылда он екi ай, тјрт мезгiл
болатынын, єазiр жазды» ми єайнатар ысты№ы –
шiлденi» со»ы екенiн де ойлап кјрмеген. Тiптi, јзi
јлердей жаєсы кјретiн иесiн јзгелердi» жек кјретiнiн,
бЅ№ан єойды» таза етiн беретiндiгi ѕшiн сырт етiп
ашылып, иесi шы№атын есiктi» ар жа№ында ёйел мен
еркек арасында теке-тiрес, жанжал туындап тЅратынынан
бейхабар-тын. Адамдарды» єолында алысты жаєын
єылатын єЅдiрет барын, жер тѕбiндегi адамны» даусын
ести алатын єЅрал болатынын, ол єЅдiреттi єЅралды»
телефон аталатынын, иесi сол телефонмен бѕгiн ауыл№а,
Сембекке єо»ырау шалып, ѕйде еттi» бiткенiн, тез
арада бiр єой сойып берiп жiберудi бЅйыр№анын, жёне
сол еттi» жартысына жуы№ы јзiне бЅйыратынына бас
єатырып кјрген емес. Алдына келгендi єарпып тастап,
жататын да єоятын. Таймасты» бiр сарынды №Ѕмыры,
бiрiнен бiрi аумайтын кѕндерi осылай јтiп жатты.

69
Кј»iлсiз едi. Іызыєсыз болатын. Бiрає, єызыєсыз екенiн
бiлмейтiн. Кјз ашєалы кјргенi сол, јмiр деген осы деп
ойлайтын.
* * *
Кеш ба№ана батєан. Тiптi кјп уаєыт јттi. Кјшедегi
кјлiктердi» гѕрiлi де тын№ан. Жарєырап ай туды.
Дјп-дј»гелек. Мамыє тѕн. Кѕндiзгi аптаптан арыл№ан
єала да аяєты кјсiп тастап, Ѕйыєтап кеткен. Мѕлгiген
дѕние. Тек бЅл №ана мазасыз. Айнала тыныштыєєа
бата тѕскен сайын, тынышынан айырылды. Кѕткелi
кјп болды. Бiрає ±алымжан ёлi жоє.
БЅл кѕйдi кешiп, Ѕйєысыз жатєандар екеу едi.
Бiрi – ±алымжанны» ёйелi °сел. Бiрi – Таймас.
Iшкен кезде Ѕялы телефонын сјндiрiп тастайтын
ёдетiн бiлсе де, єайта-єайта єо»ырау шалады. “Абонент
байланыс аясынан...” Сѕйкiмсiз дауыс. БЅрын да iшетiн,
бЅрын да кешiгетiн. Бiрає, дёл осылай емес. БЅл
уаєта ѕйде болатын. Ал, бѕгiн... Са№атєа єарады, та»№ы
тјрттен јтiп барады.
Кѕте-кѕте шарша№ан, терезеден єарай-єарай кјзi
тал№ан ёйел та»№ы Ѕйєы єысып, манаурай Ѕйыєтап
кеттi.
Ал, ит Ѕйыєтамады. Маужырап жатады да, тысыр
еткен дыбыс бiлiнсе, басын жЅлып алады. Ол емес.
Осылайша єанша ѕмiтi єЅрдым№а кеттi екен! Бiрає,
кѕте бердi.
Аєыры келдi-ау. Та» бiлiне баста№анда а№аш
шарбаєты жа№алай берi беттеген аяє дыбысы естiлдi.
Бiр келкi емес. Демек... Бѕгiн ойын болады. Есiктi»
iлгегiн таба алмай кјп ёуреге тѕскен ±алымжанды
кјргенде кѕманы єалмады. Ойын.., ойын болады. Тек
есiк ашылсын. Іазiр...
Іателеспептi. Есiктi ёре» ашып, аула№а енген иесi
буынынан айрыл№ан ая№ын єалт-єЅлт басып берi беттедi.
– Таймас... – дедi тiлi кѕрмелiп. Мойнынан єЅша
отыра кеттi. – Тоєта, тыныш... Ой, сен де... Іап,

70
тиыш... Іазiр... – Соны айтып, ебi кеткен єолдарымен
иттi» єар№ыбауын а№ыта бастады. – Іазiр, екеумiз
кѕресiмiз. Кѕресте ёдiлдiк керек, сондыєтан сенi
шешемiз.
...Кѕтпеген жерден бостандыє ал№ан Таймас
арсала»дап, ауланы бiр айналып шыєты. ґзiн шаєырып
тЅр№ан ±алымжан№а єаєты№ыса тоєтады. Дегбiрi єашып
барады. Кѕшiк кезiндегiдей алды»№ы аяєтарын тiк
кјтерiп, артєы ая№ына тЅрды да, єолын иесiнi» кеудесiне
тiредi. ±алымжан да єЅшаєтай алды. Іолтыєтан тјмен
Ѕстап, жамбасєа икемдедi. Атып Ѕрмає. Иттi» ауыр
салма№ы бар, јзiнi» ебi єоса кеткен, шамасы келмедi.
Босанып кеткен Таймас айнала жѕгiрiп жѕр.
– Кел, кел, кѕшiгiм. О.., жарайсы». Кё! Кел берi.
Іазiр са№ан кјрсетейiн.
Таймасты» єуанышында шек жоє. Мойны босап,
ауыр шынжырдан азат бол№алы јзiн соншалыє же»iл
сезiнген, мѕлдем єЅтырынып кеттi. ґзiне Ѕмтылып,
ойын№а шаєырып жѕрген иесi кјзiне єораш кјрiне
бастады. °лсiз. Кѕшiк кезiндегiдей жЅлєылай алмайды.
Те»селе басып, айнала берген бiр тЅста секiрiп келiп,
кеуделей єа№ып јттi. Ая№ына ёре» мiнiп тЅр№ан
±алымжан Ѕшып тѕскен. Ырсылдап, єырылдап
ёлденелердi кѕле айтып, тыпырлап жатыр. Таймас
єанша айнала жѕгiрiп, ойын№а шаєырса да буынын
бекiтiп, орнынан кјтерiле алмады. Делебесi єоз№ан ит
тiсiнi» Ѕшымен киiмiнен тартты, – тЅрмады. Ая№ынан
тартты, – шалєалай аударылып тѕстi. Та№атсыз шыр
айнал№ан. Тыпыр-тыпыр. Ашулана бастады. Же»сiз
жейдесiнi» иы№ынан жЅлєа тартып, дар айырды. Іайта
тiстеп, жЅлып алды. О»ай сыпырыл№ан жейденi аяєєа
басып, јткiр тiстерiмен дар-дар айырып, умаждап
тастады. °п-сётте дал-дЅлы шыєєан ёлсiз мата єЅмарын
тарєата алма№ан. Керiсiнше єанын єоздыра тѕскендей.
БЅл кезде орнынан е»бектей тЅрып, єолына iлiккен
ёлдебiр кесектi бЅ№ан єарай жiберiп єал№ан иесiнi»
ашулы даусы естiлдi. Іабыр№асына сарт еткен

71
жЅдырыєтай тасты ойынны» та№ы бiр тѕрi ретiнде
єабылда№ан ит ±алымжанны» басынан єар№ып јттi.
Аунап тѕсiп, єайта тЅрмаєєа ёрекеттенiп, ая№ын баса
алмай жатєан єораш маєЅлыєєа айнал№ан ёлжуаз
адам iшiн пыстыра бастады. ТЅ»№ыш рет иесiне
ашулан№ан тјбет секiре басып келiп, шалбар№а ауыз
салды. Азуды єаттырає батырып жiберген екен, етiн
єоса жырып кетiптi. Аузына єанны» дёмi келдi. Еттi»
дёмiне Ѕєсас. Бiрає.., ёлдеєайда тёттi.
Ойнап жѕрмiн деп ойлады. Кѕшiк кезiндегiдей бар
кѕшiн салып. Ол кезде ёлi келмейтiн. Іазiр єалай
бЅраса да еркiне кјне берген иесi астына тѕседi. БЅрын,
мЅны жЅлмалайтын, ёлсiз кѕшiк шарасыз єалыпта
кјне беретiн. Ендiгi кезек...
Гѕр етiп кеудесiне аяє артты. Шалєалап жатєан
иесiнi» кјзi ба№жа» етiп, жЅдырыєпен єЅлає шекенi
ала салып єалды. °лсiз. Екiншi рет ба№ыттал№ан єолды
бiлектен тiстей ауыз№а тѕсiрдi. Кѕшiк кезiндегiдей
кѕштей тiстеген. °лдене кѕтiр еттi. Ойбайла№ан дауыс
єоса шыєты. Салбырап єал№ан єолды тастай бердi.
Кѕшiк кезiнде... Е» болмаса сауса№ын бѕге алмайтын.
Ендi... Жансыз єолды тастай берiп, жала»аш кеуденi
сойдаєтата осып јттi. Жоє. Болмайды. БЅлай болмайды.
Кеуде жарамайды. ІЅмардан шы№а ойнап, єЅшырлана
тiстеу ѕшiн азу№а еркiн iлiгетiн бiрде»е керек...
Жан далбаса ѕйелеп жатєан иесiнi» ыр№ай мойнына
кјзi тѕстi...
Кѕйеуiнi» келгенiн бiлген жоє. Ал№ашєыда Ѕйєылы-
ояу хёлде жатып естiдi. Кѕйеуiнi» итiмен ойнап
жѕргенiн емiс-емiс ойлап јттi. ±алымжанны»
ырсылда№ан, єырылда№ан, кѕлген даусы мен иттi»
арылы єатар шы№ып жатєан. °лден уаєты ойбайла№ан
ёжептарєы дауыс шыєєанда атып тЅрып, єолына iлiнген
киiмдерiн апыл-№Ѕпыл iле салып, сыртєы есiкке жѕгiрдi.
...БЅл кезде ѕн де јшкен...
Жансыз. Шалєалай жатєан бойы єимылсыз
єалыпты. Бассыз јлi дене. Жейдесi мен шалбары

72
илектенiп, анадайда жатыр. Кеудесi мен бјксесiн єан
жуып кетiптi. Бассыз єал№ан мойыннан ке»iрдектi»
Ѕшы єылтияды. Ендiгi єызыєєа сол арєылы кјз салып
жатєандай. Іаны ёлi тоєтамапты, жерге жайыла а№ып
жатыр. Ал бас...
Бас Таймасты» аузында. ЖЅлєа тартып ая№ыны»
астына басады. Сёл єарап тЅрады да, алды»№ы ая№ымен
ары-берi дј»гелетiп, аударып, єайтадан кјтерiп алады.
Іалай аунатса да ы»№ай№а кјнетiн домалає басты
єЅшырлана тiстейдi. Ойынны» е» єызыєты жа»а тѕрiн
тапєан нён тјбет єуана єы»сылайды...
Іызыл-ала киiнген топ алдымен жеткен. Артынша
дёрiгерлер. °лденелердi суретке тѕсiрдi. Оєи№а орын
ал№ан жер ає-єызыл лентамен єоршалды. ±алымжанны»
мёйiтiн итiмен єосып ёлдеєайда алып кеттi.
Иттi тексеруден јткiзген. ІЅтыр№ан, болмаса басєа
бiр залалды ауру№а шалдыєєан болуы мѕмкiн. Бiрає,
тексеру нётижесiнде иттi» єанында ондай кеселдi»
жоє екенi аныєталды. Іызыл жа№алылар а»тарылып,
ає халаттылар бас шайєасып, та»даныс бiлдiрiп жатты.
Амалдары таусыл№ан тёртiп саєшылары марєЅмны»
таныстарын, туыстарын тергеуге алу№а мёжбѕр болды.
Кјп јтпей-ає, мёселенi» тѕйiнi шешiлдi.
Итте ешєандай кесел, яки ауруды» нышаны жоє.
Иесi мас кѕйде итiн ойнатпає бол№ан. Кјз ашєалы
байлаудан босанба№ан, ойынєЅмар болып јскен ит бiр
сёт еркiндiк алып, єЅмары єан№анша ойна№ан. Ойна№ан!
Аєыры, кѕшiк кезiнен еркелеткен, ойнатєан, туысына
єима№ан еттi осы№ан берiп, баласындай баптап, ба№ып-
єаєєан, ѕйге келер сётiн та№атсыздана кѕтетiн, јзi
соншалыє жаєсы кјрген иесiнi» жанын жаїаннам№а
жјнелткен.
Бiр ауыздан марєЅмны» јзi кiнёлi деп танылды.
* * *
Со»№ы кезде бЅл тѕсiнбейтiн жайттар болып кеттi.
Алдымен, тап-таза, јткiр иiсi бар аппає ѕлкен сарай№а

73
апарды. °лдебiр жi»iшке темiрдi єолты№ына сЅ№ып,
єанын алды. Аузын ашып сасыє сiлекейiн тексердi,
тiсiн адаєтап шыєты. ¶ш кѕн бойы єап-єара»№ы сыз
єуысєа єамап єойды. Со»ынды кјлiкке салып, Ѕзає
жер жѕрiп, осы жерге алып келдi. МЅны» ендiгi иесi
болса керек, – єаталдау болып шыєты, – еркелеткен
єайда, ёкелген кѕнi ашыє кѕннi» астына байлап єойып,
су-су еткен дыбысыны» јзi жаны»нан єарадай бездiретiн
жiп-жi»iшке Ѕзын жiппен айнала жѕрiп, шыєпырта
сабады. Жыртыл№ан терiсiн ауырсына жалап, иесiн
тЅ»№ыш рет жоєта№ан. Содан берi не су, не тамає
бермедi. Шыжы№ан кѕннi» ысты№ында кјле»кесiз
жазыєта тiлi салаєтап жата бердi.
Таймасты» ендiгi єатал, тас жѕрек иесi Сембек едi.
Кѕтпеген жазым№а тап бол№ан ±алымжанны» жерлеуiне
єатысып єайтєалы јртенiп тЅр№ан жазды» кѕнiнде
јлiмшi хёлде, байлаулы жатєан итке єарап тЅрудан
ѕлкен лёззат алатындай, кѕнiне екi-ѕш мёрте келiп
кјрiп кетедi. Бастапєыда Ѕлып, жер тырнап, бала-
ша№аны» есiн шы№арып едi, ендi ол да тынды.
±алымжан јлгелi, Светаны» єаба№ы жадырайын дедi.
Не де болса мына азаптан єЅтылып, бая№ы дёуренге
єайта оралар кѕн де иек астында. Ойлама№ан жерден
жауызды» жанын ал№ан итке риза едi. Тек, адам
жеген жалмауызды» јзi де єорєынышты, ёйтпегенде
тјбесiнен тјгiлтiп алтын єЅйса да жарайтын iс
тындыр№ан иттi ба№ып алу№а да болар едi. Ендiгi
отырыстары мынау, иттi» јлiмiн кѕтiп. Бiрден јлтiре
салу№а кѕйеуi кјнбедi. Ит те јле єоймады. °не-мiнемен
он екi кѕн јтiптi.
Ал, Сембек єай№ыр№ан. ґзiне соншалыє сораєылыє
iстеген адамны» јлiмiне емес, сорлы баланы» адам
кјргiсiз кѕйде јз кјрiн јзi єаз№анды№ына. Адам№а
жасама№ан жаєсылы№ын жаса№ан итiнен кјрген єорлы№ы
єайткенде де сѕйекке та»ба, бетке шiркеу. Ит јлiм.
Жоє, одан да сораєы. Жаны ашымады, ет жѕрегi

74
езiле жоєтамады. Іуана да алма№ан. Табалау№а дётi
бармады. ґзiне соншама єорлыє кјрсеткен адамны»
мынадай кѕйде жер єЅшєанына басєа болмаса да,
Сембек бјркiн аспан№а ату№а тиiс едi. Кiсiлiгi жiбермедi.
Тумаса да ту№андай болып кеткен iнiсi едi. Тек со»№ы
iстерi...
±алымжан балалар ѕйiнде јскен тЅл жетiм болатын.
Тёрбиешiлермен шекiсiп, єар№ыс атєан ѕйден єашып
шыєєан бала» жiгiттi кјлiк тЅра№ынан кездестiрген.
Жѕзi солы»єы, киiмi жЅпыны бала№а жаны ашып,
жјн сЅра№ан. ¶ндемей кете бару№а дётi шыдамай ѕйiне
ерте келген. ґзiнi» бiр киерлерiн берiп, ыстыє тамає
iшкiзiп, єалтасына азда№ан тиын-тебен салып, єашып
шыєєан жерi»е єайта орал деп, аєылын айтып,
шы№арып сал№ан. Бармапты. Кјп јтпей та№ы кезiктi.
БЅл жолы ѕйiнi» алдында. Арып-ашєан. “Сiзден басєа
паналар жерiм жоє”, – деген. ЖЅмыс тауып беруiн
јтiнген. “Жетiм кјрсе» жебей жѕр” деп бiлетiн Сембек
шынымен боса№ан. Шындап кiрiстi. Жал№ан єЅжат
жасатып, ауылдан келген iнiм едi деп, јзi iстейтiн
мекемеге кѕзетшiлiк єызметке орналастыруды» сётi
тѕстi. ±алымжан iске Ѕєыпты, шаруа№а ты»№ылыєты
болып шыєты. БЅл єатты єуан№ан. Аяєєа тЅрып
ал№анша, ѕйде жѕре берсiн деген. Арада бес жыл
јткенде, јз бетiмен кѕн кјру былай тЅрсын, басєа№а
жёрдем бере аларлыє дёрежеге жеткен ±алымжан
мЅны» јзiне ауыз салады деп кiм ойла№ан? БЅл кезде
кѕзетшiлердi» басшысына айнал№ан жiгiт Сембекке
несие алмає ниетiн айтєан. Тек мЅны» кјмегi керек.
БЅл ойланбай келiскен. Кепiлге єоятын мѕлiк –
Сембектi» ѕйi. Ол да тѕк емес, уаєытша ±алымжанны»
басына аудар№ан. Соны» ерте»iнде-ає сотты болды.
±алымжанны» баспанасын тартып алып, тЅрып жатєан
кјрiнедi. °упiрiмдеп єамаудан аман єалды. ±алымжан
ке» пейiлдiлiк кјрсетiп, кешiрiм берiптi. Басы сотты
бол№ан Сембек ѕйден айрыл№аны былай тЅрсын,

75
єызметтен єуылып, далада єалды. Ол да тѕк емес
екен, кјрер єызы№ы алда болып шыєты. Алар несиесiн
ал№ан ±алымжан єарсыласса тѕрмеде шiрiтетiндiгiн
айтып, бая№ы єамєор а№асын малшы№а айналдыр№ан.
Аз№антай малды» басын єЅрап, алдына салып, осы
елсiз иенге ёкеп тастады. МЅны єорла№аннан ерекше
лёззат алатын болса керек, жиi келiп, шiкiрейе тЅрып,
тексерiп єайтады. Азыє-тѕлiк те мардымсыз бiрде»е.
Ит єорлыєєа жас балалары ѕшiн шыдап баєєан.
Аєыры, мiне...
Жерлеуден кейiн, бiраз шы№ынданып жѕрiп, иттi
єол№а тѕсiрген. Атып тастамає екен. Жауы»ны» жауы –
сенi» досы» деген ниетпен емес, адамны» басын жЅтєан,
єолда јскен иттi жай №ана атып тастау аз едi. Болмай
бара жатєасын, тёртiп саєшыларыны» аузын майлап,
кјп ёуреленбей-ає, осында ёкелген. Бiр туысы туралы
ёлдеєайда естiген. ґз єойына шапєан итiн кѕннi»
астына ас-сусыз байлап, азаппен јлтiрген кјрiнедi.
Жиырма кѕнде ёре» јлiптi дейдi. Сенбеген. Ендi кјзi
жеттi, бѕгiн он екiншi кѕн. Iшi єабысып, сЅрєы єашып,
алып денесi адам та»данарлыєтай шјгiп кеткен. ґлiмшi
хёлге жеткенiмен бiр-екi кѕнде ажал№а ал№ызар тѕрi
жоє. Ал№ашєыда№ыдай емес, жа№ы тын№ан. Кјп
єоз№алмайды. Аны№ында, єоз№ала аларлыє дёрменнен
айрыл№ан. Жанарсыз кјздерiн алысєа тастап, сЅлє
жатады да єояды.
Таймас иесiн кѕтiп жатыр едi. Іайдан келетiнiн де
бiлмейдi. ¶йреншiктi јз ѕйi, јз ѕйшiгi емес. Айдала.
Тым-тырыс. Ыстыє. Иесiмен бiрге бол№ан жердей емес,
у-шудан ада. Iшiне сёл де болса салєын леп ендiрер
азда№ан жЅбаныш – тiлiн салаєтата дем алу№а да ёл
єалма№ан. Кiрпiгi ёре» єимылдап жата бердi. Іанша
сарылып кѕтсе де иесi келмей єойды. Бiрає, келедi
деп сендi. Сол №ана єЅтєарады мына азаптан. Мына
азаптан...
Кенет, – бЅрын ойына мѕлде келмеген, – мына

76
аптаптан паналар жал№ыз орын жер екендiгiн ойлап
јттi. °бден шатысєан санасыны» тѕкпiрiнен себезгiлей
кјрiнген ёлсiз сёуле ыстыє кѕн №ана емес, со»№ы
кезде ёбден басынып, тiрiдей талап, жей баста№ан
шыбын-шiркейден де єЅтєарар со»№ы сая топыраєты
єазып тастарлыє кѕш бердi. Со»№ы јткен екi аптада
јзi ёбден тапта№ан єЅр№ає, єатты топыраєты жан далбаса
тырналай бастады.
Аны№ында, бауырын кјтерерлiк єауєар єалма№ан
Таймасты» јлiм алдында№ы со»№ы тырбануы едi бЅл.
ґз кiнёсiн сезiнбеген єалпы келмей єой№ан иесiн iздеп
кете барды. Байлаудан бiр жола азат.
09.02.11.
Алматы, Ша»ырає-2.

77
БIР Т?ТАМ
(ё»гiме)
– Сен на№ыз талантсы»! БЅл сјзсiз. Тiлi» тјгiлiп
тЅр. Жазуы»а бас ием. Сен... сен... Сенi ёлi ёлем
мойындайды!
– Сен де талантсы»! Талантты сазгер! Сенi» ёндерi»
ёлi аспан астын шарлайды. Сен шы№ар биiк ёлi алда!
Екi адам. Екi жiгiт. Солай дегенбiз. Бiр-бiрiмiзге
риясыз кј»iлмен жо№ары ба№ала№анбыз. Сјзiмiзде кѕмён
жоє едi. Асырып айтыппыз. Талант єайда...
...ґтiрiкшi болып шыєтыє. Екеумiз де.
...Бекер iштiк.
Дауды» басы – даяшыны» кјк шјлмегi...
* * *
– Менi тѕсiнер сен №анасы»! – деген телефон
тЅтєасыны» ар жа№ында№ы дауыс. – ґнердi Ѕ№ар, сјз
тѕсiнер, менi» сјзiмдi тѕсiнер басты» иесi – сен №анасы»!
Мен ѕшiн сенен асєан јрелi кёллёсi бар жан жоє!
Мынадай сјзден кейiн кездесуден бас тарту мѕмкiн
емес едi.
Іала№а келген ал№ашєы жылдары танысєанбыз. Орта
бойлы, арыє жiгiт. Бiрає јзiн атан тѕйедей сезiнетiн
болуы керек. Кеудесi тiк. Кѕтiм кјрмеген, артєа єарай
Ѕєыпсыз єайыра сал№ан шашы мен шаршай єарайтын
кјздерi јз ортасынан мѕлде бјлек кейiп танытады.
Риза емес. Бiр нёрсеге риза емес. ґзiн жЅрттан артыє
сезiнедi. Абыр-дабырды шеттей тЅрып алып,
шуылдаєтарды» тјбесiнен асыра єарап тЅр. “°й, сендер
де!” – дейтiндей. Іимылы самарєау бол№анымен, батыл.
Ойына келген iстi тындырмай тынбайтын адамны» сойы.
У-шудан шеттеу тЅр№ам. Менi» де тѕр-тЅл№ам о»ып
тЅрмаса керек. °лгiнi» ар жає, бер жа№ы. “Балыєшы

78
балыєшыны алыстан таниды”. Алдымен кјзiмiз
тѕйiскен. Екi мёрте. Кјп Ѕзамай єатар тЅрдыє.
Жайлап басып єасыма келдi. Іол алысып тЅрып,
сынай єара№ан. Іызметшiсiн тергеп, тексерiп тЅр№андай.
– Темекi тартушы ма е»? – Ал№ашєы сјзi. ¶й
жЅмысын орындамай келген оєушы№а мЅ№алiм осылай
сјйлейтiн. ?нап тЅр№ан жоє ма№ан.
– Ал?
– Былайырає шы№ып јртенiп єайтайыє, онда. –
Жауап кѕтпестен ал№а тѕсе берген.
Тѕтiнi» тѕзу Ѕшєыр, жа»а, жартылай танысым
шылымды да о»дырып шекпейтiн болып шыєты. Сирек
дём татады демесе», бЅрєыратып Ѕстайды да тЅрады.
Жарытып еште»е айтпадыє.
– ?єсаспыз, ё? –дедi јзiмсiне. – Сенi» де менен
асып тЅр№аны» шамалы. – ¶нсiз бетiне єара№ам. Кјзiн
тайдырып ёкеттi. Арбасып тЅрар жайым жоє деген
кейiпте. – Хабарласып тЅрайыє, – дедi єырын єарап
тЅр№ан бойы. Нјмiр алмастыє. ?сыныс айтатын – ол,
бас изейтiн – мен. – Iшке кiрейiк. Да»№аза болса да
бiзге арнал№ан кеш єой, атасына нёлет! Іарма№ымыз№а
бiрде»е iлiнiп єалар.
Іарма№ына не iлiндiргелi жѕргенiн єЅдай бiлсiн,
тѕсiнiксiз танысым бастап iшке беттедiк.
...Ендi мiне, ара№а екi жыл салып єо»ыраулатып
тЅр. Нјмiрi сол бая№ы. БЅл жа№ына Ѕєыпты болып
шыєты. А»-та» кейiпте тЅтєаны кјтергем.
– °й, аззаммат! Айттым №ой Ѕєсаспыз. Сол бЅрын№ы
нјмiрi». Іайдасы»? Жолы№у керек. – Одан со»№ы
айтєаны ёлгi.
Кездестiк. Кјлдене» мёселе єоймай-ає, јзi келген.
Ма№ан ы»№айлы жаєын жерге. Берекесiз болса да,
аман-саулыє бiлiскен болдыє.
– Iшушi ма е»?
– Ал?
– Айттым №ой Ѕєсаспыз! Кеттiк!
Іаланы» єає ортасы. Бiз тЅр№ан жерге е» жаєын

79
орналасєан мейрамхана№а ат басын тiредiк. Іає тјрдегi
бос орын№а жай№асып жатырмыз. Берекесiз досым ма№ан
аныєтап бiр єарап алды да:
– Официантка! МЅнда келi»iз! – Іол бЅл№ап шаєырып
алды. – Бiзге, тёёёк, єайсысы? Е» аштысын тартайыє
а? Ата»а нёлеттi! – Даяшы№а єайта бЅрылып: – Е»
аштысы жёне е» єымбаты. Бiрдiнi ёкелi»iз! ...Закуска
ма? ...Е мейлi, соны бере берi»iз!
– Ал, – дедi, бёрi дайын бол№анда, – тартып
жiберейiк, атасына нёлет! Сјз кейiнгiсiнде бола жатар.
Тартып жiбердiк. Тартып жiберу ёп-сётте ѕш мёрте
єайталанды. Кј»iлдi» кјтерiлiп, тiлдi» кѕрмеуi шешiлер
сёт. Берекесiз досымны» тiлiмен айтєанда “бЅл ата»а
нёлеттi»” єолынан келмейтiнi жоє. Іорєаєтан батыр,
шираєтан болбыр жасап шы№ар єасиетi бар. “БЅл
ата»а нёлеттi»” арєасында саушылы№ында аузы-аузына
жЅєпас, Ѕшєалає немелердi» тiлiн жЅтып єойып, єой
аузынан шјп алмас момын№а айнал№анын да кјргенбiз.
Керiсiнше, таби№атынан тЅйыє “бiз сияєтыларды»”
бiр-ає сётте мылжы»№а айналып, iштегi єоєыр-єоєсы№ын
сјзбен аєтарар сјзуар бёле дёрежесiне жеткенiне де
куё бол№анбыз талай. “БЅл ата»а нёлетi»...” Та» емес.
Берекесiз досымны» берекесi кiре бастады. Мен де
тјгiлтiп отырмын. Бёрi ёлгi... “ата»а нёлеттi»” арєасы.
– Жаз№андары»ды оєып жѕрем. Оєымысты емеспiн,
бiрає сенi» аты» тЅр№ан жердi айналып јтпеймiн.
Ал№ашєы шимайы»нан бѕгiнгi шатпа№ы»а дейiн белгiлi
ма№ан. Адаєтап шыєєам...
– Шатпає пен шимай? ДЅрыс емес! Сен тѕгiл азуын
ай№а бiлеген аталары»ны» јзi аузын ашып, кјзiн жЅмып
оєиды менi» шимай мен... ёлгi шатпа№ымды.
– Сабыр батырекесi, сабыр! – Ал№а сёл Ѕмсына, єос
алаєанын ма№ан єарата жо№ары кјтердi. – Шимай-
шатпа№ы» айту№а тЅрмайтын болса бiз бЅлай отырмас
ек. ґзiмсiнгенiм едi. Жазушылар шамданшає келедi
деушi едi, рас екен! Сенi» шимайлары» туралы
шимайларды да оєы№ам. °лгi, аузымен ай аулап жѕрген

80
аталары»ны» сызып жѕргенi. Маєтауы»ды келiстiрiптi.
Бая№ыда, естуiм бойынша жа»а шы№арманы жерден
алып, жерге салып, сынап жататын деушi едi, єазiр
ол кѕйiстерi»нен де жа»ылыпсы»дар. ґзiмiзбен
жазушылыє деген мамандыє жойыла ма деп єорєып
жѕргенде, – єорєып дегендi ёдейi бЅзып айтты, –
кѕтпеген жерден сен шы№а келiп, толєы№аннан єа№аз№а
жѕгiрiп, єалам№а жѕгiнген №ой.
– Жазушылыє жойылады? Оттапты!
– Сен, ты»дашы менi! Айтып алайын. °дебиетi»нi»
жа№дайы белгiлi. Кiм оєиды? Кiм оєып жатыр?
Жазарман жетедi. Рас болса, жазуды» кјркемдiк де»гейi
шырєай јскен дейдi. Айтєыштар мен жаз№ыштар№а
сенсе», сЅмдыє! Бiрає... ты»дашы ендi, бiрає соны
оєитын оєырман єайда? Жазармен мен оєырман.
Іайсысы кјп болу керек? °рине, кейiнгiсi. Сендердi»
е»бектерi»дi ба№алаймын. Бiр јзi екi тѕрлi мiндеттi
єатар атєарады. Жаз№ыш та јзi, оєы№ыш та јзi. °деби
єауымны» јз арасында№ы жабыє жиналыс iспеттi.
Кјлдене» кјз деген атымен жоє.
– БЅл уаєытша нёрсе! Татымсыз жЅбаныш пен арзан
кј»iл делбеуден жалы№ады ёлi мына жЅрт! °дебиет
киелi Ѕ№ым, бауырым! Мейлi, ел оєымасын! Бiрає,
єЅрметпен єарайды. Іадiрлейдi. ІЅрметтi» кемiмегенi
адамны» ёдебиетсiз, сјз јнерiнсiз кѕн кеше
алмайтынды№ы. Кiтап оєу ескiлiктi» елесi болып,
жа»алыєты» кјле»кесiнде єалып кетпейдi. Ешєашан!
Заман жа»арады, ёдебиет те жасарып отырады. Іайталап
айтам, ёдебиетсiз адам кѕн кјре алмайды. Жа»алыєєа
жаппай Ѕмтылу революция, иё, тј»керiс кезiнде де
бол№ан. Аєыры не болды? Аспан астын аста»-кесте»
еттi. Адасты да кеттi. Іазає екенiн єазаєша айта
алмайтын жа»а єазаєты» пайда болуы да жа»алыє
болып па? Иё, жа»алыє! Ешкiмнi» ойына келмеген
сЅмдыє. Жаєсы жа»алыє емес. °ке»нi» абыройсыз
јлiммен јлгенiн естуден де ауыр єасiрет. Жа»алыєєа
єЅмар шала ту№андар оєымады екен деп ёдебиеттi»

81
жаназасын шы№ару керек пе? Жоє, бауырым! Жазылу
керек. Жазу керек! БЅл кѕн де јтедi... Сјзiмдi бјлме!
Іоя тЅр оны»ды. Iшу єашпайды ешєайда... Туї, не
айтып жатыр едiк? А, иё, жазылу керек. ±алымны»
хаты јлмейдi. Ерте»ге жетедi. Кейiнгi Ѕрпає оєиды.
Тарихтан сабає алады. Бiздi» єателiгiмiздi жасамайды
олар. Мынадай заманда єаламын тастама№ан бiзге
сѕйiнетiн болады. Ал№ыспен еске алады. ДЅ№асын
ба№ыштайды. ІЅдайдан кейiн аузына алып, медет, дёрмен
тiлейдi. Ал, сенi» анау, жа»а єазаєтары» басыны»
єайда єал№анын да бiлмей єалады. ?рпа№ыны» бетiне
шiркеу. ґзi» ойлашы, “бабам сара», сасыє бай болыпты”
деп маєтана алар ма едi»? БЅл да сол сияєты. ґтедi
бёрi. Тѕзеледi. Ал, маєЅл алып тастайыє! Іазаєты»,
єазає ёдебиетiнi» ерте»i ѕшiн!
°зiрге тiлiмiздi» мѕкiсi жоє. Алып та, а№ып та
отырмыз. “Шiркiн-ай!” – деп єоям iштей. – Осы
ё»гiмелердi єаз-єалпында жазып алса №ой. Іаншама
шикiзат. ґ»демей-ає, јзгертусiз кјшiрiп шыєса»...
Та№ы да бiраз№а шапсам керек. Азда№ан даумен
бастал№ан ёдебиет айналасында№ы ё»гiменi» ая№ы досыма
ёсер еткен. Менi бiржола мойындап, алдымда тiзе
бѕккен. Менi» єЅрметiме тост кјтерудi Ѕсынды.
– Сјз жоє! Сјзiм жоє, бауырым! Не болары белгiсiз
келер кѕн ѕшiн е»бектену – тѕбiнде не бар екенi
белгiсiз тЅ»№иыєєа сѕ»гуден де ауыр, єорєынышты
нёрсе. Сен – талант!.. ґзi» айтєан Ѕрпаєты» аузында
маєтанышпен айтылатын болады есiмi». Сен туралы
ён жазам. Сјзi» жетпесе де, менi» ёнiм арєылы јзi»,
iсi» жетедi ерте»ге.
– Беу де! Іоя тЅр! Менi» сјзiм жетпейтiн жерге
сенi» ёнi» єалай жетедi? ?рпає кѕнi ерте» бѕгiндi
менi» єаламымны» iзiнен тани алмаса, сенi» былдыр-
батпа№ы»нан не Ѕ№ады?
– Былдыр-батпає емес! Естiмей жѕрмiсi»?
Алматыны»... Іазаєстанны» єай тѕкпiрiне барма, менi»
ёнiм алды»нан шы№ады. Кере» болмаса» мойында осыны!

82
– Іайсы, анау “Сезiм сыры”, “Махаббат оты” дегендер
ма? Сјзi де, ёнi де бiр-бiрiн єайталайтын? Іазды»
балапанындай Ѕєсас. МЅндай ёндермен ерте»ге єай
бетi»мен бармаєсы»? Кезiнде бiр ай ты»далып, лезде
Ѕмытыл№ан ённi» авторы екен деп єай єазає басы»а
шырає жа№ады? – БЅл кезде мен кѕшейе баста№ам.
Берекесiз досым жол бастаушылыє єасиетiн жо№алтып
ал№ан.
– °й, оларды єойшы! – дедi єолын сiлтеп. А»дамай
осал тЅсын басєызып ал№ан, басылып єалыпты. –
Кезiндегi кјстите сал№андар №ой. Оларды айтып тЅр№ам
жоє, кейiнгi жазыл№ан патриоттыє рухта№ы “Мен
єазаєты» баласы”, “Іазає жерi”, “АтажЅрт” немесе
жЅрт тегiстей жылы єабылда№ан, ёнi де, сјзi де ты»
ба№ытта№ы “Гѕл мен жыр”, “Аялдамада№ы ару” деген
махаббат туралы ёндер ше? Алды екi жылдан асты, ел
арасында ёлi жѕр.
– Иё, сонымен єоса “Ал№а Іазаєстан”, “Арман єала –
Астана” деген дi»гiрлектерi»дi єосып єой.
– Жоє, олар да аєымаєшылыє. Сенi» ёдебиетi»де
де науєандыє шы№армалар деген болмап па едi? Сол
секiлдi дѕние №ой. Бiзге де кѕн кјру керек. Ала дорба
арєалап ел кезiп кет демесе», тѕсiнуге тиiссi».
– Мѕмкiн. Сананы тЅрмыс билейдi. °ндерiн єымбатєа
сататын болыпты деп естушi едiм, рас екен. Иё, осылай
кѕн кјрiс єуалай берсе» байлыєєа да жетерсi». Атає
та сенiкi. Науєаннан науєан№а дейiн бiр ён жазып,
жемiсiн жеп јткен, тѕлкi заманны» ал№ыр тазысы деп
еске алады бiзден со»№ылар.
– Тiлдерi» ашты сендердi». Айтєаны» орынды. Бiрає,
ма№ан не№ыл дейсi»? Аштан јлуiм керек пе? Кiм
ма№ан єол Ѕшын беретiн? Науєандыє шы№арманы»
бiр науєаннан аспайтынын бiлем. Бiрає, тѕсiнуге тиiссi»
єайталап айтам! – деп єойды, “єайталап айтам№а”
ерекше мён бере. – Болашаєєа єарын єамы ѕшiн
жазыл№ан жѕз ёнiм емес, мё»гiлiк јшпейтiн бiр ёнiм
жетсе болды. ?рпає бiздi» заманнны» аужайын сенi»
жазуы» арєылы таныса, – кешiредi.

83
– Ерте»гi буын№а ауыр салмає салып отырсы»,
бауырым! Пендешiлiгi» ѕшiн олар жауап беруге тиiс
емес. Ы»ылдай сал№ан дедi» бе? Ы»ылдай салма!
Кјститпе! °н јндiрiстi» заты емес. Тапсырыспен кесiп-
пiше салатын. °н – сёби сияєты. Сенi» перзентi».
ІЅрса№ы»да кјтермесе», тол№атпаса» тумайды. Жан
єиналмай жЅмыс бiтпейдi. Іина јзi»дi. Таланты» бар.
Бiлем... Ты»дап жѕрем. Таби№илыє бар. Сен соны
жасандылыєєа айырбастамаєсы». Аєылын алтын№а
сатєан арсыздан єай жерi» артыє? Бiз Ѕсаєтау№а тиiс
емеспiз. Заманды сылтауратпа! БЅдан јткен кер кезе»де
де єазає елдiгiн жо№алтпа№ан. Бойы»а дарын єЅй№аны
ѕшiн Тё»iрдi» №ана емес, Ѕрпаєты» да алдында
жауаптысы»! Шыє же»iлдi» астынан. ґз болмысы»ды
ёнi»нен танитын болсын елi». ?рпаєєа жѕк артпа!
Абиырсыз iс єалдырма арты»а! Ерте» сен јлген со»,
кейiнгiлер: “ґлгеннi» бёрi жаєсы. Артынан єалай №ана
жаман сјз айтам?!” – деп єиналып жѕрмесiн.
– Айттым №ой, менi тѕсiнер жал№аз адам – сенсi»! –
Тјмен тЅєырып алып, басын шайєап, тамсанып єояды.
– Басєасында шаруам жоє, мен бiлетiн ѕш-тјрт
ёнi» ѕшiн, сен ѕшiн iшем мынаны!
Осы ба№ытпен бiраз№а бардыє. Даяшы “ата»а
нёлеттi»” єымбатына ѕш рет тапсырыс алды. Шарап
ашытатын жемiстi» а№ашы ѕш маєЅлыєты» єанымен
суарылыпты-мыс. Рас па деймiн. Ойдан шы№арылса
да орынды кесiм. Ал№аш тѕлкiнi» єаны дейдi. Бiз де
мы» єЅбылдыє. °лсiз болса да азуымызды кјрсетiп,
осал тЅсымызды жасырып, єуланып баєтыє. Маєта№ан
болып, маєтамен бауыздадыє. Бауыздалып жатып та
сайєалдыєтан танбадыє. Екiншi кезе». Арыстанны»
єаны. Аєыра тѕрегелер сёт. Тѕлкi дёуiрiндегi шыдамны»
жарылар тЅсы.
°бден бел алып ал№ам, тиiсе сјйлеппiн. °»гiменi»
єайдан шыєєаны белгiсiз. Даусымыз єаттылау шыєса
керек, бiрдi-екiлi адамны» бiзге єыжырта єара№аны есiмде.
– ...Ресторан емес, мейрамхана!

84
– Не деген ё? Таза єазаєша сјйлейсi». – ёбден
бабына келген, шегiнушi ма едi? ґзiмдi кекетiп тЅр. –
Патриот болса сендей болсын! – Ке»кiлдей кѕлген.
– Иё. Мендей болсын! Іазає болса – мендей болсын.
Сјйлеймiн. Таза єазаєша. Орысша бiлмегенiмнен емес.
Мен-мен деген кез-келген орысы»ды сјзден тосам.
Орысты» ёдебиетiн тѕгелге жуыє тѕгескем. ґзiме,
бiлетiнiме сенем. Бiлiгiне сенген адам кјпiрме сјзге
ѕйiр болмайды. Азда№ан бiлгенiн кјрсетуге тырысу
таби№атына жат. Ал, осал тЅсын бiлген адам, сол
жерiн єымтап ба№ады. Са№ан, сен сияєтылар№а жаным
ашиды. Бейшаралар! Сен секiлдi ауылды» єара
домалаєтарын айтам, єаланы» боз јкпелерiнi» алдында
јздерiн єор сезiнедi. Себебi, кiрме сияєты. Іалалыє
болып кјрiнуге тырысады. Орысша дым бiлмесе де,
бiлген єазаєшасын шЅбарлап бiтедi. Дёл сен сияєты.
– Мен сияєты?
– Иё, сен сияєты! Мына сен сияєты. – Сауса№ымды
безеппiн. – Шѕлдiрлейдi де жѕредi. ?ятты жерiн
жаптым деп ойлап, јз єолымен кјрсетiп бергенiн
бiлмей єалады.
– Ей, жазушы-сымає, жай сјйле! Дѕниенi тiреп
тЅр№ан сен емессi». Сенсiз де єазає ел бол№ан, сенсiз
де жјнiн табады.
– Тасырды» сјзi анда№ы». ґзiм мiнген кеменi»
та№дыры – менi» та№дырым. Ала»дамай тЅра алмаймын.
Себебi єазаєпын! Іазаєты» јткенi мен бѕгiнiн бойыма
сi»iргем. Жјргегiмнен єаныєпын. МЅ»ын тѕсiне алам,
сондыєтан єайысам. Сендерге жаным ашиды...
– Ей, єайтедi мынау? Балаєта№ы бит басєа шы№ып...
Іазаєты» ёдебиетiне тиiсе сјйлегенде бѕлк етпеген
єаным, жеке басымды єорлай сјйлегенде басыма
шауыпты.
Орнымнан тЅрып кетсем керек. Ол да. Ал№аш жай
№ана теке тiрес. Сјзбен Ѕ№ысарлыє хёлден јтiп кеткелi
єай заман?! °лде мен, ёлде ол жа№адан ала тѕскен.
...Ары єарай тѕсiнiктi.

85
* * *
Басымыз солє-солє, буынымыз былє-сылє.
Айыєтыр№ышта ояндыє. Іай уаєта, єалай келдiк есiмде
жоє. Есiмдi ендi жиып жатырмын. Оны» јзi шала-
шарпы.
БЅл ѕшiншi кезе» едi. Жарты тёулiк бЅрын №ана
єазаєты» та№дыры ѕшiн єайысып отыр№ан кјзi ашыє,
бiлiмдi, сабырлы азаматтар єЅлєынынан ар№ы№а бас
єатыру№а шамасы келмес шошєа№а айналыппыз. Іалта
тѕгел єа№ыл№ан. Нёжiс иiстi жЅтып, ёлi єанша
жатарымыз белгiсiз. Жарты кѕн бЅрын жарты патша
едiк, ендiгi тѕрiмiз мынау, єайда№ы бiр єатарда№ы
жауынгерге пенде бол№ан. ґлген-тiрiлгенiне єарамай
єызыл ке»iрдек бол№ан єос маєЅлыє јз орнымызды
ендi тауыппыз. Араєты» тiлi №ой деп алдарєатам јзiмдi.
Онсыз да єос ѕндемес тѕнде јз мiндетiн арты№ымен
атєар№ан тiл мен жаєєа демалыс берген. Бiр-бiрiмiзге
Ѕрлана єарап єоямыз.
Ы»№айсыз-ає едi. Кј»iл кјктен тѕскен. Жiгi табылса
жерге кiрердей. Жан-дѕнием алай-дѕлей. ґзiме жаным
ашиды. Тёкаппарлы№ынан айырылып єал№ан берекесiз
досымды мѕсiркеймiн. Сѕйекке та»ба болар мына бiр
“аты жаман” жерден єЅтылуды» жолын ойла№ан болам.
Ал№а тартар аєталарлыє сылтау жоє. Ол сазгерлiгiн,
мен жазушылды№ымды кјлдене» тартамыз ба? Сјзi
мен ёуенiн јлтiрмеу жолында єазаєты» ерте»i ѕшiн
кѕресiп, бас єатырып жѕрген жандар екенiмiздi айтамыз
ба? Іай бетпен? Кiм сенедi?!
Ол ѕшiн де Ѕятты аттап јту керек єой. БЅл єиын
ендi. Кiмнi» шыдамы бЅрын таусылады? Кiмнi» тiлi
алдымен шы№ады? Со№ан байланысты. °зiрге екеумiз
де сыр берер емеспiз. Бiр мёнiсi болар деп ѕн-тѕн
жоє, жатырмыз.
“?єсаспыз!” – деп едi берекесiзiм. ДЅрыс айтєан
екен.
04.05.2011
Алматы, Ша»ырає-2.

86
Д¶МШЕ
(ё»гiме)
“Ешєандай зЅлым кѕш менi ол
жолдан тайдыра алмайды”.
М.Ма№ауин, “Кјк мЅнар” романы.
– Мен де намаз оєымай тЅр№анда тура сендей
єарсыласєам, – дедi бiр досым. Мен дiнге, намаз№а
єарсы болып отыр№андай-ає.
Ары єарай ё»гiменi» єай ба№ытта, єандай сыпатта
јрбiгенi айтпаса да тѕсiнiктi. Ал, бiз басынан бастайыє.
Басынан... Айтпа№ымыз №ана емес, балыєты» басынан.
Шiрiген балыєты»...
Тѕн ортасы ау№ан. Кѕнде болмаса да, ара-тЅра
уаєтысынан тым кеш iшiлетiн кешкi астан кейiн
єайда№ы-жайда№ы кјр-жердi ё»гiмелеп отырып єалатын
ёдетiмiзбен ёлi Ѕйыєтама№анбыз. Бёрiн бiлем деп
ойлайтын, аны№ында тѕк те бiлмейтiн тѕбiт иектер
дау-жанжал№а бейiм. ґз айтєанына єарсы пiкiр шыєса,
тапап тастау№а єЅмар. °йткенмен онысы бола бермейдi.
Іашан да. Іарапайым сјз дауын iс-єимыл№а, єара
тјбелеске Ѕластырып жататын кездер де болмай
тЅрмайды. Ал, бiз – ёркiмнi» азаматтыє статусы
аныєталып єал№ан, ес кiрiп, аєыл тоєтаттым деп
есептейтiн, сабырды е» сѕйiктi серiгiм деп бiлетiн
жиырма ѕш, жиырма тјрттегi зi»гiттей жiгiт. Тѕбiт
иектердi» єызу єанды тёсiлiне жѕгiнбедiк. °йтсе де...
Таяє – еттiкi, сјз – сѕйектiкi. Сай-сѕйегiмiз сырєырап
та»№а отырдыє. Ар№ы-бергi анау-мынау. °ркiм кјргенiн,
кейi кјргеннен естiгенiн, бiрi кјргеннен естiгеннен
естiген, бiреу кјргеннен естiгеннен естiгендi кјрген...
А»ыз бен дыєпырт осылай пайда болса керек. Не
естiсе» де, “болыпты-мыс-ты” iшi»нен єосып, бас шЅл№ы

87
да отыр. Наєты не айттыє есiмде жоє. Болса да, бЅл
ара№а тыєпалау артыє. Десе де, ё»гiменi» јрлеу сатысы
мен даму ба№дарын айєындамай болмайды. Мёселен:
– Тамає дёмдi болыпты.
– Иё, тура жатаєта№ы анау жылды» пёлен айыны»
тѕген кѕнiнде Пёленшеке» келгенде Тѕгеншеке» жаса№ан
палау сияєты.
– Е, сол Пёленшеке» єайда жѕр?
Есте жоє ескi заманда тамає пiсiрген Тѕгеншеке»
емес, бѕгiнгi кешкi асєа єатысы жоє Пёленшеке» сјз
болады. Тѕрлi сыпатта№ы екi-ѕш аєпар.
– ¶йленiп, ауыл№а кетем деп жѕр едi.
– °ке-шешесi єалада єалуына єарсы болып...
– Оєудан шы№ып кеттi №ой.
– Неге?
– Тјменгi курсты» балаларын о»дырмай саба№ан
кјрiнедi...
Ендi Пёленшеке» мен тјменгi курсєа єатысты
ё»гiмеден со» еске тѕскен туыстас кјрген мен естiген.
Осы, тјбелес мёселесi са№атєа, яки жарым са№атєа
жуыє сјз болады. Со»№ы бiр сјйлем:
– Иё, танимын №ой. Ой, бiр сойєан едi-ау, – дейдi бiр
єостаушы бiр айтушыны» аєыр№ы сјзiн аяєтатпай. –
Сол братаны» пёлен ауданда№ы тѕген ауыл№а ёкiм
болыпты деп едi, рас па? Сѕйеушiсi мыєты бол№ан
№ой, ёйтпесе, јзiмiз сияєты-ає...
Ба№ыт јзгердi. Та№ы бiр са№ат саясат пен єо№ам.
Жо№ар№ы жає. Билiк. Оппозиция. Халыє. Бiз. Жастар.
Сонымен єатар кешегi кѕн. Себебi, бѕгiнгi билiктi
айтєанда ол кѕнге соєпай кету мѕмкiн емес. Шекпенiнен
шыєєан дегендей. БЅл таєырыпты» тѕйiнi Ѕзарып
барып, тым ёрiден тѕйiледi.
– Е, мейлi! Соншалыє сорлы емеспiз №ой. БЅ№ан да
тёуба. Кјршi єыр№ыз бен арыраєта№ы ау№ан№а
єара№анда... Шѕкiр, тыныш. Жасап жатыр, жјнделiп
жатыр. Жа»а№ыдай кемшiлiктер ханны» єызында да...
Іайтедi, Ѕєсата алмай, ѕлгере алмай жатєан шы№ар.

88
– ґй, бiз де отырып алып сјйлей беремiз! Менi»
бiр кјкем, јзi анау жерде мынау болып iстейдi. Ендi
на№ыз саясатты» ордасы №ой. – Лёмiне єараса», “кјкем
осындай” деген маєтан а»№арылады. Маєтана берсiн,
тек... жа»а №ана саясатты жерден алып, кјрге салып,
јзеуреп отыр№ан бёдiк. Со№ан бола ає пара№ымны»
таза екi жолын єор єылып... – ґзi анда-мЅнда ауыл№а
кеп тЅрады. Е, сонда еште»е айтпайды-ёй. Келедi,
дем алады, кетедi. ґзi айтпайды, бiреуге айтєызбайды.
СЅра№андар болса: “О№ан бас єатырма, айтпа ол туралы!” –
дейдi. Болды.
– ДЅрыс єой. ґзi су iшiп отыр№ан єЅды№ына єалай
тѕкiрсiн! Іарын тоє. Ауыл№а дем алу ѕшiн №ана,
жылына бiр рет, онда да єасында јзiнен ѕлкен бiр
бастыє бар, ёке-кјкелеп, жатып жастыє, иiлiп тјсек,
жiк-жаппар...
– Ей, жоє, олай емес! – дейдi кјкенi» єор№аушысына
айнал№ан iнi, мынаны» сјзi созылып, терiс ба№ыт алып
бара жатєанын а»дап.
– Ендi єалай? °лде, ауылдары»а жол салып, жарыє
орнатып, балабаєша мен кiтапхана»ды єалпына
келтiрiп, мектебi»дi жјндеуден јткiзiп берiп жѕр ме?
– Жоє. – дейдi iнi. – Жоє, бiрає жасайды. Жаєында,
Аллаїым єаласа биыл, осы жазда, – дейдi, наєтылай
тѕсiп, бiр бјгелiп, сiрё, осы жазды» ортасынан ау№анын
шамаласа керек. – осы жазда, – дЅрыс, айтып єой№ан
со» шегiнбеу керек. – ауыл№а мешiт сал№ыз№алы жатыр. –
Шегелей айтады.
– °рине, мектеп пен балабаєшаны» жјнi бјлек. Ат
берiлiп айдар та№ылып єой№ан. Іалта№а ы»№айлысы
да, жЅмысы азыра№ы да мешiт. Оны» ѕстiне, ешкiм
бiлмейтiн атасыны» атын ма»дайша№а жазып єояды.
Тѕгенбай ата атында№ы...
– Сонда, сен мешiт салу№а да єарсымысы»?
Аста№фирулла! – деп єойды, јп-јтiрiк жа№асын Ѕстап.
– Іарсы емеспiн, тек басєаны да ескерсе дегенiм
да. Сенi» ша№ын аулы»да тЅр№ыны тѕгел басып єалса

89
да сиып кететiн мешiт бар емес пе едi? Бiр ауыл№а екi
бiрдей мешiт... артыєтау №ой. Ысырап...
– Аста№фирулла! – дейдi бЅл жолы шындап.
Ал, ары кеттiк. ?зын-сонар, бiтпейтiн бiр уа№ыз.
°лгiнде №ана жыртыла кѕлiп, ы»№айы келсе ёке мен
шешенi» он екi мѕшесiн тѕгендеп єалып, ёркiмнi»
єызыны» астына бiр сарып, атасыны» кјрiне бiр ѕ»iлiп
отыр№ан сабазым аєты дейсi». Арамызда№ы жал№ыз
намазханымыз едi, јзi тоєтар деп жер сѕзiп бiз отырмыз.
Жайсыз сезiм билей баста№ан бойды. ІЅлає ёбден
жауыр бол№ан маєам мен бёрiмiз ёр сјзiне... жоє,
дыбысына, ыр№а№ына дейiн жаттап ал№ан ертегiден де
єыз№ылыєты мысалдар шынында адамды ы№ыр
єылатын. БЅрын талай естiген дѕние, ёйтсе де Алланы»
аты атал№ан со» ѕнсiз бас изесiп жатырмыз. ТЅс-
тЅстан сан-саєєа тартєылап, ауыз кјпiргенше таласа,
д а у л а с а , є ы з ы н а с ј й л е п о т ы р № а н “ м ё ж i л i с
залында№ылар” монтанси єалыпты. Монтансымай
немене! Шешенi» орта»да, кјсемi» орда»да. Бiрає,
аз№антай, тоз№ан, ескi соєпаєты кјп шиырла№ан шешен
мен жа»а№а, биiкке бастама№ан кјсем о»№ан ба?! Iштей
єыжыртып отыр бёрi. Тек, “Іойшы, єар№ам!” деуге
єЅдайдан безген ауыз ешкiмде жоє. ґзi бiлiп бјгеле
єояр мѕритi» та№ы кјрiнбейдi. Сiлтеп отыр. Екпiнi
Хан-Тё»iрiн єЅлатып, Iленi терiс а№ызбай тынбастай.
Тым Ѕзарып бара жатыр едi. °лбетте, єайда№ы кјшенi»
жабайы тјбелесi жарым, атынан ат ѕркер єо№ам мен
саясат бiр са№аттан астам сјз бол№анда, єаїарланса
дѕниенi тарыны» єауызына сыйдырар, он сегiз мы»
№аламны» жалєы иесi – Жал№ыз Тё»iр (“шешен
уа№ызшыны»” сјзi емес, ёрбiр мЅсылман ден єой№ан,
єарапайым, ёйтсе де єЅдiреттi сјз) туралы жыл он екi
ай та»ды та»№а Ѕрып жырланса артыє демессi». Тек,
бiр айнал№анын он айналып, ёбден шиыр№а батєан
болымсыз шешеннi» арзан уа№ызы. Бет алысы сЅмдыє.
ЖЅмає пен тозає тѕгенделген. Сiрё, ты»даушысын бiр
єорєытып, ыєтырып алмай сјз бастамау – жемiсiн

90
берген, кјнермес ескi тёсiл болса керек. Пай№амбарлар
айтылды. Он бес жасар бала да бiлiп бол№ан жаттанды
таптаурын. Исламны» гѕлденген дёуiрiндегi дамы№ан
мЅсылман елдерiне тоєталдыє. Іал№аны бiреу №ана.
Бѕгiнгi заман. Іазiргi дiн. ґткен-кеткен єазаєты»
адасєанды№ы, бiр єуаныштысы бѕгiн бёрi єалыпєа
келе баста№аны жјнiнде бiр кептi» шетi кјрiнгенде
мѕлгiп отыр№ан мёжiлiсмендер єоз№алаєтап єалдыє.
Іоз№алаєтама№анда! Іанша молданы» алдын кјрдiк, –
естiмеген ё»гiме. Ескiден есiмiз ауып отыр едi. Мiне
са№ан жа»а уа№ыз!
– Іалай-єалай? Сонда... сонда менi»... бiздi»... ата-
бабамыз адасєан ба?
Уа№ыз№а Ѕйып отыр№ан бѕкiл жЅрт тѕкiрiгiне
шашалып єал№ан.
– Адасєан! – дедi ныє, сенiмдi. – Е» ѕлкен
єателiктерi Аллаїєа шерiк єосєан. Аруає деп адам№а,
єасиеттi деп а№ашєа, киелi деп, бала сЅрап мола№а
тѕнеп... Сананы» таязды№ынан. Бiлiмнi» жоєты№ынан.
Соєыр сенiм...
– Тоєтат! – дедiм дауыс кјтере.
– Іой, ендi мынауы» артыє. – дедi та№ы бiреу.
Тоєтатпады. Іоймады. Айылын да жима№ан.
– ґтiрiк пе? Бiлiмсiз бол№аны јтiрiк пе? Iлiм мен
бiлiмнен маєЅрым єал№ан, надан адам єарапайым
нёрседен ѕмiт кѕтiп, болымсыз дѕниеге сенiм артады...
У-шу. Бiрi єалмай јре тѕрегелген. “Кјп
дауласасы»дар”, – деп, мысєылдай терiс айнал№ан
сырбазымыз№а дейiн бетiн берiге бЅр№ан. ґткенi»дi
јтiрiк, јлгенi»дi кјпiрiк єылып жатса... ґре тѕрегелмес
жјн жоє. Абылайды» асында шаппай...
– Сонда№ы iлiм-бiлiм игерген дёнiшпён сенсi» бе?
– Ендi, сЅмдыє бiлмесек те, Аллаїєа шѕкiр,
иншаллаї бiлемiз, машаллаї!
– Не бiлесi»?
– Бiлемiз бiраз.
– Тѕк те бiлмейсi»! Ата-бабадан... басєан iзiнен

91
сада№а кет! На№ыз кјк миды» јзiсi». Сананы» таязды№ы
дейдi №ой... Санасы тайыз бiр адам болса, ол – сенсi».
Мына сен...
Іалш-єалш. Іызарып кетiптi. Тiстене сјйлеп,
кјтерiлiп кеткен. Іауiп кѕткен ёлдебiреу же»iнен
тартты. Со»№ы сјздi айтып болып, шынта№ына бѕктей
салып отыр№ан, орнынан тЅрып кеткенде аунап тѕскен
кiшкене жастыєты бѕре Ѕстап, єолты№ына єайта басєан.
Кјзi ба№жа» еттi. Тесiле єарап єалыпты. МЅндайды
кѕтпеген адамны» екi Ѕдай кейпi. Кереуетке арєасын
тiрей, кјсiп тастап отыр№ан ая№ын жиып алды. °лдебiр
єауiптi» бетiн а»да№андай. Іорєає екен. Тјртбає, iрi,
бёрiмiзден iрi болса да – єорєає. Іолтыєєа сѕ»гiп
кеткен жастыєєа єарап єойды. Жастыє емес, јзi
мылжалынып жатєандай...
– Сабыр ет, Беке! Мыналары» болмайды. – дедi
ёлгi же»нен тартєыш жайма-шуаєтап. – °беке, сенiкi
де дЅрыс емес. Бiр-екi оєы№ан дiни кiтабы» бар шы№ар,
бiрає,бёрiн бiлем дегенi» артыє. Пенде деген...
– Мен бёрiн бiлем деген жоєпын. Бiраз бiлем дедiм.
– Ей, сенi» сјзi»е єараса екi дѕниенi» даналы№ын
тѕгел игергендейсi» №ой ие! Бiлемiз №ой кiм екенi»дi.
Дiн туралы неше кiтап оєыды», не тѕйдi» содан,
айтшы?
– Бiраз оєыдыє. Аллаїєа...
– Іаншау? – жауап кѕткендей сёл бјгелдi. – ІЅранды
оєыды» ба? – ¶зiлiс. – Дiннi» тарихын єоя тЅр,
ёлемдiкi де емес, єазаєты» тарихынан не бiлесi»? –
СЅра№ына жауап кѕтiп емес, “осыны» бёрiнен тѕк хабары»
жоє екенiн ендi бiлген шы№арсы»”, – дегендей, сынай
єарап та№ы бјгелдi. – ?лттыє сыпат, салт-сана, єазає
руханияты дегендi естуi» бар ма?
Тјмен тЅєыра берiп, басын жЅлып ал№ын. ґ»ше»
имансыздарды» талауына тѕскенi оєыс есiне тѕскендей.
ґзiнi» ає жолда, ІЅдай жолында жѕргенi, мыналарды»
єай-єайсынан да артыє екенi, та»да маїшарда жѕзiнi»
жарыє, тiлiнi» Ѕзын болатынын есiнен шы№арып

92
ал№анына налы№андай. Налыды да, “Иманым ёлi
толыспа№ан екен”, – деп ойлады. “Е» мыєты єор№аныс –
шабуыл” дегендi естiмеген де, оєыма№ан. °йтсе де,
белгiсiз тѕйсiк iске єосыл№ан.
– ґзi» не бiлесi», айтшы ал? – Дётi бекiп, даусы
тѕзелiп єал№андай. Тама№ын кенеп, жјткiрiнiп єойды.
– Мен тѕк бiлмеуiм мѕмкiн. Бiрає, сенен, дёл сенен
артыє бiлетiнiме кѕмёнiм жоє. Сен сияєты ёлдебiр
сауатсыз молданы» жаттанды уа№ызына бола ата-
бабамды мансЅєтамаймын.
– ...Жiгiттер, – деген баяу дауыстап. ґзiне-јзi ёбден
келгенi даусынан №ана емес, ал№ашєы сенiмi єайта
Ѕяла№ан кјзiнен де байєалады. – жiгiттер, дЅрыс емес
бЅлары». БЅл жал№ан јткiншi. ґткеннi» бёрiн ёулие
тЅтып жѕрiп опыє жеп єалма»дар!
– Туї! – дедi Іызу єан єолын сiлтеп. “Мына№ан
дауа жоє екен” деген тѕ»iлiс. – Іай молдадан естiген
сјзi» мынау?
– Сендердi тѕсiнем, – деген анау естiмегендей. –
Дiндi апиын сана№ан кешегi заманны» салдары осыны»
бёрi. Намаз оєытпай, ораза Ѕстатпай, Аллаїты
Ѕмыттырмає бол№ан. Соны» кесiрi.
– Жё! МЅндай єарапайым тѕсiнiктi бiрiншi сынып
та бiледi.
– Шѕкiр, заман тѕзелiп келедi. – НемєЅрайлы. –
Алдымен Аллаї, иман. Іал№аны кейiн. Ата-бабамыз
адаспады дейсi»дер. ґздерi» ойла»даршы, “Ораза,
намаз – тоєтыєта”, “?ра берсе ІЅдай да јледi” дегенi
адам айтатын сјз бе?
Дау єайта єыз№ан. ґмiр, таби№ат за»ына сёйкес
айтыл№ан, аєыл-ке»ес тѕрiнде келетiн екi ауыз сјзге
сиымды, ке» ма№ыналы даналыєты» – наєыл сјз
аталатыны, наєылды» маєал жёне мётел деген тѕрлерi
болатыны, маєал-мётел кјбiнесе ауыспалы ма№ынада,
салыстырмалы тѕрде єолданылатыны жјнiнде жан-
жаєты сабає жѕргiзiлiп, Ѕзын-сонар лекция оєыл№ан.
– Салыстыратын басєа нёрсе таппай єалып па,
немене?

93
Тѕсiнiктi едi. Уаєыт – шы№ын, е»бек – зая, дау –
нётижесiз. Шаршай баста№анбыз. Осымен бол№ан шы№ар
деп отыр№анда, толыє же»iске жеттiм деп шешкен
мѕритiмiз та№ы бiр кептi» шетiн шы№арды. Ешкiм
ойлама№ан, ты» дѕние дерсiз. Іателесесiз. Кјшеде єыз
кјрген сайын айтылатын сјз.
– Ата-бабамыз сѕйткен де бѕйткен деп, аруаєєа
сиынып, Аллаїєа шерiк єосып, кѕнёнi» е» ѕлкенiне
(Айтуынша, Алла№а серiк єосу – ата-ана»ды јз
єолы»мен јлтiргеннен де ауыр кѕнё кјрiнедi) батєанша,
сол ата-баба»ны» жаєсы жа№ын неге алмасєа? Мёселен,
єыздарын єалай киiндiрген? ?зын кјйлек, иыєтан
тобыєєа дейiн. Тѕгел жапєан. Бјрiк пен сёукелесi не
тЅрады?! – Беке»е єарап єойды. Іазаєты» салтын бiз
де бiлемiз деген кейiп. – Ал, єазiргi єыздар...
Ары єарай белгiлi. Жатєа бiледi жЅрт. Іайталап
жату артыє. Молдеке»нi» ёсiресе тѕйiлгенi – кѕйеуiн
беттен алып, тјске шауып, табан№а салып, езiп тастау№а
єЅмартып жѕрген ІЅдай атєан шабын№ан ёйелдер.
°рине, иманны» жоєты№ы. Орыстар ёйел те»сiздiгiн
жою арєылы...
Белгiлi сорап. Шиырламайыє. ЖЅртты» єышы№ан
жерiн дјп бастым деп, масайрай сјйлеген Ѕлтшыл
имам-а№зам єарлы№а тЅншы№ып, солыєтай тоєта№анда
ёлгi жЅртты сабыр№а шаєырып отыр№ан Ѕстамды
жiгiтiмiз:
– °беке! – дедi. – Ол тѕсiнiктi №ой. Бiр нёрсе
сЅрасам бола ма? – Тым ресми кейiппен бетiне єара№ан.
Сабыр№а имам-а№зам бар ынтасымен Ѕмсына тѕстi.
Іимылына дейiн єЅйып єой№ан солар. – Осы
єыздарды», єазiргi... Ассалаума№алейкум деп амандасып
жѕр №ой. Сол дЅрыс па?
– ДЅрыс емес!
Жоє. Имеке» емес. Ол дёл осы ретте мЅндай сјз
айтпайды. °лгi јзiмiздi» Беке».
– Неге дЅрыс емес? ДЅрыс!
БЅл Имеке» ёрине.

94
– ДЅрыс! Ода тЅр№ан не бар? Айтсын. Амандассын.
Ассалаума№алейкум деген єазаєша... Ол сјздi айту№а
кiмнi» де болса хаєы бар. Ойласа»даршы, “Ой привет”
деп бетi»е жабыса кеткеннен гјрi, сол дЅрыс єо?
ДЅрыс! – дедi јзiн асы№ыс єостап.
– ДЅрыс емес! – Беке» де єайтпайды. –
Салыстыратын, алмастыратын нёрсенi тапты»-ау сен
де! Онда, Ассалаума№алейкум деп, бiр-бiрiмiздi»
ёйелiмiзбен тјс єа№ыстырып тЅрайыє та?! Жа»а№ы сен
айтєан ёйел мёселесi далада єалсын.
– Онда тЅр№ан еште»е жоє... – Иман Ѕза№ырає бјгелдi.
Аузына сјз тѕскенше уаєыттан Ѕтпає тёрiздi. –
Ассалаума№алейкум арабты» сјзi...
– А? Солай ма? Тѕу, мЅны» бёрiн єайдан бiледi
десе»шi! – БЅл НЅржан едi. – ґзi» єарапайым тѕсiнiктен
те»iз жасайын деп єалыпсы».
– °й, єойшы соны! Бiлемiз. Ба№ана №ана єазаєшасын
да бiлiп алдыє. Аллаїєа... Алла№а шѕкiр! Сол
арабтары»ны» єай ёйелi еркекпен тјс єа№ыстырыпты
деп естiп едi»? Тјс єа№ыстырмає тѕгiлi, еркектер отыр№ан
жерге кiруi мЅ» бiлуiмше. Ерiн Ѕшымен, ишара жасап
єана амандасса керек. Сосын, Аллаї емес, Алла!
Аллаї – арабша, Алла – єазаєша.
– Какая разница? – Имеке» кѕйiп кеттi. – Бѕкiл
мЅсылман№а ортає. Аллаї деймiн. Сен јзi» бiл.
– Айырмашылыє па? Іазає єашан Аллаїым деп
сјйлеп едi? Ыбырай ата» да Бiр Аллаїєа емес, Бiр
Алла№а сиынып баста№ан ёлгi јле»iн.
– Оєы№ам анда№ы маєаланы. Шайып кеткен.
– Маєаланы емес, маєалаїты дей салса»шы аєыр
айтєан со».
– Е, НЅржан кекетпе-ей!
– Какая разница? Бiздi» сјзiмiздi» тоєсан пайыздан
астамы сырттан енген. Е» кјбi арабтан. Аєыры, ортає
екен – маєалаї болсын!
– Іалжы»дама»дар! Араб емес, єазаєша болсын!
Дiн менi» Ѕлтымны» бiр бјлшегi. Бiр тiрегi. ?лтыма

95
єызмет етсiн. Дiн – Ѕлтыма, єазаєєа. ?лтым – дiнге
емес. Дiн жолында єызмет етудi» жјнi басєа. Ба№ана
јзi» айтєан, соєыр сенiм болмау керек. Ендеше, аны№ы,
аєиєаты – осы! “ІЅдай – жѕрегiмде”, – дептi менi»
атам. Намаз оєыды екем деп елдi» берекесiн алма!
Отыр№ан жерде анау дЅрыс емес, мынау дЅрыс емес
деп. ґз iшi»де болсын! Кјрiнген ортаны уа№ызды»
ордасына айналдырмасын деп, ІЅдайды» јзi кјктен
єЅран тѕсiрiп, елшi жiберген. Сол жетедi. Бiлгiсi келген
адам оєып алады. Сен тек ѕлгi кјрсет. Манадан бергi
айтєаны»ды бiлмейдi деп ойлайсы» ба басєалар?
Жалыєтырмаса»шы! Са№ан єарап, намаз оєудан єорєады
мына тѕрi»мен. Намаз оєуды» шарты – дѕниенi сен
сияєты єабылдау болса, тјмендемей-ає єойдым.
Орыстанып болып, арабтану№а кјштiк пе? Жоє, °беке!
Іазає болу керек. Менi» бабам єожа-молда келмей
тЅр№анда-ає, бiр єЅдiреттi» барына ден єой№ан...
?зає сјйледi. Сјйлеп жатыр.
Иё. Менi» бабам ёлмисаєтан бiр єЅдiреттi» барына
ден єой№ан. Бёрiмiз – Іазає байды» баласымыз. ?лтын,
нёсiлiн ай№аєта№аны. Тѕбiмiз – Тѕркi! Нёсiлiн, тегiн
таратєаны. Атамыз – Адам пай№амбар! Жарытылысын,
кейпiн тѕйгенi. Адамдыє кейiптен ажырамауды
№Ѕмырлыє маєсат етiптi. Адамдыє кеп. Тал бесiктен –
жер бесiкке дейiн. Адам деген атєа лайыє кѕн кешу.
Адам болып јлу. БЅрын№ылар єалдыр№ан жора, нЅсєа№ан
жол. Кейiнгiге кјрсетер ѕлгi», сiлтер ба№ыты».
Атасыны» ая№ы тиген атамекеннi» а№ашы тЅрыпты,
шјбiн, тасын кие тЅтыпты. Іасыє єаны єал№анша
єор№ап ба№ыпты. Ата аманатын арєала№ан Ѕл, ел ѕмiтiн
аєтау жолында шаїид кешiптi. МЅндай ердi тiрiсiнде
єадiр тЅтыпты, јлген со» аруає деп ардаєтапты. ¶лгiсiн
бЅзсам – назасына єалам деп єорєыпты. “ґлi разы
болмай, – тiрi байымайды” деген байлам жасапты.
ІЅдайды» ерекше назары тѕскен, нЅры дары№ан пендесiн
Тё»iрдi» јзiнен кейiн ауыз№а алып, мiнёжат етiптi.
Сол ердi» ат шалдырып, бел шешiп аялда№ан жерiн,
саяла№ан а№ашын кие тЅтыпты. Басєан жерiн єасиетке

96
балапты. Соєыр сенiм емес! Менi» бабамны» сенiмiнен
асєає, аєиєат еште»е жоє! Баба жолы – дала за»ы.
БЅл кейiнгi ой. Мѕмкiн сол сёттегi кј»iл-кѕй. Іалай
бол№ан кѕнде де, Беке»нi» сјзiнi» сЅлба-нобайы осы№ан
жетелейтiн. Шындыєєа.
Имеке» єоз№алаєтап ёре» отырды. Екi-ѕш мёрте
сјйлемек бол№ан, аузына сјз тѕспедi. °лде, Беке»нi»
мысы басты. Басын шайєады. Тѕ»iлгенi байєалады.
Мына отырыстан. ґзiнен басєаны баурап ёкеткен сјзден.
– ґздерi» бiлi»дер! Сыртта отырып ап сјйлей
бермей, – јзiнi» де ширек тёулiкке жуыє езу
кјпiрткенiн Ѕмытєан сы»айлы, – имам№а бары»дар.
Бёрiн тѕсiндiредi. Та» намазы єаза бола жаздапты,
сендермен отырам деп.
– Имам? Ол да осыны айта ма? Онда, оны ма№ан
жiбер, жјнге салып жiберейiн!
– Аста№фирулла! Аллаї саєтасын! Мен кеттiм.
...Сендердi» дёрежелерi»е тѕспей-ає єояйын.
Со»№ы сјздi єимыл-єоз№алысынан, кјзiнен оєыдым.
Iшiнен №ана айтєан. Сыртєа... шы№ара алмайды. Себебi,
јз дёрежесiн бiлетiн.
– Мен кеттiм, – дедi тек. – Намаз оєиын.
Сылбыр єимылмен орнынан тЅрып, салбырай басып
шы№ып кеттi. Намаз оєиды. Та» намазы. Намаз
ёдеттегiден Ѕза№ырає болу№а тиiс. Намаз емес, намаздан
со»№ы дЅ№асы. ДЅ№асына бiздi де єосатынына кѕмёнiм
жоє. ІЅдайдан безген бiздi»... – Астапыралла!
Имеке»нi» ойыны» жетегiмен јзiмдi ІЅдайдан безгендер
єатарына єосып жiберiппiн. ІЅдай јзi кешiрсiн!
Сјзiмiздi єайтып алдыє. Со»№ы сјзiмiздi №ана. – иё,
бiздi» “тура жол№а” тѕсуiмiздi тiлегенi аныє едi.
Тёуба! Шѕкiр! Тура жолдамыз. Ешкiм адастыра
алмайды. Ешєашан! Адамдыє кейiптен ажырамай
јмiрден јтудi арман еткен бабаларымны» жолындамын.
Ає жол. Хаєты» жолы.
...Жаным – арымны» сада№асы!
Сеул – Алматы.
Шiлде-тамыз, 2011.

97
А±А, ЕРТЕГI ДЕГЕН НЕ?
(ё»гiме)
А№а деген – менмiн. СЅраушы – єазаєты» баласы.
Ал, ертегiнi» не екенiн бiлмейдi екем.
Бiлем №ой. Аны№ында. Тек аныєтама берiп кјрмеппiн.
Университеттi филология маманды№ы бойынша бiтiрсем
де. Бiлсем де тѕсiндiре алмас едiм. Мен №ана емес кез-
келген адам. Ертегi деген...
Алматы єаласы. Кјп єабатты ѕйлердi» кјп
шо№ырлан№ан ауданы. Кѕн кешкiрiп єал№ан. Сол кјп
єабатты ѕйлердi» бiрiне келгем. А№а-же»гемнi» ѕйi.
Аман-саулыє бiлiсу жолымен. Аманды№ымнан хабар
берiп тЅруым керек. БЅл бергi жа№ы №ана. Негiзгi
келiсiм – iнiмдi са№ын№ам. Сѕйкiмдi. Іылы№ы тёттi.
ОйынєЅмар. Арнайы сёлем айтыпты: – “Келсiн!” –
Келдiк. Тјрге озбайтыным бесенеден белгiлi.
Естиярлармен єол алысып, тјс єа№ыстырып бол№ан со»,
мойныма асыла кеткен iнiмдi кјтерiп, “детскийге” јткем.
Іапта№ан ойыншыє. Іару-жараєты» мы»-сан тѕрi
ѕйiлiп жатыр. Пышає, єылыш, граната... Мылтыєты»
неше атасы. Кёдiмгi мылтыєтан аумайды. Кјшеде
кеуде»е таєаса, бары»ды сЅрамай-ає бергiзердей.
Кјлiктi» кјптiгiн айтып керегi жоє. Iшiне адам сиятыны
да бар. Ойын баласына арналып жасалды демесе»,
орта салмаєты азаматты да кјтерердей. Со№ыс
техникалары да шаш етектен. Жан-жануар, хайуанат
атаулы, тiптi бiз бiлмейтiн, кјрмеген маєЅлыєтар;
Адамны» жетi атасы, – кјбi шет ел мультфилмдерiнi»
кейiпкерлерi мен ёскерилер. Толып жатыр. Сап тѕзей
орналасады да, iнiмнi» єапта№ан єаруыны» тегеурiнiне
шыдамай, аяєтары аспаннан келедi. Бiрiнi» басын
єылыш кессе, бiрi оєєа жем болуда. Бiр єызы№ы
ойыншыє садає та бар екен. °лде о№ы таусыл№ан,

98
ёлде ойын№а жарамсыз, ёлде єызыєпады – мен кјрген
Ѕрысєа єатыспады. Заманы јткенiн мойында№андай
бiр бЅрышта елеусiз жатты да єойды. Осылайша єару-
жараєпен толыєтай жасан№ан iнiмнi» ойынын
тамашалап отырып (аны№ында, ма№ан да жиi араласу№а
тура келген) бiраз уаєыт јтiп кеткенiн де байєамаппын.
Кешкi астан со» ойыншыє жалыєтыр№ан ерке iнiм
менi айналдыра бастады. Кѕресемiз, алысамыз – же»iс
сонiкi. Тартысамыз – Ѕпай сол жаєта. Шаршай баста№анда
бейбiт ё»гiмеге кјшкенбiз. СЅрамайтыны жоє. Анау
не, мынау не? Ол неге ондай, бЅл неге былай? Ерiнбей,
жалыєпай бiлгенiмдi (бiлмегенiмдi де) айтып жатырмын.
Жал№ыз Ѕлдарыны» тёттi тiлi єызыєтырса керек, сЅрає-
жауапєа ѕй иелерi де араласєан. ¶ш жаєтап Ѕ№ындырып
жатырмыз. Іана№аттанбаса да, жауапсыз єалып жатєан
жоє.
– Ммм, – дедi. Та№ы єандай бёле шы№арар екен деп
кѕтiп отырмын. Кенет: – А№а, ертегi деген не? – дедi
бейкѕнё кейiппен бетiме єарап.
– ...
¶ш бiлгiштi» де аузына єЅм єЅйыл№ан. Менi “єазає
ёдебиетiн оєып тауысєан №Ѕлама” деп бiлетiн екi естияр
да ма№ан єара№ан. Жауапты берсе осы бередi дейтiндей.
– ...Ертегi? Ертегi деген... ол... А, оны єайдан
естiдi»? – дедiм єулыєєа кјшiп. Ойымды жина№анша,
уаєыттан Ѕтпає ойым №ой.
– Апай айтты. ¶йден бiр-бiр ертегi жаттап келi»дер
дедi. Мамадан сЅрасам бiлмейдi. Папа сенен сЅрау
керек деген. – МЅ№алiмi де о»байды, ертегiнi жаттаушы
ма едi?!
– Ертегi деген ол ендi... ертегi №ой. Сен јзi» ертегi
бiлесi» бе?
– Жоє. Ол не сонда? – Даусында зiл бар. Кјзiнен
“бiлсем сЅрап нем бар” дегендi оєыдым.
Мiне са№ан керек болса! БЅлтарар жер єалмапты.
°лгi екеуден келер єайран жоє. Шындап ойлана
бастадым. Ертегiге аныєтама берiп кјрмеген, тiптi
бЅл туралы ойлап кјрмеген басым, єапелiмде сјз таба

99
алар емеспiн. Орысша оєы№анын жЅртты» есiне жиi
салып, єазаєша шала сјйлейтiнiн маєтан ететiн же»гем:
– Сен, лучше ертегi айтып берсе»шi осы№ан.
Оп-о»ай шешiм. Іалай №ана басыма келмеген?
Ертегiнi айтып бересi», не екенi санасына јз-јзiнен
орны№ады. Бiр жа№ы ертегi естидi, бiр жа№ы мЅ№алiмнi»
тапсырмасы орындалады. Ты№ырыєтан єЅтєар№ан шала
єазає же»геме ал№ысымды iштей жаудырып, бастап
кеттiм. Аузыма “Ер Тјстiк” iлiгiптi.
– Ерте-ерте ертеде, ешкi жѕнi бјртеде...
– Бјртеде деген не, а№а?
– Бјрте деген ол... – Та№ы да ты№ырыє. – Оны
со»ынан тѕсiндiрем, жаєсылап ты»даса» тѕсiнесi», –
дедiм, “СЅрає со»ынан” деп єойып, дёрiсiн жал№астыра
беретiн лектор а№а-апайларымны» єулы№ына басып. –
Іыр№ауыл жѕнi єызыл екен...
– Іыр№ауыл деген не?
– Іыр№ауыл деген – єЅс. Айттым №ой алдымен
ты»да, сосын тѕсiнесi» деп. – Шаршай баста№ан едiм.
Кѕрсiнiп єойып сјзiмдi сабаєтадым. – Шал мен кемпiр
бопты. Бiр перзентке зар бопты, – дедiм, “ерте-ертенi”
єоя тЅрып, тiкелей iске кјшiп. – Перзент деген – бала
деген сјз, – деп єойдым, iнiмнi» алдын орап... –
...Тјстiктен пайда бол№ан бала №ой деп, атын Тјстiк
єойыпты...
– Тјстiк деген не?
– ...
...О»ай болмай шыєты. Ер Тјстiктi» са№ат санап
јсетiн тЅстары кѕмён тудырды, екi кѕнде жѕргенi, ѕш
кѕнде кѕлгенi – јтiрiкке сайды. Ертегi ты»дайтын
жастан јтiп кеткен екiншi сыныпты» оєушысы жолымды
кес-кестей бердi. А»ны» етi мен терiсiнi» тау болып
ѕйiлетiн тЅсына келгенде мѕлдем тѕ»iлдi. Сјздi басєа
тарапєа бЅру№а талпынып жатты. Осымен тоєтасає
керек едi, не де болса шыєєан сапар, Ѕшы№ына шыєпай
тоєтау мѕмкiн емес. Бастапєыда ден єоя ты»да№анымен,
уаєыт јте келе немєЅрайлы єалыпєа кјшкен iнiм,
аєыры, єолына iлiккен ёлдебiр ойыншы№ымен ёуре

100
болып кеттi. Баєытты №Ѕмыр кешiптi деп аяєталу№а
тиiс ертегiм Ер Тјстiктi мЅратына жеткiзе алмады.
Ертегiнi» ая№ы єайда, ортан белiне жуи алмадыє.
Жеткенiмiз бѕтiннi» бјлшегi №ана. Оны» јзi мы» ѕзiлiп,
жѕз жарылып.
Ма№ан ертегi айтєан ёжелерiм, аталарым баєытты
екен, не айтса да ендi не болар екен деп ѕнсiз ты»дайтын
немересi бар.
Иё, мен ертегi ты»дап јскем. Екiншi сыныпта ертегiнi»
шындыєєа томпає, артыє айтыл№ан, асыра сiлтенген,
ёсiреленген тЅстарын мен де а»дай баста№ан болармын.
Бiрає, о№ан дейiн єиялымда јмiр сѕрген єаїармандарды»
ерлiк iстерiне жан-жѕрегiммен сенгенiм, єазає ёдебиетiнi»
осы бiр ѕлгiсiн кјкiрегiме сi»iрiп ѕлгергенiм аныє.
Ертегiден јтiрiк емес, шындыє пен шытырман
iздейтiнмiн. Тјстiктер єинал№анда тiстенiп, жауларын
мЅєатєанда кјзге Ѕшєын пайда болып, мы» єЅбылып
отырып ертегiнi» мамыражай тiрлiкке бјленген со»ына
келiп жеткенде “Уї!” – деп бiр дем алатынсы». Ертегi
бiттi. Бiрає, сана»да№ы ертегi ендi басталады. Сен басты
єаїармансы». Айнала»да№ы адамдар тѕрлi кейiпкерлер.
Жа№ымды-жа№ымсыз бейнелердi» тiрi ѕлгiлерi єалай
да табылады. Болмаса, јзi»е де беймёлiм ёлемге сапар
шегесi». Іысєасы, Тјстiктер жѕрiп јткен жолды сен
де жѕрiп јтесi». ?лы сапардан орал№ан бетi». Же»iспен.
Алды»нан бѕкiл ауылы» шы№ады. Е» алда е»iреп єал№ан
ёже». Одан ары ёке-шеше, а№а-iнi... Кјкiрегi» тЅн№ан
маєтаныш. Шын болып жатєандай. Жерде емес, кјкте
єалыєтап жѕргендейсi». Тјсекте жатєаны»ды Ѕмытєалы
єашан! Осылайша тёттi єиялдар єЅша№ында жатып
Ѕйыєтап кетесi». БЅл жа№дай ертегiге дёнiккен баланы»
басында кѕнде єайталанып тЅрады. Кѕнде жа»а ертегi.
Мейлi, жа»а болмаса да ширы№ып жатып ты»дайсы».
Мен ертегi №ана ты»дадым. Іаншалыєты кјп екенiн
бiлмеймiн, бiрає жо№арыда№ы кѕйдi басымнан кешкенiм
аныє. Байыр№ыны» балаларына єызы№ам, тек ертегi
№ана емес, а»ыз, жыр ты»дап јскен. Байыр№ы №ана
емес, кѕнi кешеге дейiн єазає баласы солай тёй басєан,

101
ес бiлген. “Ту№анда дѕние есiгiн ашады јле», јле»мен
жер єойнына кiрер дене»”. Іазає перзентiнi»
туыл№аннан бастап бастан јткеруге тиiс тёрбие
сатысынан тѕгелдей јткен данышпан Абайды» сјзi.
Бесiк жырын ты»дап Ѕйыєта№ан балада да арман бар
ма екен?! Ертегi ты»дап јскенiмдi айтып маєтаннан
ж а р ы л а р д а й б о л а т ы н б а с ы м , б е с i к ж ы р ы н
ты»да№анымды естiгенде №ой... Ондай маєтана алар
кѕндi жазбапты. Бесiк жыры тЅрыпты, ертегi ты»дап
јстiм деген менi» єатарластарымды саусаєпен санап
аласы». Бiзден бЅрын бастал№ан дерт. Бiзден кейiнгi
хёлi ёлгi. Ертегi ты»дамай јскен ёкенi» баласы.
Ертегi ты»дау єиялды Ѕштайды. Рас. Баланы»
кјкiрегiнде iзгi сезiмдер єалыптастырады. Белгiлi
нёрселер. Елiн, жерiн сѕюге тёрбиелейдi. Жоєєа шы№ару
мѕмкiн емес. БЅл №ана емес, ана тiлiнi» єЅдiретi мен
єЅрылымын, сазын санасына сi»iрмей ме?! Ана тiлiнi»
мёселесiн шеше алмай жѕргенiмiздi» бiр себебi, тiптi,
бастысы осы ертегiнi» жоєты№ына саяды. Іысєасы,
єазає баласыны» єазаєты» Ѕлы болып ер жетуi е»
алдымен ал№ашєы ёсерлерден басталса керек.
Кiнёнi ертегi ты»дайтын жастан јтiп кеткен жас
бала№а аударып, јзiмдi сѕттен ає, судан таза єылып
шы№ар№ан мен ертегi айту барысында сјздiк єорымны»
соншалыє жЅта» екенiн а»да№ан едiм. Іайтсем баланы»
санасына ертегiнi сi»iрем деп, тым жайдаєтатып
жiберiппiн. Е» басты кiнём єазаєты» бiр баласыны»
кјкiрегiнде ертегi туралы жаман пiкiр єалыптастырыппын.
Осыдан кейiн “Ертегi деген не?” – деген сЅраєєа
ойланбастан: “Шыл№и јтiрiк!” – деп жауап бере ме
сонда? Ол бiлгiсi келдi. Менен ал№ан жауабы ёлгi. Басєалай
жолын кјрмей тЅрмын.
Ел болам десе» бесiгi»дi тѕзе! Бёрi бiледi. Мен де.
Бiлетiнмiн. Бiрає, бЅл жолы шындап Ѕєтым. ґзiн
ёдебиетке, сјзге бiр табан жаєынмын деп есептейтiн
менi» хёлiм ёлгi. Бiр ертегiнi ая№ына жеткiзе алмаппын.
Басєалар єайтпек? Несiн айтады? Амал жоє, “ґрмекшi
адам” мен “Шректi” тыєпалайды. °дебиеттi кино

102
алмастырды деген сол ёне. Тек, ёдебиет сияєты ёсерi
жоє. Ержѕрек, данышпан патшаны» орнына ёлжуаз,
ёпербаєан патшаны» келгенi сияєты. ІЅлаєпен естiп,
санасымен байыптау. Кјзбен кјрiп, кјргенiн бейнелеу.
Іаншалыєты айырмашылыє! Естiгенi арєылы єиялмен
бейне жасау мен кјрген суретiн сол єалпында єабылдау.
Іайсысы адамды (баланы) кјбiрек ойлантады? Демек,
дёл єазiргi жас баланы кјзiнi» алдында№ыдан ар№ыны
кјрмейтiн тар ше»бердегi ойлау жѕйесiмен тёрбиелеп
жатырмыз. Кјзiнi» алдына ёкеп, бадырайтып кјрсетпесе»
сенбейдi. Сенi» суреттеуi» мен ёсiрелеуi» тек кѕмён
тудырады. Іасєырды» єояннан таяє жегiнi (ёйгiлi “Ну,
погоди!” №ой) шындыє. О№ан сенедi. Себебi кјзiмен
кјрдi. Іасєыр аєымає. Іоян... јзi»iз бiлесiз. Ал, бiздi»
Тјстiктi» ашыєєан елiн асырау жолында№ы ерлiктерi
тЅнып тЅр№ан...
Судырды» аузында№ы жел сјз. Ертегiнi» бѕгiнгi
кейпiне бЅдан басєа аныєтама таппадым. Адасєан
кѕшiк секiлдi... Ертегiнi» Ѕлып, ескi жЅртты шыр
айналып жѕргенi келедi кјз алдыма!
БЅл мёселенi шешу мен шы№у жолдары ма? Мен
бiлмеймiн. Кјрдi»iз №ой. Бiр ертегiнi ая№ына жеткiзе
алма№ан адамнан єандай аєыл сЅрамаєсыз?! Тым
єЅрыса, баланы алдайтын єулы№ы жоє Мырєымбай
бастама кјтерiп, оны жерiне жеткiзiп, бар мёселенi
шешiп тастайтынына сiз де сенбейсiз. БЅл да ёлгi
ертегiдегi оєи№а сияєты... Иё, јтiрiкке єЅрыл№ан...
Бiздiкi де јлерменнi» ёрекетi. Бала да ты»дама№ан
бёлду-бёлдуiмiздi елге тыєпалап. Кјзбен кјргенiмiз №ой.
Кјргендi жазу єиын емес. Ал, ойдан бiрде»е Ѕсыну...
?лып жЅртєа єайта ма деп єорєам. ¶мiттенi»iз, бёлкiм
бiзден де бiрде»е шы№ып єалар. Шыєпаса, аєылдырыє
бiреу табылар. Со№ан сенейiк!
Бiздер деген, жарєыным-ау, єазає ертегiлерiндегi
јз жЅмба№ын јзi шеше алмай, сергелде»де жѕрген
кейiпкер емеспiз бе?!
25.04.11.
Алматы, Ша»ырає-2.

103
КЕШIРIМ
(ё»гiме)
– КѕнсЅлу Са№ымды кешiрiптi!..
– Кешiрiптi? – Ызалана мырс еттiм. – Неткен
кешiрiмдi жан бЅл КѕнсЅлуы»? Салдаєы!
“Ештен – кеш жаєсы” дейдi. Бiрає кешiгудi» де
жјнi болады №ой. Неге кешiредi? Он жылдан со»
несiне кешiредi? Жаны ашымайтыны бесенеден белгiлi
бол№ан. Табалау ѕшiн? Саудасы бiткен бая№ы кѕйеуiн
келемеж єылу ма? Адам кейiптен ажыра№ан, тоз-тозы
шыєєан байыны» єинал№анына айызы єана єарап
отыру ѕшiн бе? °лде... Тѕсiндi ме екен? Ненi? Кiнёсiн.
Кѕнёсiн. Ол ендi мѕмкiн емес. Тiптi де. Солай ойлауды»
јзi кѕлкiлi. Іатесiн тѕсiнгiш болса соншама уаєыт
єайда єалыпты? Ендi келiп...
...Кешiрiптi...
БЅрын та»данатынмын. Басым, аєылым жетпейтiн.
Ал, мынаусы шалєамнан тѕсiрген. Ала»сыз сайранды
салады келiп, салады келiп. Желiгi басылып, зауы№ы
тара№ан со» мейiрiмдi.., тфуй, кiшiлiк таныта єояды.
Осыншама шу болардай, кешiрiмге зёру болардай
жазы№ы бар ма едi? Кiнёласу№а тЅрмайтын ѕй iшiлiк
Ѕсає-тѕйек кикiлжi». Осындай едi деп ауыз№а алып,
ал№а тарту№а тЅрмайтын Ѕсає-тѕйек бiрде»е. ЖЅрт солай
айтады.
Са№ым. Сорлы Са№ым. Осынша дёрменсiз болармысы»?!
Тјмен етектi аєылсыз єатын ѕшiн асыл жарал№ан
еркек басы»ды кјрге ты№ып. Адам тѕгiл бѕкiл дѕние
танымастай јзгерер уаєыттан со» да кешiрдi»-ау Ѕялмай.
Намыссыз ез!
...Сап-сап. Оєырмандарымнан кешiрiм сЅраймын.
ґз кейiпкерлерiмдi осынша жек кјретiндей, жерден

104
алып кјрге салардай жјнiм жоє едi. °йтсе де, ал№аш
естiгендегi кј»iл-кѕй... Солай дегем. Ашулан№ам. Аєыл№а
салып, салмаєтап тЅрарлыє хёлде болма№анымды
тѕсiнуге тиiссiздер. Ешкiмдi ая№ам жоє.
Бiрає, мёселе мен ойла№аннан мѕлде басєа болып
шыєты.
* * *
Са№ымды бала кѕнiмнен бiлем. Менi» а№амны» досы.
Кјршi ауылдан. ¶йiне де бар№ам. Бiзге тiптi жиi
келетiн. ?зын бойлы, иыєты, аша» жѕздi сЅлу жiгiт.
Мiнезi, мiнезi єандай едi! Елгезек, жЅ№ымды,
кiшiпейiл... Кете бередi. Менi» бала» тѕсiнiгiм берген
ба№а емес, ѕлкендердi» јзi солай дейтiн. Талай естiгем.
Маєтау№а сјз таппай отыр№андай кјрiнетiн. °лбетте
сыртынан №ой. Ал, ол барда... Ол келгенде ѕйдегi
жа№дай мёре-сёре мерекеге Ѕласатындай ёсер ететiн.
Іырыє жыл кјрмеген туысы» Іытайдан оралса дёл
бЅлай єуанбассы». Бала – мен тѕгiл, ёке-шешемiз де
єопа»дасып єалады. Еркiн жѕрiп, еркiн сјйлейтiн
жiгiт атасыны» табалдыры№ын атта№андай арды»-гѕрдi»
кiрiп келе жататын жылулыє арєалап. Мойнына
асыла кетем. Мен – баламын, ол – оныншыда оєитын
тѕбiт иек бозбала. Сонда да еркелейтiнмiн.
Кейiн оєу бiтiрген со», елдi» бёрiн та»дандырып
ауылында№ы мектепке жЅмысєа тЅрды. Іатарда№ы
мЅ№алiмдiк емес, ѕлкен, ёлдеєайда ѕлкен болашає
кѕтетiн жЅрт а»тарылып єал№ан. Ал бiз... Жал№ыз
шешесiне єарайлап єана келгенiн Ѕєєанбыз iштей.
Кјп Ѕзамай ѕйлендi. БЅл кезде єалалыє болып кеткен
а№ам бар, ауылда№ы ёке-шеше, iнi-єарындас, ѕй iшiмiз
тѕгел бар№ан. Менен басєасы. Тойына арнайы келiп
шаєырып кетсе де, бара алмадым. Алматыда едiм.
Мектептi» атынан жарысєа єатысып. Кёдiмгiдей
ренжiген, – “Жiгiт болды», мЅндай жа№дайды єалыс
єалдырмауы» керек єой”, – деген. “Сенi “єайнымды

105
кјрем” деп сарыла кѕткен же»ге» тiптi кјрместей
болып отыр”, – дейдi.
Же»гемiздi кјп Ѕзамай кјрдiк те. БЅл кезде ту№ан
же»гем бар. Я№ни, а№амны» ёйелi. Соларды» тойына
келген. Мен ойла№аннан да ёдемi. СЅ»№ає. Кiтапта
суреттелетiн талдырмашты» нає јзi. Іатар жѕрсе
Са№ым№а №ана жарасардай. Тойымыз№а келмедi деп,
кјрместей болып жѕргенi Са№ымны» жай сјзi №ана
екенiн бiлсем де, сырттай жаєын тартып, iштей жаєсы
кјрiп жѕргем. Бас алып єЅша№ына баспаса да, “ааа,
ёлгi єайным осы екен №ой”, – деп кѕле танысатындай
кјрiнетiн. Са№ым арнайы шаєырып таныстыр№анда
бетiме немкеттi єарады да, єойды. Тым салєын екен.
Жёне тёкаппар. Айналасына кесiрлене, жерiне
єарайтындай. Іалалыє єыз деп едi, ауылды» ашыє-
шашыє тойханасында№ы абыр-сабырды бойына шає
кјрмей тЅр№аны байєалады. Бiр єызы№ы, Са№ым ёйелiнi»
жанында ёлденеден єуыстанып, єысылатындай, ёлденеге
абыржитындай кјрiндi. Бая№ы сарт-сЅрт жѕрiс, ашыє-
жарєын мiнездi» елесi де єалма№ан. Бойына ѕйлеспейтiн
кере№ар мiнез – биязылыє бiтiптi. Кѕле сјйлеп, кiшiлiк
танытып жатса да, бая№ыдай iшi-бауыры»а енбейдi.
А»єылдає єалпымен елжiретпейдi. Алыстыєты сезiнгем.
СЅп-суыє сЅлу же»гем Са№ымды тартып алыпты. Менен
№ана емес, бёрiмiзден.
Тойды» со»ын ала ѕйленген екi жасты орта№а алып,
та»№а дейiн би болатын. Немесе, кiле» жастар тойды
бiр ѕйде жал№астыратын. О№ан кјбiне кѕйеу жолдасты»
ѕйi та»далады. Я№ни, соны» мiндетi. Бiз жаєта сондай
жазылма№ан за» єалыптасєан. О№ан да єарамады. Іал
деп єанша єиылса да илiкпептi. ЖЅмыстары бар.
Сылтау екенiн, амалсыздыє екенiн кјрiп тЅр. Себебi...
Белгiлi. ¶нсiз шы№арып салдыє. Не айтса да, сјзiнi»
со»ын ёйелiне бiр єарап барып, кѕмiлжiп аяєтайтын
Са№ымды єо»ылтаєсып єалып едiм. Иё, бЅл – басєа
Са№ым болатын.

106
Со»№ы рет сонда кјрдiм. Хабар да алыспадыє. °йтсе
де, мѕлде хабарсыз емеспiн. Са№ымны» ауылдастарымен
Ѕшыраспай тЅрмайсы». Са№ымды сЅраймын. “Е, ол
жѕр №ой”, – дейдi. Іазiр тракторист кјрiнедi. “Галстук
та№ып шiкiрейiп, жиырма мы» жалаєымен жарымай
жѕргенше, май болсам да бай болайын”, – дептi. ґзi
айтєандай жа№дайы да жаман емес. Да»№арадай ѕй
салыпты. Жаєында Ѕлды болыпты. Жјн екен десiп,
сырттай тiлектестiк бiлдiрдiк те, єойдыє. Бiраз уаєыттан
со», ЅзынєЅлає ажырасыпты деп жѕрдi. °ркiм ёрєалай
єабылда№ан. Бiреулер “анадай ёйелден айырылып жѕрген
еркекте де ес бар ма”, – деп, бас шайєап, бармає
тiстей таусылды. БЅлай деп, а»дамай сјйлеп єалып
жѕргендер кјбiне еркектер жа№ы. “°йелi» жыландай
ысєырынып тЅрса кјрер едiм єалай сјйлегенi»дi!” –
БЅл бЅрє еткен ашуын бiр ауыз сјзбен тјгiп сал№ан
шарт етпе келiншектердi» лёмi. “Ее, естi-ає бала едi,
бiр себебi бол№ан да”. – Неге де болса сабырмен,
жанашырлыєпен єарайтын кјптi кјрген кемпiр-шал
лебiзiн осылай бiлдiрiп жатты. Пыш-пыш, гу-гу... Ал,
мен єуан№ам. ДЅрыс бол№ан екен дедiм. ДЅрыс бол№ан.
Iштей №ана айтєам. Сыртєа шы№арсам да ешкiм
та»данбас едi. Керек десе»iз себебiн де сЅрамас едi.
Себебi, себебiн бёрi бiлетiн.
“Са№ым ажырасыптыдан” екi жыл јткенде бiз де
мектеп бiтiрдiк. Іа»єу№а єара№анда ёлгi Са№ым iшетiн
болыпты. Басы бостан, ендi бая№ы єалыбын табар,
жарєылдап жиi келiр тЅрар деп кѕткенмен тјбе кјрсете
єоймап едi, – рас шы№ар дестiк. Ол келмедi деп
ренжiсек, јзiмiз бару№а болатын едi №ой. Са№ымды
iздеп. Бiрає... Не деп барасы»? ІЅтты болсын
айтарлыєтай...
¶й iшiмiзбен дастарєан басында жиi сјз єылатынбыз.
– Сол келiн бiр кјргеннен-ає Ѕнамап едi, бiр тѕрлi... –
деп бастап келе жатады шешемiз.
– Тёйт ёрi! ґсегi»дi бала-ша№амен емес, јзi»нi» кјк
езу єатындары»мен отыр№анда быєсыт, – деп тыйып

107
тастайды ёкемiз. Бiрає, кјп јтпей: – Жап-жаєсы бала
едi, обал болды ёке»... – дейдi шайын кѕйiне Ѕрттап.
– Кеше мына НЅргѕл єызыны» ѕйiне бар№ан екен,
сол айтып келдi, Са№ымы» даже тоєтамай iшетiн
болыпты...
Кейiн Ѕмыттыє. Са№ымды мѕлдем естен шы№армасає
та, јз єызы№ымыз бен єиыншылы№ымыз “басєа жЅрт
єалай екен?” – деуге мЅрша бермей кеткендей едi.
Аєыры жолым тѕстi. Ал№ашєы курсты тёмамдап, жаз№ы
демалыста ауыл№а тарєам. Іол бос, єарап жатпай
кјршi ауыл№а тартєам. Арнайы Са№ым ѕшiн. Кјзiммен
кјрiп єайтпаєпын.
Есiктi бая№ы сЅлу же»гем ашты. А»-та»мын.
“Іайтадан єосыл№ан екен №ой”, – дейдi шашыра»єы
ойым.
– Са№ым тЅрмайды бЅл ѕйде.
Тѕк Ѕєсам бЅйырмасын.
– Іалай сонда? Сiз... БЅл Са№ымны» ѕйi емес пе?
– БЅл менi» ѕйiм!
– Сонда... Са№ым єайда?
– Мен єайдан бiлем? Жатєан шы№ар бiр бЅрышта.
Кѕмiлдiп тЅрып єайда тЅратынын сЅрадым.
– Бiлмейм!
Зiрк еткен дауыспен сарт еткен дыбыс єатар шыєты.
“Май№а малшынып жѕрiп сал№ан ѕйiн єатынына берген
екен №ой”, – деймiн кјз алдымда екпiндей жабыл№ан
есiке єарап тЅрып.
СЅрай-сЅрай Меккеге де... Сада№ы кеткiр Са№ымны»
ѕйiне де жеттiм. Ауылды» ортасы болса да, келмеске
кеткен ке»естен єал№ан ѕ»iрейген єос бјлмелi єоржын
там елсiзде єал№андай ѕрейлендiредi. Шѕйкедей єара
кемпiр єарсы алды. °ре» таныдым. Іолынан дём
татып ем-ау бiр кезде. Еттi-же»дi, ає борыєтай салиєалы
кiсi едi. Адам јстiп те тоз№ындайды екен, кјзi» сенбейдi.
Жјнiмдi бiлген со», кемсе»деп келiп бетiмнен сѕйдi.
– Е, жары№ым-ай, Са№ымды iздей єоярдай бЅл кiм
десем, јзiмiздi»... Кел айналайын, тјрлет.

108
Сырты сЅрєиядай сЅрыєсыз ѕйдi» iшi жинаєы
кјрiндi. Бая№ы мјлдiреп тЅр№ан мѕлкi болмаса да,
жоєтан бар єылып, барынша Ѕєсатып баєєаны
байєалады. Екi бјлмелi єоржын ѕйдi» тјргiсi жатын
ѕй болса керек, – кiрмедiк. Ас ѕй №ана емес басєа
шаруалар№а да ы»№айланып жабдыєтал№ан кiре берiс
оймаєтай бјлмеге тiзе бѕккемiз. Іає орта№а дј»гелек
стол єойылыпты. Малдас єЅрып отырып ас iшетiн
єазаєы дастарєан. Сол жає єабыр№а№а тјрге тiрей
єойыл№ан ескi, шиєылдає, торлы темiр кереует. Жёне
ыдыс-аяє салу№а арнал№ан сыры кјшкен шкафты»
бетiне ає мата жабылыпты. О» жаєта киiм iлгiш
мiндетiн атєаратын кјлдене»iнен Ѕзыншає а№ашєа
жартылай єа№ыл№ан шегелер тiзiлiптi. Ол да кјлемдi
ає матамен жабылыпты. Тек жиектей єызыл жiппен
кјмкерiлген жёне ортасына ше»берлей кестеленген ою№а
Ѕєсас тiгiсi бар. Кiре берiсте дј»гелек темiр пеш.
“МЅндай пештер жылуды Ѕзає саєтай алмаушы едi,
єыста єайтiп жѕр екен”. Еденге жеткен жерiне дейiн
кјк-сЅр палас, ары єарай жЅлмалана тоз№ан алаша
тјселiптi. Тјрге кјрпе тастады да, менi жай№астырды.
Аїiлеп-ѕїiлеп жѕрiп дастарєан жайды. Жайнатып
жiбермесе де бiр єонаєты абыроймен шы№арып
саларлыє. Неткен кјнбiс адам. ґлтiрмей жѕрген де
“жал№ызым єайта тѕзелер” деген ѕмiт єой. Тама№ымнан
тѕйiр јтер емес, ёйтсе де, азап-мехнаттан јзге татпа№ан
Шѕйке (аты есiмде жоє) кемпiрдi» кј»iлi ѕшiн
єаужа»да№ан болам. Анау-мынауды ё»гiме єыл№ан
болып, шѕ»кiлдесiп бiраз отырдыє.
Са№ымды сЅрадым.
– ...Кеш батєанша кѕтсе», келiп єалар. Жѕрген
шы№ар бiр жерде. ґзi» де хабардар сияєтысы». ¶уї! –
Кемсе»деп кеттi. – Ал№ашында кјшеде Ѕйыєтап жатєан
жерiнен кјзкјрген а№айын жанашырлыє танытып, ѕйге
ёкеп тастайтын. Мен де намысєа ба№ып, iздеп тауып
алатынмын. Кейiн бёрiнi» кјзi ѕйренiп алды. Кјшеде

109
жатса аттап, жолында тЅрса айналып јтедi. Зi»гiттей
неменi кјтеруге шамам да жоє, јлмесе келер деп
отырмыз мiне. Алыс-жаєын№а таба єылып єарашы...
°йтпесе, єандай едi жары№ым. °йелiм сјйттi деп...
Е-еї, сорлым-ай...
Аныє-єаны№ын да осы кiсiден естiдiм. Са№ымды бiр
кјрiп кетуге бел бу№ам. Ол келгенше...
– Келiн тѕсiргенде мёз болып ем. Іуанышты емес,
єаралы кѕн екенiн єайдан бiлейiн.
Сјзiне єара№анда, жал№ызы ѕй болып, тјбесi кјкке
жеткендей желпiнген ана барын салып той жасапты.
Той јтедi. Келiнi кесiрлiгiн кјрсете єоймаса да,
кербездiгi жан жеткiсiз. Тѕске дейiн Ѕйыєтайды, –
лём демептi. Жа»а отасєан жастар, еркiн болсын дегенi.
Уаєыт јте ес жияр деген ѕмiт. Бiрає... Бiр ай јтедi –
јзгерiс жоє. Екi ай јтедi – бая№ыдай. Жарты жыл –
єашан єараса да кјретiнi ёйелiнi» асты-ѕстiне тѕсiп,
зыр єа№ып жѕрген Са№ым. ґз-јзiнен шаршап,
айналасына саз беттене єарайтын, сыздана сјйлейтiн
КѕнсЅлу. ?лым №ана емес, мен де єаба№ына єараймын.
Тiптi, iштей ы№ып тЅратындаймын. МЅндай јктемдiкке
єашан, єалай жетiп жѕр, ёлi басым жетпейдi. °не-
мiне тѕсiнер, жјнге келер деген есек дёмемен жыл
јтедi. Емiрене иiскеп, алдына алып ёлдилеп отыратын
немереден хабар жоє. Жан№а бата баста№аны да осы
болатын.
Шыдамны» да шегi бар. Бiрде екеуiн отыр№ызып
єойып аєылын айтєан. Тым ёрiден, јзi келiн болып
тѕскен кѕндерден баста№ан. “Бiз де жас бол№анбыз.
ґйтетiнбiз... Сјйтетiнбiз... Содан жаман бол№ан жерiмiз
кёнi. Елдi» сјзi о»ай емес айналайындар. ґсегiне бiр
iлiнсе» єЅры№аны». Келiн емес, кесiр деп єабылдайды.
Етек-же»дерi»дi жина»дар, жетедi осы жатєандары»
да”.
?зає сјйлеген. Екеуi де ѕнсiз ты»дапты. ?лы тјмен
тЅєыра бередi. Келiнiнде јзгерiс жоє. Кiржиiп отыр.

110
Тiптi, бiр-екi мёрте ы»ырси есiнеп те алды. Айылын
жиса не№ыл дейсi».
– М... даа, – дейдi сосын жайбараєат. – Мам, это
уже давно, сiздер келiн бол№ан. Ол бая№ыда №ой. Іазiр
олай емес. ЖЅмысым жоє, Ѕйыєтама№ан да не iстейм?
Іалада тЅрайыє десем, Са№ым кјнбейдi.
Айтар сјз жоє екен. Іалмапты. БЅрын да бiрде»е
деуге бетi ашылып кетер, јзi тѕсiнсiн деушi едi. Бекер
екен. ?лына єара№ан. Бiрде»е дей ме деген ой. Басын
салбыратып алып, сол отырысынан танбайды. Шѕйке
кемпiрдi» жѕрегi суып кетiп едi. Кѕдерiн ѕзген. ?л
јсiрсем, келiн жЅмсасам деген арманны» быт-шыты
шыєєан. Бiр-ає сётте №айыпєа тайып кеткен ѕмiт-
арманны» кѕйiгi:
– Ауылды єиынсынып жѕрсе»дер, єала№а бары»дар.
ґздерi»мен јздерi». Ел iшi №ой, бiр жаман кемпiрдi
јлтiре єоймас, – дегiзген.
– Са№ым кјнбейдi. Мен айтєам.
– Балам, – деген жай №ана. – Келiн дЅрыс айтады.
Жјндерi»дi табы»дар...
– Жоє, мама. Ешєайда кетпеймiз сенi тастап. –
Соны №ана айтты. Кесiп айтєан жоє. КѕнсЅлу жаєєа
жаута»№а жуыє єарай отырып, ѕзiп-ѕзiп, кѕмiлжiп
айтты.
* * *
– Содан кейiн-ає о»бадыє, – дейдi Шѕйке кемпiр. –
Балам мектептен шы№ып, трактор сатып алды. Табысты
жаман таппайтын. ¶йдегi аз№антай малды сатып, јз
жи№аны та№ы бар, жа»а ѕй салды. ґзi» де барыпсы»
№ой, сол ѕй. Обалы єане, шаруа№а мы№ым-ає болатын.
¶йленген со» ѕшiншi жылды» жѕзi ауа немерелi
болдым. Бая№ы – бая№ы ма, жатєанны» кјкесiн ендi
кјрдiк. Бала№а салєын. Са№ым екеумiз єараймыз. Тѕнде
жылайды, жЅбататын сол, еркек басымен. Жаялы№ын
жуып-тазартатын мен. БЅл кезде келiн жЅмсау дегеннi»
адыра єал№анын мойында№ам. Керiсiнше. “Бѕйте

111
салы»ыз, сѕйте салы»ыз”. ґктем. Сырым ѕшiн, –
немеремнi» аты, – iстеймiн бёрiн. Емiзу ѕшiн, онда да
емшегi сызда№анда №ана єолына алады. Десе де, баєытты
екем. Баєытты болатынмын. Шарша№ан-шалдыєєанмен
кейiс, ренiшiм сол жаманды бiр иiскегеннен-ає Ѕмыт
болатын. ...Ендi ол да жоє, єарыс жерде отырып єол
жетпей...
...БЅл кезде ешєандай шаруа№а араласпайтын бол№ам.
ґздерi бiлсiн дедiм. Тiзгiн єолына бiржола тиген со»,
келiнiме жан бiтейiн дедi. БЅрын бiлмей жѕрiппiз,
пысыєты» на№ыз јзi болып шыєты. Дѕкенде бёрi бар,
сатып ала саламыз деп, шайєатыє етiп отыр№ан жа»№ыз
сиырды со№ым№а жы№ып салдыє. Басєа мал бая№ы ѕй
сал№анда кјзден бЅл-бЅл Ѕшєан. Мейiлдерi» дедiм.
Артыє мехнаттан мен де єЅтылып кјрейiн. Дѕкеннi»
сѕтi мен майы та»дайыма жЅєпаса да, шыдап баєтым.
ЖЅртты» кемпiрi келiн жЅмсаушы едi, менi келiнiм
жЅмсайды. О№ан да кјндiм. Кейде шаєылдап жа№амнан
ал№андай болушы едi-ау. Соны» аєылымен ѕйден ша№ын
дѕкен аштыє. Кјрген де шы№арсы», дарбазамен
єатарласа салын№ан iскiлёд сол.
Бiр кѕнi келiнiм ѕйде жоєта Сёлима кемпiр келiптi,
кјршi бiздi». Іарыз№а бiрде»е алмає. БЅрын со»ды
араласпасам да, пысыєты№ым Ѕстап сЅра№анын бердiм.
Ерiп келген кiшкентайына да тёттi-пёттi Ѕстатєам.
Келiн келе шу шы№арсын. “ґзi» тауып жатпа№ан со»
не» бар єаєпас, – дей ме-ау, – јзi» тауып жатпа№ан
со» отырмайсы» ба тыныш. Не јлмедi», не єоймады»...”
Естiмей жѕрген сјзiм емес, ѕнсiз же»iп ѕйренгем. Сол
сётте ѕстiнен тѕскен. Кiре берiсте бёрiн естiп тЅрыпты.
Тѕрi јрт сјндiргендей. Шабынып тЅр№ан ёйелiн жаєтан
осып жiбердi. “Тёубе, – дегем iштей. – ?лыма ес
кiрiптi, намысы бар екен”. Іателесiппiн. Сол кѕнге
тёубе емес, ла№ынет айтуым керек екен. Бiтпейтiн шу
басталды да кеттi.
– О, жаман неме! Тѕрi»е єарамай сен де мынаны, –
кјгере тЅрып иегiмен менi нЅсєа№ан, – мына єаєпасты –

112
єолын сiлтей кјрсеттi, – єор№ай єалыпсы» №ой.
Кјрсетейiн сендерге. Осы шыда№аным да жетер, кјзi»е
кјк шыбын ѕймелетем.
Жа»а тѕскенде єазаєты» сјзiнi» јзiн бЅзып айтатын
єыз едi, кейiндеп маєалдатып тЅрып сјйлегенде аузы-
аузына жЅєпайтын бол№ан. Байынан таяє жеген єатын
асса “кетеммен” єорєытушы едi. Оны» јзiн жаман
єатын деп мысєылдайтынбыз. Ал мынау... Мыєты
єатын боп шыєты. Кеткен єайда, јзiмiздi єуып шыєты.
Бёленi» бёрiн оєып ту№ан ба, соттастыє, – за» соны»
жа№ында, – же»iп шыєты. Кейiн естiдiм, сотта№ылар№а
аєша берген кјрiнедi.
Бiз де бЅлай сорлы кепке тѕспей, бiрде»еге єол
жеткiзер ме едiк, Са№ымым бас тартты. Бёрiнен. ¶йден
де, басєадан да. Іайта єосылармыз деп ѕмiттенгенi
екен №ой. Бастапєыда ашумен єол кјтерсе де, артынан
јлердей жалынды. Ая№ына жы№ылу№а бар едi. Сѕйедi
екен №ой бай№Ѕс. Анау илiкпедi. Дiнi єатты екен.
Осы ѕйге кјштiк соєа басымыз сопиып. Тигенi бiрен-
саран мѕлiк пен кјк трёктiр. Іанша са№ы сынса да ел
єатарлы тiрлiк кешiп жатєан. Бiрає, бая№ы екпiн жоє.
Екi кѕннi» бiрiнде кјшкен жЅртына барады да тЅрады.
?лын кјргiсi келедi де. “Кјрсетпейдi екен”, – деп
пыш-пыштайды осы жЅрт. ґзi тiс жар№ан емес. Шыдау
єайда, мен де бар№ам. Есiгiнен аттатпады.
– Ана сѕмелек бала» екеуi» бЅлары»ды єоймаса»дар,
сотєа берем!
Сотєа бередi. Аузым ёбден кѕйген, тЅра єаштым.
Сыртымыздан ел-жЅртты» не дейтiнiн жаєсы бiлем,
јлмеген со» кјнедi екенсi». Дей берсiн, ел не
демейдi... – деп жЅбанам №ой ёлгi... °лгi келiн... тѕї,
КѕнсЅлу сайєал айтады дейдi, “Са№ымды тѕрмеде
шiрiтуiме болатын едi, шешесiн аядым”, – деп. °й,
тёйiр-ай. Ке» пейiлдiлiк танытєанда№ысы бЅл болса...
Сорлы балам кѕн јткен сайын мѕжiлiп бар жатты
кјз алдымда. Сјйлемейдi. Кѕлмейдi. Кѕрсiне бередi.
Уаєыт јте келе сейiлер деген ѕмiт ѕзiле баста№ан. Не

113
iстесе де сѕйегiне iлiнiп зор№а тЅр№андай салбырайды
да жѕредi. Бiр жылдан аса осылай жѕрдi де, бiр кѕнi
iшiп келдi. Удай мас. Е»к-е»к жылап жѕр.
– Мама, менi» не кјрiп келгенiмдi бiлесi» бе? –
деп єЅшаєтай ал№ан менi.
Мас єой деп, мас не айтпайды деп тЅрсам да себебiн
сЅрадым.
– СЅмдыє... Мен јлдiм, мама. Тѕсiнесi» бе, тiрi
јлiкпiн ендi. У-у-у... сорлы мама...
Осынша жылай алады екен-ау адам да. Кјз жасы
тарамданып иегiне тјмен тамшылап жатыр. Аєыры,
екi єолын жайып, дёрменi бiткендей есiк жаєтауымен
сыр№анап боса№а№а сѕйенiп отыра кеттi. Мелшиiп бiраз
отырды. Сыртєары дѕниеден байланысын ѕзгендей.
Шыр-пыр боп айналып жѕрген менi кјрмейтiн де,
естiмейтiн де сияєты.
– Мама, – деп кѕбiр еттi ёлден уаєытта. Даусында№ы
дiрiл басылыпты. – Мен... Ол... Ал, ол... Кешiр,
мама. Айта алмаймын. Кешiр...
Жасаура№ан єып-єызыл кјзi... Бетiме єара№ан.
Аянышты едi. Кјз алдымнан сол тѕрi кетпейдi ёлi
кѕнге.
...Содан тѕзелмедi. ґзi айтєандай тiрi ј... Е-еї. –
Жылап отыр екен та№ы да. – °лi iшiп жѕр. Бес жыл
болды. Сорлым-ай.
Егер, басы»а тѕсiп, осындай ауыр сёттi» куёсi бола
єалса»... – ІЅдай саєтасын. Ешкiмнi» басына тiлемейтiн
жа№дай. – Артыє азап жоє шы№ар. ЖЅбату керек
єой. Не айтам, єандай сјз табам кейуана№а жЅбаныш
боларлыє? Тiрi јлiк Ѕл мен бiр уыс бейбає кемпiр.
Тјрiнен кјрi жуыє. Екеуiнi» де. Бiр кезде тјрде
отыр№ан. ґз кјзiммен кјргем. Ендi мiне...
Тјр мен кјрдi» арасы тым тиiп тЅрады екен-ау.
Тјр мен кјр...
– Баламнан, Са№ымны» сау кезiнен єал№ан естелiк
осы-ає, – дедi менi шы№арып салу№а сыртєа шыєєанда,
єа»єасы №ана єал№ан тоз№ан кјк темiрдi нЅсєап. –

114
Келiп тЅр дер едiм, мынадай мола№а єай бетiммен
шаєырам. Аман бол, айналайын. Мендей баєытсыз
шеше» мен сорма»дай а№а»ды еске ала жѕрсе» бол№аны.
Іанша жѕрермiз дейсi» бiз де, аз №ана... Аз №ана
єалды балам...
Кјмейiм бiтелiп єал№андай. Іалай тыныстап
тЅр№аныма єайранмын. Бiрде»е деуге... Жылап
жiберетiнiмдi бiлдiм. Иiп ёкеп ма»дайымнан сѕйдi.
°лi жылап тЅр екен.
* * *
Есе»гiреп кјшеге шыєєам. Іай кѕш жетектеп, єай
сайтан иектегенiн кiм бiлсiн, КѕнсЅлуды»... тiфу,
Са№ымны» ѕйiне беттегем. КѕнсЅлумен сјйлеспекпiн.
Бёрiн айтам. Керек болса жалыну№а бармын. Бѕкiл
бiр ёулеттi» та№дыры соны» єолында тЅр№анын
тѕсiндiргенше ауласында жатып алам.
Кјрмейтiнiмдi, кiрмейтiнiмдi, сјйлесе алмайтынымды
бiле тЅра солай ойладым.
Неткен дёрменсiздiк!
Биiк єызыл шытырлы ѕйге Ѕзає єарап тЅрып єалсам
керек.
– Не болды? Сен де бiр тѕнеп аттанбаєпысы»?
ґктем дауыстан селт етiп, жалт єарадым. Жетпiстi»
iшiндегi шал. Е»сесi тiк. Іос єолын артына Ѕстап
алыпты. °демi єартай№ан сЅлу шалдар болатын, –
сол. Кјзi ј»менi»нен јтедi. °лде, бiр сёт єана осылай
кјрiндi ме? ¶мiтi кесiлген, жылай-жылай кјзiнi»
жылты јшкен кейуанадан кейiнгi кјрген бiрiншi адам,
шалды» соншалыє асєає кјрiнуiнi» себебi осы болуы
да мѕмкiн.
– °лде кезегi» келмей жатыр ма?
– Тѕсiнбедiм...
– Тѕсiнесi». Тѕсiнесi»дер. – Даусында кейiс бар.
Кјзiнде ашулы мысєыл ойнайды. – Иттер ј»ше».
– Са№ымды iздеп жѕрмiн, ата, – дедiм. Сјз Ѕ№ар
халде емес едiм. Жѕрдiм-бардым сјйлей сал№ам.

115
– Ойдойт де. Са№ым кiмi» едi?
– А№ам.
– Шын айтасы» ба? – Та»даныспен сынай єара№ан. –
Ее, жјн-жјн. – ЖЅмсара тѕсiп, кейiстi єалпын єайта
тапты. – А№ам де. Болары болып, бояуы сi»iп бiткенде
а№а керек бола єалды ма? °лде, табалау№а келдi» бе?
Шыбын шаєєандай ёсерi жоє. Басєа жа№дайда
жолыєєанда мЅндай сјздi» єарымтасын арты№ымен
єайырар едiм, аєсаєалды№ына єарамай. Iшiм тола јз
єай№ым, јзгенi» гјй-гјйiн єабылдар орын єалмапты.
¶нсiз бетiне єара№ам.
Менi» жайымды Ѕєєан болу керек, шал кјп созбай
жјнге кјштi.
– Сыєпыты»а єара№анда серiлiк єЅрып, тјсек ба№ып
жѕрген салт басты єатынєЅмар№а Ѕєсамайсы». Болса»
боларсы». Ренжiме, кёрi мылжы» сјйлей бередi. Тек,
кјргенде єарадай кѕйiп кетесi», – деп бiр тоєтады.
Сјйлеуiк шал жЅмысымнан єалдырардай Ѕнап тЅр№ан
жоє. – Сомен, а№а»ды тапты» ба?
– Тапсам, iздеп нем бар? – ¶лкенге бЅлай сјйлеу
ёдетiмде жоє, десе де єиты№ып баста№ам.
Ке»к-ке»к кѕлiп єойды. ґп-јтiрiк.
– Жарайды-жарайды. Іалай ендi, табатын тѕрi»
бар ма? Мына тѕрi»мен ёй, таба алмайсы»-ау.
– Сiзден кјмек болмаса... – дедiм екi Ѕшты.
– Бiзден ба? Бiздi» єолдан жјн сiлтеуден басєа не
келедi тёйiрi. Ауылды адаєтап шыє, тауып єаларсы».
Мырс етiп, терiс айнала бердiм.
– МаєЅл-маєЅл, келiп єал№ан екенсi», жѕр.
А»-та» артынан ергем. Ерiгiп, екi єолы алдына
симай жѕрген шал, септiгi тиiп єалар. Ы»ырана тѕсiп
бастап келедi. “ДЅреееес”, – деп єояды јзiмен-јзi.
– Кјршi»iз неге кјшпей отыр, аєсаєал? – дедiм.
ґзiме келе баста№андаймын.
– Іай кјршiнi айтасы»?
– Жас келiншек. Са№ымны» ѕйiнде тЅратын.

116
– Е, кјшiп несi бар. Басында да»№арадай ѕй мен
дѕкен бар. Не iшем, не кием демейдi. Кј»iлдестерi
анау, јрiп жѕрген. Уайым жоє, єай№ы жоє мЅндай
тiрлiктен безетiндей аєылын ат теуiп пе? Осы отыр№аны
отыр№ан бЅ єызды». – Тере» кѕрсiнiп єойды. – Обал
єылды ата»а нёлет. °п-ёжептеуiр баланы. °йтпесе, бiз
кјше кезiп iздейтiн адам ба едi сол?!
Шалды» ал№ашєы сјздерiн ендi байыптай баста№ам.
– Кј»iлдес дедi»iз бе?
Тоєтап тЅрып, бЅрылып бетiме єара№ан а»тарыла.
Менi» тѕк Ѕєпа№анымды кјрсе керек тѕрiмнен.
– Е, бётша№ар, сонша тiстесiп тЅр№ан№а бiлiп iздеп
жѕр ме десем, тѕк хабары» жоє екен №ой.
– Жоє аєсаєал, естiгем. Бiлем. Бiрає, кј»iлдесi»iздi
Ѕєпадым.
– Тѕк бiлмейсi» онда. Шет жа№асын №ана єЅла№ы»
шал№ан. Бѕкiл ауыл бiлiп бол№ан єазiр. Тiптi, кјршi
ауылды» дёмелi жiгiттерi де хабардар.
Санама ендi-ендi бiрде»е жеткендей. Iшiм ит
тырна№андай. Са№ымны» неге iшiп кеткенiн сонда №ана
Ѕєєам. “Мама, менi» не кјргенiмдi бiлесi» бе? Мама...”
Атпалдай азаматты» јкiре жыла№аны келдi кјз алдыма.
* * *
Ауыл шетiндегi єауєи№ан єамба. Ке»ес ѕкiметiнi»
єалды№ы. ?зыннан Ѕзає єатарластыра салын№ан тоєал
тамдар бiздi» ауылда да тЅратын тоз-тозы шы№ып.
Шатырсыз. Тек, кезiндегi кѕзетшiнi» кѕркесi болса
керек, тјбесiн топыраєпен жапєан оймаєтай ѕйшiктi»
басы бѕтiн. Есiктi» орны тЅр ѕ»iрейiп. Іал№анын тонап
алып кеткен. Жаз№ы ыстыєта оєырала№ан бЅзау-тана№а
пана болатын. Мына жетiм там да пана болыпты.
Тек, бЅл сапар мал№а емес... Адам№а. Адам жатыр едi.
Адам бол№анда єандай?! Бiр кездерi єыздарды» јзi сјз
салып, хат жаз№ан, тѕнiмен дј»бекшiп Ѕйыєтай алмай
ойлайтын жiгiттi» тјресi. Иё, бiр кездегi... Ал, бѕгiн...

117
Адамны» єоры... Араєты» єЅлы. ґзi айтпаєшы – тiрi
јлiк.
Тiрi јлiк... – Жоє аузым бармайды. – Са№ым єЅныса
тѕсiп, о» жамбастай бЅрышта жатыр екен. Екi алаєанын
беттестiре бiрiктiрiп, басына жастапты. °лсiз пыс-
пыстайды. Сорайып бойы №ана єалыпты. Арса-арса.
Бет-аузы кiр єожалає. Алматыдан ал№аш кјргенде
кјз айыра алмай, та»-тамаша єалып єарайтын, кейiн
кјз ѕйренгенi сонша ѕйреншiктi кјрiнiске айнал№ан, –
бомж деушi едi. Сол тип алдымнан шыєєан. Ауылдан.
Айналып шы№ып жѕре бермек болдым да, белгiсiз
ѕмiт жетелеп, бјгеле бердiм. Сјйлеуiк шал бiрде»е
деп жатыр, – естiгем жоє.
– Са№ым, – дедiм аєырын. Бiр кездерi а№а деушi
едiм, дей алмадым. – Са№ым, тЅршы... – єаттырає
сјйледiм. Сезер емес. Жаєындау№а тура келген. БЅрын
мен кјргенде бiлiнер-бiлiнбес тыныстап, сѕйкiмдi
Ѕйыєтайтын. Сол єалпы. – Са№ым! – Иы№ынан жЅлєу№а
мёжбѕр болдым.
“Не керек?” – дегендей немєЅрайлы єалыпта бетiме
єарады. Есiне ёлдене тѕсiргiсi келгендей, тѕсiре алмай
єинал№ан кейiпте Ѕзає тесiлдi. Тесiле єарап жатты да,
оєыс басын жЅлып алды. Атып тЅратындай кјрiнген.
Жоє, тЅрып барып, єайта отыра кеттi. Танып едi.
Тiзесiн єЅшаєтай басын тјмен салып отырып алып,
басын шайєап-шайєап єойды. °лденеге јкiнгендей.
Ауыр, јте ауыр минуттар жылжып жатты. Екеумiз
де мелшиiсiп єанша отырды екенбiз.
– Ее-е, мiне сен де кјрдi». °тте-е-е», – дедi кѕ»iрене
кѕрсiнiп. Тiстерi бѕтiн екен. Сар№ая бастаса да, мынадай
бет-ауызды» ар жа№ынан маржандай кјрiнедi. –
°тте», – дедi єайталап. Сјзi аныє. Бѕгiнгi iшкенi
тарап кеткен сияєты. – Ал, не айтасы»? Бёрiн бiлетiн
сияєтысы» №ой. Ести-ести єЅлає жауыр болса да, айт
аєылы»ды, ты»дап кјрейiн.
Бетiме єарады. Жасаурай тЅманытєан отсыз

118
жанарында єорлан№андыє байєалмайды. Адамдар№а
деген јшпендiлiкке Ѕєсас сЅс бар.
– А№асы iнiсiне аєыл айтпайды, Сёке.
Мырс еткендей болды. Артынша:
– Жёне, алєашты а№а санамайды де. ДЅрыс айтасы».
– Апамды кјрдiм, – дедiм сёл ѕнсiз отыр№ан со». –
Азып кетiптi. Сенi кѕтiп бiраз отырдыє. Шай iштiк...
Со»№ы сјздi не ѕшiн айтєанымды бiлмеймiн. Бёлкiм,
от басы, ошає єасында№ы мамыражай, берекелi тiрлiктi
есiне сал№ым келген шы№ар. Бекер боп шыєты.
– Шай iштiк...
– Зёр iштiк де!
Селт етiп едiм. Iшiм тiтiреп кеттi. Тiлiмдi байлап
тастап едi осы бiр-ає ауыз сјз.
– Кешiр, – дедi бiр уаєта. – Апа» бёрiн айтєан
шы№ар. Еште»еге ёуре болма. Келмеске, тѕзелмеске
бет ал№ан адаммын мен. Тѕзеймiз дегендер бол№ан.
Босєа єара терге тѕстi де, єойды аєыры. Мiне, єазiр
ешкiм мазамды алмайды. Сјзi»дi шы№ындама босєа.
ґлдi деп бетi»дi сипа да, жѕре бер!
– °лсiз екенсi», – дедiм. – Бiр єатын жолдан
тайды екен деп... МЅншама... Шеше»е жаны» ашуы
керек едi №ой е» єЅры№анда.
Та№ы бiрде»елер айттым №ой деймiн. ¶нсiз, бјлмей
ты»дады.
– Болды» ба? – дедi сосын. – Болса» бар ендi. Бара
№ой. Іол-ая№ымды байлап, емдеуге апар№андар бол№ан.
ґзiм де єоймає бол№ам. Тѕк шыєпады. Айтшы, не
ѕшiн, кiм ѕшiн єоям а? Іайтiп јмiр сѕрем?! – Даусы
кјтерiлiп кеткен. Ашулан№анда жа»а №ана ѕрлесе»
єЅлап тѕсердей кјрiнген ёлжуаз адам ширап кеткендей.
Іысты№а дем алып, тiстенiп аз отырды да, сабасына
тѕстi. – Анда№ы тiрлiкке орал№ым келмейдi. – Ауыл
жаєты иегiмен нЅсєады. – Сен айтпаєшы ёлсiз екем.
Іорєає екем. Тѕк болма№андай жѕре беруге батылым
бармады. Тезiрек јлсем деп ем, кјрдi» №ой, ол да
о»ай емес екен. Жоооє, бiр єатын ѕшiн емес. Оны»

119
осылай боларын бiлгем. Бiрге тЅрып жѕргенде-ає
шошын№ам. Бiтпейтiн зауы№ынан шошын№ам. Тоят
таппаушы едi-ау. Ендi мiне, єЅмарынан армансыз
шы№ып жатєан шы№ар. Кјпке ортає єатын... Хе, ма№ан
ал№ыс айтатын шы№ар єазiр, “Осындай єатынды бiзге
тастап кеткен” деп. Бiлесi» бе, мен бар №ой, кезiнде
а»ды№ам, кiмнен бастар екен деп. Ал№ашєысы кiм
екенiн бiле алмадым. Бiр жарым жылдан со» ѕстiнен
тѕстiм. Бастапєыда тым сає бол№ан болу керек. Кјп
Ѕзамай бойы ѕйренiп кеткенi сонша, сырт кјздi
елемейтiн бол№ан сияєты. Еее-ййй, – ѕнсiз жерге єарап
отырып єалды. Кјз алдына келтiрiп отыр№анын бiлдiм.
Іиналып отыр№анына шѕбём жоє едi. Басын кјтермеген
кѕйi сјйлеп кеттi. Естiлер-естiлмес. Сыбыр№а жуыє. –
Армансыз айєаласып жатты-ау арсыздар. Жёне кiммен
десеее»шi. Басєа бiр еркекпен кјрсем мЅнша тјмендемес
пе ем? Айуандар-ай. Бiр кѕн бЅрын №ана жанашырым
болып, тјрiмде отыр№ан сыйлы єона№ым едi №ой.
Алдынан кесе јткен жерiм жоє едi. Мен дейтiн бiр
жан жоє екенiн тѕсiндiм сонда. °тте»...
– Кiммен? – дедiм шыдамай.
– Танымайсы». Айта алмаймын. Аузым бармайды.
Шын сорлы екем. Е» болмаса екеуiн єосып сабау№а
дёрменiм жетпедi. ґлтiруiм керек едi №ой екеуiн де.
Содан кейiн јзiм јле кетсем... Же»iл болатын едi. Е»
єЅры№анда беттерiне тѕкiруiм керек едi... Ешкiмiм
жоє екен. Шешемнен басєа. Бай№Ѕс-ай, ѕмiттенiп жѕр-
ау. Со№ан №ана јкiнем. Басєасына... тѕкiрдiм.
Іанша отырдыє екен жер сѕзiп.
– Сёке... – дей бергем.
– Болды, бауырым. Іорламашы, а? – Кјзi єызарып
кетiптi. Аянышты, кјз тоєтатып єарау№а батпайтын
кјзєарастар болады, – сондай. – Жетедi осы да.
Іинамашы бЅдан ары. Іар№ыс атєан адаммын мен.
– Ойланып кјр, Сёке, – дедiм сонда да. – Шеше»дi... –
Бёрiн јзi де бiлiп тЅр, тѕк шыєпайтынын Ѕєтым да,
до№ардым.

120
¶ндемедi. Ме»iреуге айнал№ан. Ойсыз, тiлсiз тас
мѕсiн бiр нѕктеге єадалып отырып алды. Ендiгi
отырыста мён жоє едi. Кѕдер ѕздiм де, орнымнан
тЅрдым. Салбырап та№ы єаншама єарап тЅрдым. Селт
етпейдi. Сѕйретiлiп есiкке беттедiм...
Шы№а берiсте атымды атады. Кѕбiрге жуыє єана
ѕнмен. Бёлкiм, “ала кет”, – дегiсi келген шы№ар.
Басєа сјз естiдiм.
– Рахмет са№ан... Кјмусiз єалмайды екем.
Бјгелме дегендей бас изедi. Бѕгiндiкке тЅ»№ыш тура
єарап сјйлегенi осы. Жылап отырды. ТЅп-тЅныє, мјлдiр
тамшылар кјлкiлдеп iсiген єожалає беттен тјмен
сыр№ып жатты.
...¶лкен жолды бетке алып iлбiп келедi екем.
Жыламау мѕмкiн емес едi.
* * *
ґз ёйелiн кiммен кјрдi екен? Тјрт жыл бойы
ойымнан бiр шыєєан емес. Жан єияр досы... Жаннан
артыє кјрер, ардає тЅтар а№асы... Орны ёкеден де
єымбат єамєоршысы... ?ла№ат айтєан Ѕстазы...
Таппадым. Ешкiм бiлмейдi. КѕнсЅлуды» ашыналарыны»
тiзiмiне сЅрау сал№ам. Елдi» жел ауызы бiраз Дон
Жуанны» атын ата№ан. Іанша ѕ»iлсем де, жамандыєєа
єимайтындай, Са№ымды єан жылатардай ешкiм жоє.
Ешкiм бiлмейдi екен. Иё, ешкiм... Жоє, бiледi екен.
¶ш адам бiледi. КѕнсЅлу, Са№ым, ... . Кiм екен?! Тек,
кјрге јздерiмен бiрге кететiн шындыє.
Ал, КѕнсЅлуды» кешiрiмi... Далбаса. Оттаубай сјз.
Болмасты дабыра№а айналдыру№а єЅмар, ты»даушысын
та»дандырам деп тым єарапайым, тѕсiнiктi нёрсенi
“аспаннан Мёдi тѕсiптiге” жуыє ёсiрелеп айту№а єЅштар
а№айынны» жел сјзi.
– КѕнсЅлу Са№ымды кешiрiптi!
“КѕнсЅлу – Са№ым” хикаясын бiлетiн, е» болмаса
шет жа№асынан хабардар адамды селт еткiзер-ає сјз.
Кiм болса да, ёлгi айтєыш айды аспаннан бiр-ає

121
шы№арар сјздi тап басєан. Бiздi» јзiмiз сенiп єала
жаздадыє.
Ал, негiзiнде, мёнi бiз ойла№аннан тым сЅйыє,
ёлдеєайда єарабайыр екен.
– КѕнсЅлу Са№ымды кешiрiптi.
Осы сјз ауыздан шы№ардан екi кѕн бЅрын болса
керек, Са№ым арманына жетiптi. “Тез јлсем-ау”, – деп
едi, јзi ойла№андай тым тез болмаса да, ёзiрейiл
шiркiннi» жолы ёйтеуiр бiр тѕсiптi. Ал, шешесi ёлi
тiрi екен.
Естуiмше, ѕй бетiн кјрмей кеткен Са№ым јлетiн
кѕнi (јлетiнiн бiлген №ой) ѕйiне келiптi. Шешесiнен
кешiрiм сЅрап, арыздасып, аялы алаєан№а жатып,
ажал жасты№ына ала»сыз бас єойыпты-мыс. °йтеуiр,
јзi сенгендей кјмусiз єалмапты. Бiз бара алмадыє.
Хабар тым кеш жеткен. Уа№ында жетсе де, бару,
бармауымыз екiталай. Ал, КѕнсЅлу барыпты.
“Са№ым јлiптi” хабар тара№анда, бѕкiл ауылды»
сыртєа шы№армаса да, iштей “КѕнсЅлу єайтер екен?” –
деген ой кјкейiн тесiп, со»ын асы№а кѕткенi аныє.
Бiр єызыєты» болатынына имандай сенген №ой. Иё,
жЅрт кѕткен єызыєты» болмай єалуы да мѕмкiн едi.
Бiрає, КѕнсЅлу барыпты. ЖЅрт ѕдiрейiсе єара№ан
сы»айлы. Бая№ы ажар тоз№ан. Елдi» сјзiне єара№анда
ол да Са№ымны» ар жає, бер жа№ы. Тек кјшеде емес –
ѕйде, сасыє лашыєта емес, – е»селi ає сарайды»
тјрiнде щалжиып жатып алып iшетiн кјрiнедi. Іал№ан-
єЅтєан кј»iлдестерiмен бiрiгiп. Отыздан жа»а асса да,
кемпiр кейiпке ене баста№ан жас келiншектi» бая№ы
базары тарєай баста№ан кезi екен. Тек, бiрен-саран
аш-жала»аштар торуылдап жѕрген кезi болса керек.
Кёдiмгiдей дауыс салып кiрiптi. Алайда, кiргенiнен
шыєєаны тез бол№ан№а Ѕєсайды. Боса№адан аттай бере
єар№ыс кѕтiп ал№ан. Шѕйке кемпiрдi» єарлыєєан зарлы
даусы.
– Іай бетi»мен келдi», єа№ынып јлгiр єаншыє!..
Тап бермек екен, жинал№андар ара тѕсiптi дейдi.

122
Болды. Бар бол№аны сол. Шындаса таланты
тарыдайдан таудай мiн тауып беруге жететiн бјстекi
ауыздарды» ашыл№аны сол, – ёлгi сјз ел кезiп кетiптi.
Сјйтiп, бiзге жетiптi.
– КѕнсЅлу Са№ымды кешiрiптi!
Шiркiн, єаймыжыє ерiндер кешiруге тиiс бiр адам
болса ол КѕнсЅлу емес, Са№ым екенiн бiле тЅра осылай
жалпылдапты.
Баласын сЅра№ам. Сырым тјртiншiде оєып жѕр дейдi.
Аума№ан ёкесi деседi Са№ымны» бала кезiн бiлетiндер.
Жерлеуге барыпты. КѕнсЅлу жiберiптi деген де сыбыс
бар. Олай емесiн айтып, жоєєа шы№арушылар кјп.
Со»№ылардiкi жоба№а келедi. Ауыл ѕлкендерi ретiн
тауып апарса керек. Тiптi, “ёкесiнi» кебiндi денесiн
бас салып жылапты”, – дегендi де айтады бЅ жЅрт.
Бос сјз болар. Бала №ой ёлi. Ер жеткен со» тѕсiнер.
Тѕсiнген кѕнi ёкесiн аза тЅтып, єабiрiн єЅшаєтап
жатып жылар... Іайткенде де, белгiсiз дѕние.
Болашаєты болжау№а єЅмар адамзат баласымыз №ой,
сол єасиетiмiзге салып сырттан тон пiшiп жатамыз.
Сырым ер жеткенге дейiн кјп уаєыт бар. Ту№ан ай –
турал№ан ет, ол кѕндi де кјрермiз. Іыр астында тЅр
№ой. Іалай болса да кезiнде кјре жатармыз. Тек,
ёкесiнi» сорын баласына мирас єылмасын де»iз.
07.03.2012
Алматы, Ша»ырає-2

123
САТІЫН
(ё»гiме)
– Іаєпа№а ба№ыттал№ан соєєыыыы... Гооол! ІЅрметтi
кјрермендер...
Одан ар№ы сјздер естiлмей єал№ан. Бiз де шулап
жатыр едiк. Экраннан кјрiп отырып осынша шуладыє,
арнайы барып кјретiн жанкѕйерлер не кѕйде болды
екен.
– Айттым №ой Испания же»едi деп.
– Е, ойынны» бiтуiне ёлi... – Са№атына єарап есептеп
сёл тЅрды, – жетпiс алты – “алты” дегендi сауса№ымен
кјрсеттi, – минут бар. Іайда ёлi?! Италия же»едi.
– Болды, сенi» Италия»а нан жоє!
– Силва еркек!
– Баспен базар жоє Ѕрды-е...
– Анадай пасты Ѕрмаса», доп теуiп керегi жоє.
Одан да єой ба№у керек...
– Италия же»у керек-ей жiгiттер, он мы»ды босєа
тiктi дейсi» бе?
– Испания же»едi, он мы»ы» тѕк емес, елу мы»
тiктiк е...
– Іой-ей, сен елу мы» тiктi» бе?
– Жоє, а№ам...
Бјлме iшi гѕр ете тѕстi. Іыран-топан кѕлкi.
– Испания ѕшiн миллион єойып жѕргендер де сенi»
туысєаны» шы№ар?
– Бёсе, бЅл єалайша елу мы» тiгiп ѕндемей жѕрiп,
ендi №ана айтты деп есiм шы№ып... А№асы екен №ой.
– Е, ойынды єарайыє шЅрылдамай. Ендi єызады.
Бiр жа№ы Испанияны» соєєаны да дЅрыс болды. Италия
ендi ойнайды. Масєара ойын болайын деп тЅр, – дедi
бiреу, iшi ашып тЅрса да јз-јзiн жЅбатып.

124
– Мура, сен ѕндемейсi» №ой?
– Оны» Англиясы Ѕшып кеткен со» єызыє емес
о№ан.
– °й, жоє, єарап отырмын...
– Айттым са№ан, е, Испания же»едi деп.
– Бiрає, сен финалда Германиямен ойнайды дегенсi».
– Иё, Германия лаєтырып кеттi. Жап-жаєсы ойнап
келiп, єайда№ы Италиядан же»iлiп.
– Іайда№ы емес-ей, єазiр сенi» Испания»ны» аузын
айырып жiбередi.
– Айыра алмай єалсын. Іараса»шы, естерi шы№ып,
ёре» ойнап жѕр. Германия шыєпай єалды, бiрає кiммен
ойнаса да бёрiбiр емес пе? °йтеуiр, Испания – чемпиооон!
°рине, бiр Ѕпайы артыє тЅр№ан жанкѕйер єалай
ай№айласа да жарасады. Оны» ѕстiне, матчты» бет
алысы шынды№ында Италия Ѕлттыє єЅрамасыны»
жанкѕйерлерi ѕшiн єуанарлыє жа№дайда емес едi.
Тасєындай єапта№ан толассыз шабуылдар...
Коментаторды» сјзi №ой. Тiптi, футбол№а єЅмарлы№ы
шамалы бiздi» јзiмiз кiрiсiп кеттiк. Силвамен жа»адан
танысып отырсам да, елге єосылып “жарады»” деп
єоям. Себебi бiреу-ає. Ойын басталмай тЅрып Испания
же»едi деп айта сал№анбыз. Испанияны» осы№ан дейiнгi
ойын-јрнегiн кјрмей-ає. Іазає ѕшiн атєаны тиiп,
айтєаны келгеннен артыє маєтаныш жоє. Ал, сарапшы
дёрежесiне жетiп єал№ан бiрге отыр№ан жiгiттердi»
жай-кѕйiн тѕсiну ѕшiн бiзге де ала доппен бiрге бiраз
дј»гелеу керек шы№ар.
Осылай тартысып та» атєанша отыратынымызды
єайдан бiлейiк. Ара-тЅра бјлменi басымыз№а кјтерiп
ай№айды саламыз кеп.
– ?р ендi!
– Тепсей!
– Пас бер, пас!
– Тфуууй!
– Мешок єой мынауы».
ґз командасы єарсы жає єаєпа№а жаєындап кетсе,

125
теледидар№а тјнiп-тјнiп келiп, алаєанын сарт еткiзе
со№ып, єол сiлтей тѕ»iле терiс айналып жатєан бiр
жЅрт. Футбол кјрмейтiнi» ѕшiн јзi»дi кiнёлi сезiнуге
болатындай. Жер жѕзiнi» жарты даналы№ын бойына
сi»iрген адамдарды» арасына тѕсiп єал№ан сауатсыз
сабазды» кѕйiн кешесi». °йтсе де, кј»iлдi едiк. °зiрге,
болжамымызды терiске шы№ара єоярлыє жа№ымсыз
хабардан хабар болмайтын сияєты. Айтып єал№ан
екенбiз, солай бол№аны жјн №ой.
Оншаєты жiгiтпiз. Футболдыє јлшеммен алсає, –
бiр команда. Оєу бiтiрiп, тегiн жатаєханадан шыєєасын
бойдаєтар бiрiгiп пётер жалдау ѕйреншiктi жа№дай.
Сондай ортає ѕйге єонаєєа келгенбiз. Іай елдi» єандай
клубында ойнап жѕрсе де, дѕниежѕзiлiк, болмаса
осындай еурочемпионатта јз елiнi» атынан доп єуатын
футболшылар сияєты едiк. Айдалада№ы бiр ел ѕшiн
осынша тамає жыртып жатырмыз, Іазаєстан ойнап
жатса єандай кѕйде болар едiк? Шiркiн-ай. Отырып
алып арманда№анымыз емес, бЅл да осы кѕнi айтыл№ан
ё»гiменi» бiрi.
– Іайда о№ан?! – дедi бiреуi єолын сiлтеп.
– Iрiктеуден јту арман болды №ой.
– °й, дёмеленбе»дер! Бiздi» депутаттар мен
футболшылар тѕзелiп кетсе, айтатын, кѕлетiн нёрсе
таппай єалар едi»дер.
– Еее, – деп єойды бiреуi кѕрсiнiп. – Депутаттарды»
Ѕйєысы ашылмай, футболды» добы јрге домаламайды!
– Ой, тегi! Отырып алып сјйлей бересi»дер-ей. Ала»№а
шы№ып ойнап кјрдi»дер ме? Екi јкпе» єысылып,
iшкен-жегенi»дi асєазаны»мен єосып аєтарып тастау№а
сёл єал№анда осы сјздi айты»даршы, – кјрейiн.
– Ей, сен де! Бiз єарапайым адамбыз. Ал, оларды»
та»да№ан жолы сол №ой. °ркiм јз iсiнi» шеберi болуы
керек єой. Допты та»да№ан екенсi», дЅрыстап теп,
елдi ренжiтпей.
– Теппейiн деп жѕрген жоє, тек жа№дай жасалма№ан...
– °йтеуiр, аєтау№а єЅмарсы» сен...

126
– ДЅрыс єой? ДЅрыс ёрине! – дедi јзi сЅра№ына јзi
жылдамдата жауап берiп.
БЅл тарапта№ы ё»гiменi» Ѕшєыны тез сјндi. Тѕбiн
јздерi де бiлмейтiн, оны» ѕстiне єазає футболыны»
жа№дайыны» маєтанарлыє еместiгiн iштей мойындап
бол№ан бёрi, шымбайына бататын жайды сјз етiп несi
бар.
°»гiменi» єызы№ына кiрiсiп отыр№анда байєамаппыз,
Испанияны» сјзiн сјйлеп, тiптi, сол елдi» туыны»
кiшкене №ана кјшiрмесi, єол басындай жалауын тiзесiне
єадап єойып, јзеуреп отыр№ан ёлгiнi» даусы экран№а
жалт єаратєан.
– Ооо-хо-хо, Ермек, јш, јш! Та№ы бiр гол! Альба
жарайсы»! Екi де ноль! Ойынны» бiтуiне, – дедi Италия
жаєтасыны» ёлгi єимылын аудырмай єайталау№а
тырысып, са№атына єарап, сёл бјгелiп. – Іырыє то№ыз
минут єана єалды. Италия домой! Пора брат, пора!
Ал№ашєыдай шуласпадыє. ґз футболымызды»
жа№дайы айтыл№ан со» єайысып кетiп, јзгенi» та№дыры
єызыєтырмай єалды деуге келмес, ойын јрiсi Испания
басымды№ын ёйгiлеп берген. Iштей мойындай баста№ан
Ермектер де. Тек, бiздi» жає ара-тЅра јп-јтiрiк
тамсанысып єояды.
Ал№ашєы тайм бiз ѕшiн кј»iлдi бол№анмен, жалпы
ѕнсiз аяєталды. Та№дыры шешiлiп єой№андай. Бёрi
алаєанда тЅр№андай. Не боларын бiлiп ал№ан со», басєа
жЅмбає ойлап тапєанша тыным алып, дамыл таппайтын
жЅмыр басты пенденi» ёлiмсаєтан бергi ёдетiне салып,
ба№ыты басєа ё»гiмеге кјше бастаппыз. Ерте» жЅмыс
екенiн айтып, “јздерi»нен сЅрап, бiле салармын”, –
деп Ѕйыєтау№а бет ал№ан МЅратты» ёрекетi “кјруден
єызыє кеттiнi»” хабары едi.
Темекi шегiп єайтпаєєа сыртєа беттедiк. Бѕгiнгi
ойын тј»iрегiнде єауєылдасып аз тЅрдыє. Байєаймын,
со»ы белгiлi бол№ан финал туралы ешкiм сјйлегiсi
келмейтiндей. Гол соєєандар туралы јздерi бiлетiн
мёлiметтердi айтєан болады жан-жаєтан. Аєыры,

127
јзiмiздi» футбол№а ойыса бастадыє. Кјтеру ѕшiн не
iстеу керек секiлдi сЅраєтар№а жауап iздеген болдыє.
Бёрiнi» айтатыны баспасајз бетерiнде жазылып жѕрген
пiкiрлердi» тј»iрегi. Кейiндеу єал№ан бiрi єатарымыз№а
келдi. Сјзiмiздi» со»№ысын єЅла№ы шалып єал№ан,
дауры№ып сјйлеп келедi.
– Іазаєстанда футбол дамыма№ан деп кiм айтты
сендерге? Екi мы» сегiзiншi жылды» е» ёдемi голы
Іазаєстанда со№ыл№ан. Осыны Ѕмытпа»дар!
– ґкiнiшке орай, бiздi» єаєпамыз№а, ё?
– КВН-шиктердi» шы№арып жѕргенi №ой. Олар да
айта бередi. °йтеуiр, ешкiм јкпелемейтiн таєырып
бол№ан со» тиiскен болады.
– Ендi, саясатта нелерi бар? Жап-жас балалар,
болашаєтан ѕмiттерi бар дегендей.
– Ресейдi» КВН-i сияєты еште»е айта алмайды
бёрiбiр.
– Е, осы бiз бiрде»е болса болды, Ресейдi айтып
шы№а келемiз. Іою керек єой. Жаєсы бiрде»е болса
ТМД бойынша алдамыз деп маєтанамыз. ТМД-да о»№ан
ел бар ма? Бёрi Ѕсає-тѕйек...
– Ендi, Еуропамен салыстыратын еште»е» жоє єой.
– Ал№а баспай жатєан бiрде»емiз болса, Ресейде
андай екен, мындай екен деп, аузымызды» суын
єЅртамыз да отырамыз... Кедендiк одає дегеннен
єорєам...
...БЅдан ары саясат туралы, со»№ы жа»алыєтар
туралы ј»ше» жастар бiраз даурыєтыє. Екiншi таймны»
басталатын уаєыты тая№анын айтып, iшке беттедiк.
Сол кезде айтылып єалды.
– Бэкхемды кјру ѕшiн єаншама єыз барды сол
матчєа. Билеттi» ба№асы да сЅмдыє аспандап кеттi.
Е» арзаны жиырма бес мы»нан сатылыпты. Орталыє
стадионны» аузы-мЅрнынан шы№ып бiр тол№аны сол
шы№ар. Кјрдi»дер №ой, 3:0 болып Ѕтылып жатєанымыз№а
єарамай, со»ына єарай Бэкхем ала»№а шыєєанда єандай
шу болды. Атасы тiрiлiп келгендей єуанды №ой єазаєтар.
Жаман Ѕят болды. Масєара болдыє.

128
– А№ылшындар кѕлген шы№ар, “Мына єазаєтарда
ес бар ма јзi?!” деп. Шынымен, јзiмiзде болма№асын
јзгенi» жЅлдызына табынамыз да јстiп.
– Еее, соны ойласа» бiздi» футболды» дамуы туралы
ё»гiме айту№а єорєасы».
°лгi Ѕйєышы єайта келген. °лде, бiздi» дабыр-
дЅбырымыз Ѕйыєтатпады, ёлде ойын та№дырын кјзбен
кјргiсi келдi. Футбол жѕрiп жатты. Бiрає, ал№ашєы
бјлiмдегiдей јлiп-јшу жоє. Іысыр ке»еске кјшкенбiз.
?йєыны єЅрбандыєєа шалып, райынан єайтєан
МЅратєа кјлдене»iнен сЅрає єойып єалды бiреуi:
– Мура, шыны»ды айтшы, Англия мен Іазаєстан
ойна№анда кiмге болеть еттi»?
– Жынды ма, ёрине Іазаєстан№а.
– Сен де сЅрады» ба дедiм №ой.
– Ендi, Англия десе јлiп єала саєтайды, сосын
сЅра№аным №ой. Сонда, Іазаєстанны» же»iлетiнiн бiлiп
тЅрып жаєтады» ба?
– Ееей, сен де! Іумашы!
– ґз жаралары»ды јздерi» тырнап ашыта берме»дер-
еу, а№айын.
– Не, сен Англияны єолдады» ба?
– °й, жоє. Бiрає, же»iлетiнi»дi бiлiп тЅрып,
“Ал№ааа!” – деп ай№айла№ан єорлыє екен. Еще, єалай
же»iлдiк.
– Сол ойынны» со»ынан бiраз єазаєтар бiр-бiрiмен
тјбелесiптi.
Еле»десiп єалдыє.
– Неге? – деймiз жамырап.
– Бiреулер “Англия, ал№а!” деп ай№айлапты.
– Іооойшы?.. Іазаєша ай№айлап па?
– Иё, єазаєтар єазає тiлiнде айєай сапты.
– Мынауы» сЅмдыє ендi.
– Иё, солай болыпты дейдi. Стадионда не бол№анын
бiлмеймiн, менi» бiр братаным бiр досын о»дырмай
саба№ан сол ѕшiн.

129
– Не ѕшiн?
– Англияны єолда№аны ѕшiн.
– Іой-ей? – Кјзi атыздай болды деген бар едi.
Бiздiкi одан јтiп кеттi №ой деймiн.
– Іоятын еште»есi жоє. Кёдiмгi ту№ан а№ам, осы
Алматыда ѕйде кјрiп отырып, ойын бiтпей жатып
сыртєа алып шыєєан да сойып сал№ан. ґлтiрмек бол№ан
екен, ажыратып алыпты.
Еуро-2012-ден єызыє кеттi. Мен №ана емес, бёрi
осылай сезiнген. Тiптi, матч со»ына єарай со№ыл№ан
екi голды ѕнсiз єабылдадыє. Испанияны» жалауы
теледидар тѕбiнде елеусiз єал№алы єашан. Бiрге жѕрсе
де бiр-бiрiмен тайталасып ба№атын, тiптi мѕмкiндiк
туса ёзiлге сѕйеп езiп тастау№а бар, сёл нёрседен сылтау
тауып, бiр-бiрiн кѕлкiге єалдыру№а тырысатын ёр тѕрлi
Ѕстанымда№ы достар бая№ы ёдетiнен жа»ылыпты.
Таєырып ауыр едi. “МЅндай да болады екен-ау”, –
десiп, бас шайєап, ѕнсiз отырмыз. Теледидар сјйлеп
жатты. Кубок Ѕтып ал№ан Испанияны дЅрыстап
єЅттыєтамадыє та. Айтєаным келгенi ѕшiн бiраз
маєтанып алатын мѕмкiндiк едi. Достарды» арасында
бЅл да бiр јнер. Іалжы»№а сѕйеп єарсы жаєты»
жiгiттерiн жерден алып, жерге салу№а болады мЅндайда.
Бiрає... ¶нсiз едiк. Е» ѕздiк ойыншы атан№ан Иньеста
мен кезе»нi» сЅрмергенi Торрес єуанып жатты, ал
бiзге бёрiбiр едi. ІЅттыєтау рёсiмi дёстѕрге сёйкес
јтiп жатты экранны» ар№ы жа№ында. Жер тѕбiнде.
Басєа кез болса мѕмкiн басєалай єабылдар едiк. Осы
сапар, олай ете алмадыє. Тiптi, он мы» те»гесi кѕйiп
кеткен бёс тiккiш жiгiтiмiз де јкiнудi Ѕмытып
кеткендей.
...Марапаттау жайына єал№ан. °лгi Ѕлтшылды» iнiсiн
орта№а ал№анбыз. Іалай бол№анын сЅраймыз да. “Англия
же»едi! – деп, – єазаєтар ойнамай-ає єою керек”, –
едi деп отырып ал№ан досына ашуланып жЅдырыє ала
жѕгiргенiнен басєа жарытымды еште»е айтпады.

130
– А№а» єазiр осында ма? – деп єалдыє.
– Оны єайтейiн деп едi»? – дейдi ол да єиты№ып.
– Кјргiм кеп тЅр.
– Иё, сен о»дырып тѕк те айтєан жоєсы». ґзiнен
сЅраймыз.
– ґкiнiшке орай жiгiттер, оны» бiр баласы, бiр
ёйелi бар. Басы бос емес. ¶мiттерi»дi ѕзi»дер.
Ал№аш сёл ѕнсiздiк. Іайда єиялай тартєанын содан
кейiн №ана Ѕєєан бiз жарылдыє та єалдыє.
– °й, ёй, ёй. Бёрi»дi отыр№ызып єойып јшiрiп
кеттi-ау. Ал, бары»дар а№асына. Мѕмкiн же»гемiз рЅєсат
берiп єалар.
Іайтадан ду ете тѕстiк.
Содан со» №ана Ѕлтшыл а№аны» бауыры жјнге
кјшкен.
– Осында. Сендер сияєты мылжы»дарды ол да
жаєсы кјредi. Жазушы, аєын, журналист екендерi»дi
бiлсе, тiптi аузыны» суы а№уы мѕмкiн. Ерте» єонаєєа
барайыє. Ма№ан да барма№алы бiраз болып єалды.
* * *
Тјртпає єазає. Бойы ортадан да тјмен бе дедiм.
Ашыєжарєын, ашыє кiсi екен. Аты – Саржан. Кѕле
сјйлеп єарсы алды.
– Аспаннан жЅлдыз жау№ан кѕн болды, – деп єойды
бёрiмiз дастархан№а жай№асєанда. Айтуынша, газет-
журналдан бiр-екi мёрте жылт етiп, сы№алап ѕлгерген
адамды бѕкiл ёлем тани бастайтын кјрiнедi. А№аш
астаумен ѕйеме табає ет келген. – Дардай ата№ы бар
аєын-жазушылар да ашы№ады екен-ау ё?! °лде, студент
кездерi»дi Ѕмыта алмай жѕрсi»дер ме, Ѕрлап iшпей ас
болмас деп. ...Іалжы» №ой, ал, алып отыры»дар!
Тартын№алы отыр№ан бiз жоє едiк. Бесеумiз бiрдей
келiп отырмыз. Курстасымыз да жаєсылап ескерткен
болу керек, кёдiмгiдей дайындал№аны байєалады.
– Кешегi футболды кјрдi»iз бе, а№а? – дедiк iшке
ел єон№ан со».

131
– Бiз же»дiк, – дедi кѕлiп.
– Е, онда јзiмiз екенсiз. Мына Италияндыєєа обал
болды бiрає.
– Іой-ей болды. Бiр же»iп едi» єоймады» №ой. °лi
талай ойын бар єорыєпа.
– “°лi жетпеген аєыретшiл” дегендi єандай кезде
айтушы едi осы?
– Ей, сен де.
– °й, келген жЅмыстары»ды айтпайсы»дар ма. Сонша
зар болып келгенде, байєа»дар, бiр-бiрi»мен тiстесiп
отыра берсе»дер, сендердi де сойып тастауы мѕмкiн. –
¶й иесiнi» iнiсi сјзге араласєан.
– Іандай бЅйымтай ол?
– Мына iнi»iз кеше сiздi» бiр батырлы№ы»ыз жайлы
айтып єалып едi. Соны јзi»iзден сЅрайыє деп...
Мён-жайды тѕсiнген со», ѕнсiз, сынай єарап бiраз
отырды.
– Е, иёёё, – дедi ы»ыранып. – ол єызталає...
Тѕрiне єарамай... таяє жегенi бар бiр кездерi.
Оєи№а Алматыда емес, ауылда болыпты. 100 пайыз
єазаєтар орын тепкен бiр ауданда.
Бiр демалыста ёкесiнi» ѕйiне барыпты. Одан ары
тау№а шы№ып бiр-екi кѕн жатпає екен кј»iл кјтерiп.
Іасына жолдастарыны» бiр-екеуiн ерткен. Аздап єызара
бјртiп ал№ан кјрiнедi. Кешкiлiк – футбол.
– Ойла»даршы, ёлемдiк атышулы команда мен єазає
жiгiттерi кѕш сынаспає. Же»iлетiнiмiздi о баста-ає
бiлгемiз. Бiрає, бiз ѕшiн ма»ызды едi.
Жапа-тарма№ай экран алдына жай№асєан. Ал№ашєы
минутта-ає – ешкiм кѕтпеген, тiптi ойлауды» јзi мѕмкiн
емес – єазаєтар тарапынан со№ыл№ан голдан шы№ыпты
бёрi. Гол! СЅмдыє єой. Ешкiм ойлама№ан. Айєай сап
орнынан атып тЅр№ан. Жарылып кете жаздадым дейдi.
Келесi сётте-ає јрекпiген кј»iл су сепкендей басыл№ан.
“Ойыннан тыс...” Дымы єЅрып орнына отыра кеткен.
Осы кезде єуанышты дауыс естiлiптi. Шi»кiлдек, ащы.

132
– Бёсе, мѕмкiн емес єой, – деп єояды. Екi єолын
жЅдыры№ын тѕйе жо№ары кјтерiп, єЅнжы»-єЅнжы»
етедi.
Саржан Ѕєпапты басында. А»тарылып айєайшы
досына єара№ан.
– Ей, не болды са№ан?
– ІЅдай саєтады! – дептi ёлгi.
– Не?! Ненi єЅдай саєтады?
– Англияны. Бiрiншi минутта гол Ѕр№ызса жер
болатын едi №ой. Саєтадыыы, саєтады, – деп мёз. –
Тем более какой-то Іазаєстанмен ойнап жатып.
Саржан осы кезде тѕсiнген. Адам сенгiсiз жа№дай.
Бiрає, кјз алдында а№ылшындар ѕшiн жан беруге бар
ЅзынтЅра досы.
– Ей, тоєта! Сенiкi жай ма?
– Не жай ма?
– Тоєтааа, сонда... – Тѕкiрiгiне шашалып єал№ан.
Алай-тѕлей жан дѕние кјмейiн бiтеп тастапты. – Сонда
сен... Сен сонда а№ылшын-дар-№а...
– А?.. Е, иё. А№ылшындар же»едi.
– Е, мынау... Кiм айтты... ой, єалай сонда?
Тѕсiнбедiм...
– Тѕсiнбейтiн несi бар? Іазаєтар о»бай же»iледi
бѕгiн. Соны да тѕсiнбейсi» бе? Англия есть Англия!
– Охо, е, сонда сен Англияны жаєтап отырсы» ба
не?
– Иё. Не бопты?
– Англияны» кiммен ойнап жатєанын бiлесi» бе?
Іазаєстанмен, єазаєтармен ойнап жатыр №ой. Басы»
iстей ме?
– Ойнаса не бопты? А№ылшындарда атасыны» басы
бар ма? Ойнай алмайды, жатпай ма тыныш.
Осы кезде толыє кјзi жеттi. Манадан берi єалжы»дап
отыр ма деп, екi Ѕдай кѕйде отыр№ан. ґзiнi» кѕнде
кјрiп жѕрген, єатарласа тiрлiк кешiп жатєан досы
“Іазаєтар же»iлсiн!” – деп Ѕрандап отыр.

133
– Ей, айналайын-ау, сен єазає емессi» бе?! Намыс
єайда?
– Намыс? При чем здесь намыс? Мен Англия
футболыны» жануѕйерiмiн. Осы уаєєа дейiн сол ѕшiн
жыртылып жѕрiп, бѕгiн єазаєтармен ойнады екен деп
айнып кетуiм керек пе? °р ойыншысыны» аты-жјнiн
ту№ан кѕнiне дейiн ерiккеннен жаттап жѕр деп пе
едi»?
– °й, сенi» Ѕлты»ны» аты аталып жатыр емес пе?
Іалай сонда...
– ?лтты» єатысы жоє. Футболда Ѕлт жоє. Кiм
жаєсы ойнайды, – сонiкi. Футбол – јнер №ой. Ал,
јнер – жер бетiне ортає.
Ойын жайына єал№ан. Ы»№айсыздану тЅрыпты,
айылын жию былай тЅрсын, “со№ан басы» жетпей
ме?” – деп јзiне кiнё артып тЅр№ан мына досыны»
ёрекетi тѕ»iлдiрiп жiберген. Тiптi, айтар№а сјз таппай
єал№ан. Ал, шi»кiлдек дауыс тынар емес. ґзi де шешен
сјйлеушi едi, мына тЅста тiптен аєтарылып кеттi.
Философиялыє ой айтєысы келе ме, бiрде»е.
– Іазаєтар да жаєсы ойнасын осылар сияєты. Сосын
жанкѕйерлерi пайда болады. Іазаєтар №ана емес, бѕкiл
ёлем тiк тЅрып шапалає со№атын болады.
– Ал, сен ше? Сол кезде кiмге жанкѕйер боласы»?
– Оны кезiнде кјрермiз. Бiрає, Англияны єимаймын...
Шыдамны» жеткен жерi осы №ана едi. Атып тЅр№ан
да, жа№адан алып сыртєа дырылдатып сѕйрей жјнелген.
Ара тѕскен екiншi досын єа№ып жiберiптi. Ауылда№ы
шал футболды не єылсын, єора-жайын єамдап сыртта
жѕрген. °йелдер жа№ы ошає жаєта. ¶шеуi №ана отыр№ан.
– Ата»а нёлет мал№Ѕн! Сенi» јзi» “єазає адам
болмайды” деп кјкiп жѕргенде ёлем єазає ѕшiн єол
со№ады екен де, сен єайда№ы бiр а№ылшындар ѕшiн
шыр-пыр болмає екенсi» №ой. Кјрсетейiн са№ан!
– Е, жынды ма, жiбер.., жiбер, е... мынау... есi»нен
ауысты» ба?..
У-шуды естiп тј»iрек ёп-сётте жинал№ан да єал№ан.

134
Тама№ынан буындыра Ѕста№ан єолына жа№дайды»
єиындап бара жатєанын а»да№ан досы алдымен
жабысєан. Етегiне орал№ан єатындар, иы№ынан
жЅлєы№ан ёкесi. Кјзi єарайып кеткен, ешкiмнi» сјзiн
естiмеген. Іолы сiресiп єалыпты. Ананы» аузынан
кјбiк а№ып жатєандай кјрiнген. Іым-єуыт бiр
тартысты» ортасында жѕргендей сезiнген.
Аны№ында, єым-єуытты» кјкесi болып жатєан.
Шырылда№ан шеше мен аєыр№ан ёке. Шула№ан єатын-
бала. Жан дёрмен жЅлєыла№ан досы. Іырылдап, босап
бара жатєан ёлгi...
“Шырр”, – еткен ащы дыбыстан есiн жиып алды.
?зынтЅра досын жа№адан алып, тiк кјтерiп тЅр
екен. Бiр єолмен. Ая№ы серейiп, сала»-сала» етедi...
– °лi кѕнге єайран єалам, – дейдi ё»гiмесiн ѕзе
тЅрып. – кѕшiм єалай жеттi екен, салма№ы да ёжептеуiр
болатын. Аз дегенде сенсеннi» ѕстi. О№ан єоса кјлдене»
асыл№ан ел-жЅртты єос. СЅмдыє-ай, – деп єояды басын
шайєап.
...Жа№дайды ба№амда№ан со», єолын босатпає бол№ан,
сiресiп єатып єал№ан, еркiне ба№ынар емес. Ананы»
саудасы бiтiптi. Іорєып кеттi. ґлтiрiп ал№ан екенмiн
деп. Осы кезде, кјптi кјрген емес пе, ёкесi жармасыпты
єолына. Уєалады ма, єысты ма бiлмейдi, ёйтеуiр
босатып алыпты. Дiр-дiр етiп терiс айналып кеткен.
°л-дёрменнен айрыл№ан.
МЅнда ешкiмнi» шаруасы жоє. Бёрi кјгерiп,
бѕктетiле сЅлап тѕскен а№ылшын жанкѕйерiнi» асты-
ѕстiне тѕсiп жѕр. Сѕйретiле басып барып, жауынсыз
жазда топыра№ы борпылдап жатєан ша»ды жерге сылє
етiп отыра кеттi.
– Сатєын, – дедi кѕбiр етiп.
08.07.2012
Талдыєор№ан.

135
КАНДИДАТ
(ё»гiме)
ЖЅмыс уаєыты бiтiп, дёлiзден кјршiлес ке»се
есiктерiнi» жабыл№ан дыбысы мен сырт-сырт бЅрал№ан
кiлттерiнi» сы»№ыры естiле баста№ан шаєта єалта
телефоныма жан бiттi. Белгiсiз нјмiр.
Беймезгiл уаєта кiм болды екен...
– Мен ±алыммын №ой, – дейдi бiр жЅмсає дауыс.
Алєынып тЅр№ан сияєты.
±алым... ±алым... ґзiм кјрген ±алым атаулы бастан-
аяє тѕгенделдi. Ауыл, єала, кјше.., јзiм аяє басєан
жердi» бёрi ёп-сётте кјз алдымнан бiр јтiп шыєты.
Есiме тѕсер емес.
Кiм болды екен?
– Бiздi» ѕйде бол№ансы», екi жыл бЅрын. Жайлауда.
Кјккемерде...
Жайлау... Кјккемер... Бiрнеше рет бол№ам. Іайсыбiрi
еске тѕссiн. Сонда№ы єымыз iшуге тѕскен кјп єазаєты»
бiрi шы№ар дедiм де, тани салдым.
– А, ±алеке, сiз бе? Іалайсыздар?
– Жаєсы №ой жаєсы. Са№ан ауылдан звондап тЅрмын.
Кеше таудан тѕскемiз. Сосын са№ан бiр хабарласып
єояйын деп...
– °ё, дЅрыс бол№ан екен. Ауыл-аймає орнында №ой?
¶й iш, бала-ша№а тегiс аман? Кiшкентайлар јсiп жатыр
ма? – Айналайын сјзуар єазаєты» аман-саулы№ы бiткен
бе, шЅбыртып бердiм. Сонша сЅраєєа берiлген жауапты»
iшiнен кiм екенi есiме тѕсе кетердей бiрде»е айтылып
єалар деген ѕмiт. Даусынан орта жасєа iлiнбеген,
єайткенде де єырыєты» ар жає, бер жа№ында№ы ота№асы
екенi байєалады, “бала-ша№асы бар шы№ар ёйтеуiр”
деген жобамен со№ып жатырмын.

136
– Иё, аман-есен. Жѕр №ой. Сенi» жЅмысы»а кедергi
келтiргем жоє па?
– Жо-жоє ±алеке. – деймiн, танымай тЅр№анымды
бiлiп єоярдай атын єайта-єайта атап. – Иё, ±алеке,
не бЅйымтай? Амандыє єой ёйтеуiр?
– Аманшылыє єорыєпа. Же»ге» босан№ан бѕгiн.
Осы єазiр №ана. Ести сала бiрiншi са№ан хабарласып
жатырмын. Iнiлi болды». Аты»ыз єызыє екен деп
кезiнде јзi» сонша кѕлiп едi», ендi сол жаман кейiн
ренжiмейтiндей ат єойып бер деп...
Аты»ыз єызыє екен...
Сонда №ана есiме тѕстi. Иё, шынында атына сонша
кѕлгем. Кјзiнше ы»№айсыздансам да єысты№ып,
жарылып кете жазда№ам. Жап-жасыл жайлауды» тап-
таза, салєын ауасына єарамай борша-борша терiм аєєан.
¶й иесi ренжидi екен деп есiм шы№ып едi. Бiрає,
±алеке» ке» кiсi екен, ырє-ырє кѕлiп єойып, отыра
бердi. Ренжу єайда, тiптi “iнiлi болды»”, – деп сѕйiншi
сЅрап тЅр.
– Іай жерде? – Кейде наєтылау былай тЅрсын,
ымны» јзiнен сыр тѕйген елдi» баласымыз №ой,
перзентхананы сЅрап жатырмын. Ол да “не єай жерде?”
демей-ає бiрден Ѕєєан.
– Аудандыєта. Сол бiреу №ана №ой.
– Іанша жататын сияєтысыздар?
– Бёрi жаєсы деп жатєан. Ерте» шы№арып єалар.
Елдiкi сияєты апталап, айлап жатпайды бiздi»
єатынны» бiр жаєсы жерi... Сомен, келесi» №ой?
* * *
Жиыны ѕш-тјрт адам жол№а шыєєанбыз. Осыдан
екi жыл бЅрын№ы єЅрам№а осыдан аз №ана бЅрын бiреу
єосыл№ан. Я№ни, арамызда№ы бiр жiгiт ѕйленген. ?лды
болып жатєан ескi танысымызды єЅттыєтап єайтпаєпыз.
±алеке» ма№ан №ана емес, балдызына да хабарласыпты.
Iле-шала шЅрєыраса табысып, тарттыє та кеттiк. Іаладан
жырає аудан №ой, жол ортасына ёлi жеткен жоєпыз.

137
МЅндай Ѕзає жолды» ал№ашєы ширегiнде дауры№ыс-
єанмен, орта жол№а жетпей ё»гiменi» бiтiп єалатыны
болады. Тербете тѕскен кјлiктi» жайлы жѕрiсi адамды
тыныштыєєа, о»ашалыєєа шаєырып, Ѕйєы№а тарта
тѕсетiн. Кјрмеген аз уаєыт iшiндегi јзгерiстер мен
жа»алыєтарымызды тѕгесiп таста№ан со», ёркiм јз
ойымен ёуре болып кеткен. Асфальт пен дј»гелектер
арасынан шыєєан бiр келкi дыбыстан јзге ѕн жоє.
Менi» ойым бѕгiнгi бiз тѕспек ѕйдi» иесi тј»iрегiне
тоєтап едi.
±алеке... ±алым...
– Мен ±алыммын №ой...
Осы сјздi айтєанда єандай кѕйде болар екен деп
ойлап єоям. ґз аты емес єой. Жа»а танысєан адамыны»
бЅ№ан єатысты тарихтан хабары жоє болса да,
єуыстанып бiтедi-ау. ґтiрiк айтєан адам да жасырынбає
ойна№ан бала сияєты, жасырын№ан жерi iздеушi ѕшiн
жЅмбає, єиын бол№анмен, јзi ѕшiн о»ай кјрiне бередi.
Ешкiм кјрмес єалєа№а ауысам деп жѕрiп, тјбесiн
жылт-жылт кјрсетiп ал№анын бiлмей єалады.
О баста а»№арма№ам, кейiн мён-жай№а толыє єаныєєан
со» јз атын аздап ы»№айсызданып, тез-тез айта
салатындай кјрiнген ёлгi кездесуiмiзде.
ґз атын айту ѕшiн осынша азапєа тѕсiрiп єой№ан
єазаєты» №ана емес кѕллi адамзатты» ат єою салтына
ренжiген шы№ар. °йгiлi “Менi» атым Іожаны”
оєы№анда, Іожаны» атына єызыєєан шы№ар. Іожа
деген ёйтеуiр ел арасында бар ат єой. Автор айтєандай
єЅлаєєа ерсi естiлсе де, кемшiн тЅстары болса да,
неге олай деген сЅрає єойып, тергеуге алмайды. Ал№аш
естiгенде кјзiнше жыртылып кѕлмесе де, дымын iшiне
жЅтып, кјзi ба№жа» ете єалмайды. Ол – Іожа. Ал,
мЅны» аты... Іожа “айта бастасам тiлiм та»дайыма
жабысып єал№андай болады”, – деп ша№ынады. Сол да
сјз болып па! Есiмi сондай бол№анда №ой єЅры№анда,
са»є етiп маєтанышпен айтар едi. Иё, Іожаны» кѕнi
кјш iлгерi. Іолда№ы алтынны» єадiрiн бiлмей жѕрген

138
тёубасыз бала... ґзi о»бай єал№ан со», бiреудi» єа»сы№ын
та»сыє кјрiп, тамсанып отыр№ан мЅны кјрсе... ґз
кѕнiмен жылап кјрiсер. Ал, бЅл ойлай баста№анда-ає
iшi тЅз єЅй№андай болады. Бала кезде мён бермейтiн.
Кейiн, шынды№ында єысыла баста№ан. Аєыры, атын
ауыстырып алды. Ауыстыр№ан тѕгi жоє. ІЅжатта тЅр
№ой баттиып. Оны» ѕстiне тым кеш єимылда№ан
сы»айлы. Отыз тiсiнен екi ауыз сјзi шыєса, кѕллi
ёлем бiлiп болды деп есептейтiн, сымсыз телефонны»
тiрi нЅсєасы, єар№а тамырлы деп сипатталатын
бытысєан байланысыны» арєасында “сјзiм желге Ѕшты”
деп ренжи алмайтын жер бетiндегi жал№ыз ел – єазаєтар
мекендейтiн ауыл№а белгiлi бол№ан жайт алыс-жаєын№а
тегiс жетiп бол№ан кезде №ана аєыл кiрiп, тѕс ауа
ма»ыра№аныны» пайдасынан зияны кјп па деп єалды.
ґз атын јзi јзгертiп айтып жѕргенiн естiген кейбiр у
тiлдi немелер сыртынан сан саєєа жѕгiртiп жатты.
Кейде бЅл да тёуба№а келетiн јзiнше. Салыстырады
№ой. Іазаєты» ар№ы-бергi јткенiн єотарып кеп
жiбергенде, бЅрєыра№ан ша»ны» астынан не бiр єЅдай
атєан есiмдер кездескен.
Итжемес... СЅмдыє-ай! Осы атты арєалап та жер
бетiнен кјштi-ау бiреулер. Рас болса адамны» аты
та№дырына тiкелей ёсер ететiн кјрiнедi. Демек, е»
болмаса иттi» јзi жеуге жарамсыз адам бол№аны №ой.
°лде, “итке жем болмаса екен осы сорлы”, – деп
ырымдап єойды ма екен? Демек, сол атты єойып
жѕргендердi» јздерi о»бай тЅр №ой. Бiрєатары итке
жем бол№ан да...
Іадiрсiз... МЅндай атты ша» жЅтып, тау єопармай-
ає естiген. Кёдiмгi ёже. Салиєалы. Бала-ша№асы тѕгiл,
ауыл-ѕй алдынан єия јтпейдi. Іадiрi де бар сияєты.
¶бiрлi-шѕбiрлi кiсi, шалынан жетпiске толар-толмаста,
ерте айрылдым демесе, басєа єай№ысы жоє. Сѕп-
сѕйкiмдi, томпа» єаєєан єапта№ан немере-шјберенi»
ортасында отырудан асєан єандай баєыт керек?!
Кјтiбар... Алла-ай! Ауыз№а байєамай алып єойса»

139
Ѕятсыз атандырар сјздi елге жар салып... Менi» атым...
ІЅдай-ай, єайтiп айтты екен? Іыздармен єалай танысты
екен?.. А, айтпаєшы ол бая№ыда жаса№ан кiсi. ґзi
батыр бол№ан деседi. Демек, атаєты бол№ан. Іыздар№а
атын айттпай-ає, шырє иiре берген шы№ар. Туї! –
дейдi сосын јзiнен-јзi тѕ»iлiп. – ІЅлєыны єыздан
ар№ы№а жетпей єал№андай сорлы басым, єайда№ыны
ойлап. – Ондай Ѕятты мѕшесi бар екенiн ат єойып
ёйгiлемей-ає єойса да бiледi №ой бЅ жЅрт. °лде, кѕмён
келтiрдi ме екен? Мѕмкiн, жѕрегiнi» тѕгi бар дегеннi»
анайы нЅсєасы ѕшiн осылай єабылда№ан болар? “Е,
ол єолдан келмейдi бiздi». Ол ѕшiн де к... керек”, –
деп кѕнде айтады №ой јздерi де. Сјйтiп, ауыспалы
ма№ынасында бiрде»е єылмаса, мѕшесiн тѕгендеу ѕшiн
бЅлай жасады деу, єалай бол№анда да ешєандай
аєылды» ауылына сыймайды. Іайткенде де мЅны»
басы жетпейдi. Сол атты єоярда єандай оєи№алар
болды екен ё? Не кјрiнiптi, єарсы шыєєандар бол№ан
шы№ар-ау. Іарсы шыєєаны бар болсын, осындай ат
єоям деп кјкiп жѕрген ёуейiнi» не ойла№аны болды
екен? На№ыз тiстеген жерiнен тiсi жа№ымен єосып
бјлiнiп єал№анша ажырамайтын шаєарды» јзi болып
тЅр-ау. °йтпесе, мынадай сЅмдыє болып жатєанда
тѕк жазы№ы жоє сёбидi» обалына єалатындай ауыл
тегiстей терiс кеткендер емес шы№ар. “Іырыєты єы»ыр
же»едi” дегендi осындайда айтса керек єазає та.
Майкјт... БЅл кiсi де сЅмдыє аєын болыпты дейдi
бiлетiндер. Аєын яки батыр болу ѕшiн осындай ат
єойылу шарт болса, жер бетiнде о»№ан есiм єалмайтын
едi №ой. Осы№ан єатысты естiп єал№ан бiр оєи№аны
естiп, сонша тамсан№аны бар.
Іазаєты» єыз-келiншегi орамал та№а ма, жоє па
деген сЅрає тј»iрегiнде єара єазає пен жа»а єазаєты»
арасында тартыс болыпты. Іара єазаєты» не дейтiнi,
жа»а єазаєты» не кјкитiнi белгiлi. °»гiме орамал
туралы бол№ан со» жа»ашыл неме:
– Таєпасын! – дептi кесiп айтып. – Керегi жоє.

140
Іазiр ол заман јткен. Кемпiрлер таєса та№а берсiн,
єыз-келiншектер жайнап жѕрсiн. Барды кјрсету керек
єой. Айты»даршы, єазаєты» єыздары кiмнен кем?
°лемдiк арена№а жарєыратып алып шыєсає, атты тѕсiп,
жаяу жатып єарайтындай бар. Ал, бiз соншама
сЅлулыєты тЅншыєтырып, тЅмшалап... – Мынадай
сјз јз-јзiнен аєтарылып жатєасын, пенде шiркiнде
тоєтау бар ма? Тама№ын кенеп єойып єайта
шабыныпты. – °й, тiптi бар №ой, єазаєта СЅлушаш,
Іарашаш, Аєтамає деген аттар бол№ан. Со№ан єара№анда,
бая№ы єазає та орамал таєты дегенге сену єиын.
Себебi, орамал№а оранып жѕрсе, оны» шашы мен
мойныны» єандай екенiн єайдан бiлiп жѕр? – дептi
жерден жетi єоян тапєандай јзеуреп.
Іара єазає єойсын ба, шаласы мЅндай шешен
єазаєты» єарасыны» жайын айтпай бiлмеймiсi».
– Сiз, – дептi жа»а жаєєа кекете єарап. – Іазаєты»
јткенiн єайтесiз, јзi»iзге єиындау болады-ау. Оны»
ѕстiне дауласып отыр№ан адамы»ыз тарихты бiршама
оєы№ан кiсi. Кейiнгi жа»алыєты сiз сияєты бiле
єоймаспыз, бiрає јткеннi» иiсi мЅрнымыз№а баратыны
аныє. Мысалды дЅрыстап келтiрiп ѕйренi»iз алдымен.
Содан кейiн “єазає!” – деп Ѕрандайсыз. Егер, кјрiнiп
тЅр№ан жердi негiздеп ат єою керек болса єазаєта
Майкјт деген аєын, Кјтiбар деген батыр јткен, –
дептi-мiс.
Дѕр екен кiм болса да. Шiркiн-ай, ойната бiлсе сјз
шiркiннi» алмас єамалы жоє-ау, – деп тамсанып бiраз
отырды. Ойына та№ы єаншама аттар орал№ан. Бiр
бѕгiн емес, кѕндегiсi осы. Ойламай єайтсiн, адам јз
атын кѕн єЅр№атпай е» єЅры№анда бiр мёрте айтады
№ой. Тiптi, єойын єайырып єойып, єырда жатєан
мЅны» јзiн елсiзде жѕрiп кезiккен єазає та єЅр
жiбермейдi. Жоє єара№ан єазаєты» јзi iшi»дi кептiрiп,
тјренi» баласындай керiлiп ба№ады. Мѕлгiп тЅр№ан
атына бiр жамбастай єисайып отырып алып, єамшысын
бѕктей Ѕстап ап ы»ырси сјйлегенде жо№ал№ан бiр

141
єЅнажынны» со»ынан сандалып жѕрген адам№а тiптi
де Ѕєсата алмайсы». Тає бiр, серiлiк єЅрып, сёнi
жарасып тЅр№андай асыєпайды јздерi.
– Ныспы» кiм? Іай ту№ан боласы»? Кiмнi»
басласысы»?.. – осылай шЅбырып кете бередi. Кезегiмен
єоймайды, аєтарып бiрає тастайды. Тiптi жауап берiп
бiткенше сЅраєты» санынан жа»ыласы». БЅ№ан салса,
е» бiрiншi сЅраєты аттап јтiп кете салар едi. Бiр
атым насыбай ѕшiн ат єЅйры№ын кесiсiп, кјш басын
терiске бЅру№а бар кергiме немелер бiр ауыз сјзiнi»
далада єал№анына јлсе кјнсiн бе, сѕйегiн єазып, јлген-
тiрiлгенiн тѕгендеп шыєєанда, сы№ырая єарап: – Аты»
кiм дедi»? – дейдi єайталап. Осы бiр сЅраєтан жек
кјретiнi жоє шы№ар. Ат, есiм, ныспы... Атты» јзiне
бiрнеше ат єойып таста№анда, соншама азанда№ан со»
дЅрыс есiм жамай салса №ой, тѕге! Іайда№ы бiр...
Кѕлшашар, Кёрiпжан, Іойба№ар, Жылєайдар,
Текебай, Дёметкен, Іойсана, Кѕнсана, Итемген,
Малбає... Кете бередi. Тёкiлбек дегендi естiгенде,
ма№ынасын таппай єор бол№аны бар. Сонда, балам
јскенде єой баєсын деп ырымда№аны ма сорлыны»?
Кѕл шашып отырар салає єатын болсын дей ме екен?
Кёрiпжанына не жорыє? Кёрiбi – №арiп дегенi емес
пе, кiнё мен кѕнёдан ада сёбидi осынша єорлап... –
Осылай ойлап-ойлап келетiн де, жерге бiр тѕкiрiп,
тып-тыныш жайылып жѕрген єойына ай№ай салатын.
“Іайт ей, итттi» малы!”
Сосын єайта ойланатын. – Хангелдi мен Іойгелдi...
Ал№ашєысы єандай баєытты десе»шi, анау-мынау емес
хан келгенде ту№ан. Тiптi, хан ѕйiне тѕстенуге тѕсе
єалма№ан шы№ар, айшылыє алыста сайлауы болып,
билiкке жа»а патша, таєєа жа»а хан отыр№анда, тѕк
таппай отыр№ан єазає ѕшiн та№ы бiр есiм табыла
кетпей ме?! Дiлмарлы№ын кјргенде ерiксiз сiлекейi»
шЅбырады. “Сенен асєан кiм бар екен, шiркiн”, –
дегiзiп, сѕйiндiргенi сонша аты»ды Ѕмыттырады. Ал,
ма»ырап, жамырап кеш бата кѕнде-ає келiп жѕрген

142
єайда№ы бiр отар ѕшiн Іойгелдi деп... Дѕниеге адам,
Ѕрпає кеп жатєанымен шата№ы жоє, єой келгенде
туды деген де, молданы» єЅла№ына сыбырлай сал№ан.
Азанын шаєырып, јрiстен єайтєан семiз тоєтыны»
майлы сѕбесiне саєалын армансыз малып отыр№ан
молдеке» ойланып єайтсiн, оны» ѕстiне “мЅны» єалай?” –
деп езiп тЅратын уаєыт емес, алланы» аты атал№ан
жерде кјлдене» ке»ес єЅру молда атына сын, азан
жа»а №ана шаєырылды, бјгелер єисын жоє. Оны бiр
заман јткенде та» ата ту№ан баласына єой№ан бiреулер,
“ойбай, сондай да сондай, Іойгелдi атасындай болса
жаман болмайды, ешкiмде шата№ы жоє, єой аузынан
шјп алмас момын едi жарыєтыє, сол кiсiнi» жолын
берсiн!” – деп та№ы єЅртєан. – °ёёй, бЅл єазає шiркiнге
дауа жоє єой, дауа жоє! – деп екiншi жамбасына
аунап тѕседi. Іазає шiркiнге айтєызса», адамны» бёрi
єойын єЅрттап, айранын Ѕрттап єойып, ешкiмде
шаруасы жоє пё»гiп жѕретiн сасыє ауыз, сопає бас
болу керек сияєты.
Іолына iлiккен ёлдебiр шидi» талын талмап ауыз№а
салып, тiлiмен айналдыра ойнап, кјкке єарап бiраз
жатады. Жатады, жатады да, есiне ёлдене тѕскендей
атып тЅрады. Не ѕшiн тЅр№анын јзi де Ѕмытып, мёнсiз
тЅра бергенше деп єой жаєты бiр кјздеп єояды. Сосын
єайтадан жамбастайды. Жамбас жерге тиiсiмен басын
ой єамай бастайды. Со»№ы кездегi ойы есектi» миын
жегендей адам аттарыны» айналасынан шыєпайды
шыр айналып...
Айбынды естiлер єаншама ат бар. Солармен єол
алысып тЅрып, јзi»дi єараптан-єарап єор сезiнесi».
Хандарды» аты єандай шiркiн. Сiрё, естiгендi еле»
еткiзетiн елеулi есiмдi ойлап табу ѕшiн де тектiлiк
керек шы№ар-ає. Ел басєаратын асыл Ѕрыєты» Ѕрпа№ы
бЅл жора№а ерекше мён берген болу№а тиiс. Бiрає, јзi
тјре болса, “балам єой баєса да жетедi, ёйтеуiр жер
басып сопиып жѕрсе болды”, – деп єайдан армандасын.
Кјргенi кјгендегi єозы мен жайылымда№ы єой емес,

143
тјрдегi шiренген хан-сЅлтандар мен асєає ша»ырає
бол№ан со» Ѕсаєтап єайтсiн?! Аты»а сай адам болмаса»,
жаман итке те»еп, итi»дi шы№аратын єаба№ан єазаєты»
екеуi бас єосса ѕшiншi єылып сенi отыр№ызып єойып,
дѕрсе єоя беретiнi та№ы бар. Іаншама Шы»№ыс пен
Абылайды кјрдi. Тiптi, ханын єосып єоятынын
єайтерсi»! Соны» талайы атты» єай жа№ынан мiну
керек екенiн ажырата алмай, кјзi» єайсы десе аузын
кјрсетiп есе»гiреп жѕр. Со№ан єара№анда, адамны»
атыны» та№дыр№а ёсер ететiнi жел сјз болар. °лде,
жаратушы да ашуланып, “тѕрiне єарамай ат єой№ышын,
менi» сѕйiктi єЅлдарымны» есiмiн иемденгендi
кјрсетейiн”, – деп сондай кѕйге тѕсiрiп єоя ма екен?
Демек, ёдiлетсiздiктi» јзi жо№ар№ы жаєтан басталып
отыр екен №ой. – °йтеуiр, басы жетпейтiн.
Кiнёлiнi iздеп отырып, тiкелей єЅдайды» ѕстiнен iс
єоз№амає болып отыр№анда, есiн жиятын. Тёуба№а келiп,
єойын кјзбен тѕгендей отырып, кешiрiм сЅрайтын.
Ойлай-ойлай миы айран№а айналып бара жатєандай.
“¶ш кѕн єой баєєаннан аєыл сЅрама” дегендi де осы
јзi сияєтылар№а єарап айтєан-ау бая№ылар да. Сосын
єайта бас єатырады. Кѕн Ѕзає ёлi, єой мен ойды
єатар баєпаса», кѕнi» јтпейдi иенде. – Егер, ёлгi сјз
рас болса, бЅл мына тауда талтиып жатпай, мiнбелерде
єол сiлтей сјйлеп, бiреулермен тартысып єалада жѕрмес
пе едi? Iй сасы№ан єой жоє, єи сасы№ан єора жоє.
Ы»ырана тыныстап, дѕниенi тiреп тЅр№андай мѕйiзiн
шайєап єойып, кѕйсеп жатєан сиыр жоє. Он салса»
бiр баспайтын жабы – єойторы жоє. °лгi теледидардан
кјрiп єалатын кiле» ы№ай мен сы№айды», игi жаєсыны»
ортасында сайрап тЅратын бiрдеме №ылымдарыны»
докторы, профессор дегендерде де арман бар ма екен.
Атына заты сай болма№асын, жа»быр жаумай су
болып, єысыласы» да жѕресi».
Сјйтiп, кештi батыратын. БЅрын со»ды кјп
ойланбайтын, жас єырыєєа тая№ан со»-ає ой єЅр№ыр
иектеп алды. Не тѕнде тыным жоє, не кѕндiз тыным

144
жоє. ?йыєтаса да тѕсiнде атын ёдемiлеп јзгерткелi
жѕредi.
Іазiр, “осы балаларымны» аты єандай?” – деп
ойланатын болып жѕр. Бай мен бектi, хан мен тайды
єоспай-ає єойып шы№ыпты. Бары ѕшеу. ¶шеуi де Ѕл.
Тјртiншiсi єыз болады деп ѕмiттенiп жѕр ёйелi.
“Айтпаєшы, ёйелiнi» аты єалай осы? – дейдi жерден
жетi єоян тапєандай. – °йтеуiр, бЅ№ан кѕлгенде, болмаса
ат туралы лекция оєы№анда єЅдайдай. °лгi та№дыр
мен атты байланыстырып, пёлсапа со№ып жѕрген де
сол. Тiптi, жаман ат єоюды – “бала тЅрма№асын амал
жоє iстеген iс”, – деп аєтап, дiлмарсыйтынын єайтерсi»!
Іалай ойына келмеген, ол да о»ып тЅр№ан жоє екен-
ау. ?лбосын. Иё, тiлеу тiлеп єой№ан деп отыратын.
Іайын жЅртыны» тiлегiн берген-ає екен ендеше. ¶ш
єыздан кейiн-ає, топырлатып ѕш Ѕл ту№ан енесi ёлi
ты». Іызы мынау, єыз№а зар боп жѕрген”. Былай,
балаларыны» аты тёуiрлеу сияєты. Арман, Ержан,
НЅржан. Еле» еткiзер есiм емес, бiрає, бЅл єалай
дегiзе єоймайтын кјптi» бiрi. О№ан да шѕкiр десiн
бётша№арлар, аталары тiрi бол№анда, азанды єай
єыбыла№а єарап шаєыратынын єЅдай бiлсiн! Ендiгiсi
єыз болса да, Ѕл болса да, ёй бiр кереметтей ат ойлап
таппаса ма осыдан.
Одан ары єарай ат тѕгендеу басталады. Жаєсы
аттар. Бiрає, осы уаєєа дейiн асєає кјрiнiп жѕрген
есiмдердi» тѕбiне ѕ»iлiп кеп жiберсе, єайда№ы бiр
болымсыз ма№ынасы мардымсыз бiрде»е сы№алайды да
тЅрады. Бiржан деген ат єатты Ѕнайтын. Бiртуар
перзентi №ой єазаєты». °ндерi єандай, сай-сѕйегi»дi
сырєыратады. ІЅлаєєа кёдiмгiдей естiлгенмен, екiге
бјлiп єалса», єайда№ы бiреу дегенге жуыєтап кетедi.
Аруає назаланып жѕрер деп, одан ары ойлау№а єорєады.
Кёрiбоз деген аты бар адам кездестiрмесе де, бiреулердi»
сондай атасы бол№анын бiлетiн. Жа№ымды естiледi
ёйтеуiр. Еле» ете єалардайсы». Ойлама№ан бiр кѕнi,
а»тарылды да єалды. Жылєы №ой. Жай жылєы емес,

145
кёрi жылєы. “Іартай№анда кёрi боз жор№а шыєты”
деп маєалдатып жататын. Сол. Аєыры, “єартай№анда
кјрген єызы№ы бол№асын, солай ата№ан шы№ар”, –
деген де єой№ан. Айбас деген атты Ѕнатєан. Сјйтсе...
Одан да кѕдер ѕздi. Бёлкiм, айды» басында ту№ан
шы№ар... Іазаєты» ойын тѕсiнiп кјр мыєты болса»!
ЖЅма№али деген бар. Басєаны єайдам, јзiне Ѕнайтын.
Со»ында, кѕдерiн ѕздi. ЖЅма кѕнi туылыпты да, єоя
салыпты. БЅл єазає шiркiнге дауа бар ма! Аптаны»
жетi кѕнiне єаратып ат єойып жѕрген... Бар жо№ы
жетi кѕн болса, сол кѕннi» бiрiнде тума№анда, сегiзiншi
кѕндi кiмнен сЅрап алады? Одан берiде орысты» аузын
ба№ып жѕрiп Октябрь, Совет, Май деп... Ой, сЅмдыє-
ай!
Айы-кѕнi жаєында№ан ?лбосынны» шермиген iшiне
єарайды да, єайта ойланады. ґз аты аз едi, ендi ёлi
тума№ан баласына ат iздеймiн деп жѕрiп-ає тентек
болатын болды. Та» атєаннан кѕн батєан№а дейiн. Ат,
есiм, ныспы...
Ма№ынасы бiр осы ѕш сјздi иттi» етiнен жек кјрiп
кеттi.
– Иттi» етiн кѕнде жеп, жиiркенiп жѕргендей єазає
та айта бередi-ау, – деп єоятын сосын, кјк майса№а
тЅмсы№ын єЅны№а ты№ып, јрiп бара жатєан отарды»
со»ынан єарап отырып.
* * *
– ±алым, – деп танысты. Менi» бiр досымны»
жездесi екен. Іойшы, малшы деп жѕрмiз №ой, аз№антай
жанды№ын јргiзiп, кјшпендi тiрлiк кешiп жатєан
а№айынны» бiрi. Іысты кѕнi мЅндай а№айынны»
ауылына ат iзiн салу былай тЅрсын, сѕйресе аттап
баспайтыны» беп-белгiлi, – жаз№ы жайлауына тѕскенбiз.
Шаруаєор адамны» єызыл шырайлы кѕн єаєты жѕзi.
Еттi-же»дi екен. Сѕйегi де iрi. Іарны №ана салбырап,
аяєтары салма№ын кјтере алмай тЅр№андай кјрiнетiн
ёлжуаз iркiлдектердi» єатарынан емес, толыєты№ыны»

146
јзi шымырлыє пен ептiлiктi а»№артатындай. Кѕлiмсiреп
сјйлейтiн сияєты. °лде, єалжы»ы жарасєан балдызын
кјргенде сондай кѕйге тѕстi, болмаса кјптен кјптi»
ортасын кјрмей, иегi єышып жѕрген жанны» ёдетiмен
єонає келгенге єуанып єалды.
Жап-жасыл ёлеммен астасєан мынадай пейiл
жадыратып-ає жiберген. Кеу-кеулеп ё»гiме со№ып
отырмыз. Дј»гелек ша»ыраєты єазаєты» киiз ѕйiнде
єазаєша малдас єЅрып Ѕзає отыра алмасає та, “єандай
ы»№айлы”, – деп єойып шоєиысып ба№амыз. Сыздыєтата
Ѕрттайтын бал єымыз “ё»гiменi менсiз єалай айтар
екенсi»дер” дегендей тоста№ан iшiнде мјлт-мјлт. Со»№ы
кезде шыєєан ёзiл, єымызды» јзiн сѕтпен бе, сѕтсiз
бе (орысты» с молоком, без молокасы) деп барып
сатып алып ѕйренiп єал№ан бiз ѕшiн таза єымызды
кѕбiден єотарып iшу мерекеден кем емес.
Осы кезде айтып єалды. Балдызы жездесiне:
– Сомен, Кёндеке, он бiр бие байлап отырмын деп
шiреп отырсы», єаншауы јзi»дiкi? Жоє, бёрi єоспа
ма?
– Елдi» малын санамай отыра алмайсы» ба, ал
єайтесi», бёрi јзiмдiкi.
– Жоє, Кёндеке, мен бiлем №ой сенi, елдi» кј»iлiне
єарап, бар малын алды»а жиып ап, ата»нан єал№андай
ардаєтап ба№ып отыр№ан шы№арсы»...
Екiншi мёрте Кёндеке... ±алым деп едi, к-мен
Ѕйєастыра алмай єор боп отырмыз. Еке-нi єосып айту
ѕшiн со»№ы екi ёрiп єысєару№а тиiс. Я№ни, ±алеке
болса керек едi. Бiрає, Кандеке дедi. Екi мёрте, єа№ыс
есту мѕмкiн емес. Арамызда№ы Іасым деген жiгiтiмiз
ала»№асарлау едi, тјтесiнен килiктi.
– Іалай Кёндеке? Итке те»еп отырсы» ба сонда?
Жезде» болса, жезде» шы№ар, бiрає, єалжы» айту
ѕшiн де уёж табу керек єой. Мынадай бойлы-сойлы
жiгiттi кёнденге те»еп...
Кјкейiмiздi тап басып отырса да, ы»№айсыздан№ан
боп, “єойса»шы”, – деп єоямыз. Балдыз бiр ё»гiменi»

147
шетiн шы№арды. Кёндеке»... °й, ±алеке» кёнден иттен
јлердей єорєатын кјрiнедi.
– Кiшкене кезiнде тЅрєы тёуiрлеу єазаєы тјбет
єЅрып єал№андай, кёнденге таланыпты. Содан солай
атап кеткен...
Аєыл№а єонымсыз. Жоба№а келмейдi. Жан-жаєтан
“єой ёрi” десiп, жамырап жатырмыз. Та№ы бiр кептi
єылтитты.
– Туыла салып кёнден емген. А»ыз бен мифте
айтылатын єасєыр еметiн бала бар №ой, сол сияєты...
Іисынсыз. Кјп єиєар сјзiнi» бiрi. Ота№асына
єараймыз а»тарылып.
Кѕлiп єойып отыра бердi. “Айтып болды» ба?” –
дегендей балдызына єарап алды.
– Ал, жiгiттер єымыз алып отыры»дар. О-о, бiздi»
Кјккемердi» єымызы... Оны» ѕстiне ёпкелерi»нi»
єолыны» кѕтiмiн кјрген со»... Кѕнде кеп жатєан
жоєсы»дар, – деп аз бјгелдi. – Ал, мынаны» айтып
отыр№аны, – балдызына єарама№ан да. Е» болмаса
иекпен нЅсєаушы едi, ондай жоє. Жоє єарап
отыр№андай жерден бас алмай сјйлейдi екен. Iшiмiзде
не жатєанын, єЅмартып јлiп бара жатєанымызды
бiлiп отыр, “ты»дамай кјрi»дер” – дейтiндей. – Бiздi»
шал єызыє кiсi едi. Аздап ёпенделiгi болатын. Ой,
єызы№ы жетерлiк. Іазiр а»ыз єып айтады осы аймає. –
°кесiн есiне ал№андай сёл бјгелдi. – Бiрде, тыныш
тЅрмай єой№ан мiнiс атын жы№ып сап та№алапты.
Алды»№ы екi ая№ын бiтiрiп, кјлдене» бiр шаруалармен
айналысып кеткен кјрiнедi. Сол кеткеннен мол кетiп,
бiраз уаєыт јткен со» №ана есiне тѕсiп, артєы ая№ын
та№алап бiтiрiптi. Атты» ая№ын босатып, “ал ендi тЅра
№ой”, – десе, жылєы єоз№алмайды дейдi. Сјйтсе, Ѕзає
жатєан жылєы ауа жетпей ѕзiлiп кеткен кјрiнедi.
°кемiз басына бiр шы№ып, ая№ына бiр шы№ып, єарап
тЅрып-тЅрып ай№ай сапты:
– Ба№ила, ёй, Ба№ила, мына ата»а нёлет жыєєанда
тiрi ме едi јзi?

148
ІЅрттап кеткен єой№а “таза жѕрмейсi», єЅрттамай
єайтесi»!” – деп ренжiген де сол кiсi.
Сыпыртєыны тЅр№ызып єою№а болмайтын ырым
бар №ой єазаєта. Бiр ѕйге бара єал№ан кјрiнедi. Боса№а№а
сѕйенiп тiкесiнен тЅр№ан сыпыртєыны кјрiп:
– °й, мынаны кiм бЅлай шошайтып єой№ан, тѕге! °й,
кјгермегiрлер-ау, дЅшпан јрлейдi, – деп єолына алып,
жатєызып єоятын жер iздеп жан-жа№ына єараса – єонає
кѕтiп жатєан ѕй, – ы»№айлы жер табыла єоймапты.
Іолына Ѕстап ары айналып, берi айналып, кѕйбе»деп
бiраз тЅрыпты да, сол орнына єайтадан тiкесiнен сѕйей
салыпты.
Сол ёкем балаларыны» атын шатастырып жѕрiп
јмiрден јттi. Тек, менiкiн №ана Ѕмытпайтын. ґмiрiндегi
жаса№ан бiр тапєырлы№ым деп масаттанатын болу керек,
ёйтеуiр менi жЅмсарда, ерекше екпiнмен атайтын.
Менен ѕлкендерiн Мако, Жако, БЅлатай деп еркелетiп
жататын кейде. Тек, менi» атымды тура атайтын.
Мен туардан бiр кѕн бЅрын ѕйге бiр єЅдайы єонає
кептi. Жаз кезi, єымыз iше келген кјп єыдырмашты»
бiрi болу керек. Іонып, та» ерте» аттанып кетiптi. Ол
кете салып, шешемiздi тол№ає єысєан. Кјп Ѕзамай,
тѕс ёлетiнде мен келiппiн јмiрге. Бала ту№ан со» ат
єою керек. °кемiз ойланбастан, “ёлгi єЅдайы єонаєты»
ая№ы єЅтты болды, соны» атын єоям”, – дептi. Бар
бёле де осы жерден бастал№ан. °лгi єЅдайы єонаєты»
атын ешкiм бiлмейдi. Жете жјн сЅраспаса керек,
сЅраса да мён бермеген, – Ѕмытыпты. °кемiз кёдiмгiдей
бас єатырыпты. Аєыры, мЅрты тiкiрейiп орнынан
атып тЅрыпты. Іатыны Ѕл тапєанда мЅнша єуанба№ан
шы№ар. “Таптым!” – дептi.
– Баламны» атын Кандидат єоям!
Ел-жЅрт а»-та». Мёнiсiн сЅрастыра келгенде, ёкемнi»
сјзiнен Ѕєєаны, ёлгi аты жоє єЅдай атєыр №ылым
кандидаты екен. Іазiр бар №ой анау, бiрде»е
№ылымдарыны» кандидаты деген, – сондай. Ол кезде
бѕгiнгiдей емес, “єа№аз кемiрiп жѕрмiн” деген адамды

149
єЅдайдай кјретiн кез. “Балама соны» жолын берсiн!” –
деген де:
– Аты Кандидат болсын! – Бiреулер кѕмiлжiп, єарсы
уёж айтпає екен, кесiп тастапты. – Кенжемнi» атын
Кандидат деп єоям!
Бол№аны сол, мына жаманны» єалжы»№а сѕйеп
отыр№аны осы. Кейде, Ѕял№анымнан ±алым деп
єоятыным бар. Бiрає, жЅртты» ѕйренiп кеткен аузы
±алым дегенге кјнбей-ає єойды.
* * *
– Осымен тоєтаймын деп жатыр ёпкелерi». Тјрт
Ѕл. Іыз бола ма деп едiк... Е, жарайды, бЅйыр№аны.
Жетiп єалар. Оны» бёрiн топырлатып туа бергенде,
Ѕшпаєєа шы№арар дейсi» бе деп, мен де келiстiм.
Кейiн айнып єалып жатсає, кјрермiз. °зiрге сѕт
кенжемiз осы деп отырмыз. Атын јздерi» єойып берiп
кетi»дер. Мен бiраз бас єатырып едiм, балам јскенде
ренжитiндей кјрiнедi де тЅрады. Жассы»дар №ой, бiзге
єара№анда кјргендерi» кјп. ¶лкен жерде жѕрсi»дер,
тiлектерi» єабыл болар-ає, – деген ат терлетiп,
шiлжехана№а асы№ып жеткен бiзге єарап.
?зає жол бойы сыртєа шы№армасає та iштей
тол№атып келгенбiз бёрiмiз. Сонда да Ѕза№ырає
аєылдасу№а тура келген. Аєыры жјн шешiм таптыє
деп ойлаймын.
– Сiздi №алым болсын деп ёке»iз ырымда№ан екен,
онысы ендi орындалмайтын сияєты ма, єалай? – дедiк
кѕлiп. – ґзiм жетпеген Ѕшпаєєа Ѕрпа№ым жетсiн деп
тiлейтiн єазаєпыз №ой, ёкейдi» арманын осы жiгiт
орындасын. Сiз жетпеген №ылым№а осы Ѕл жетсiн деп
отырмыз... Іазає №ылымы сјз бол№анда, Іаныштан
асєан кiм бар дейсiз, сол кiсiдей халєы сѕйген азамат
болсын деп ырымдап отырмыз. Аты – Іаныш болсын!
– Бёрекелдi! Айтєандары» келсiн! Мё, єЅла№ына
сыбырлай сал ендi, – деп єолымыз№а Ѕстатты.

150
Азан шаєырмасає та, бисмиллёнi ѕш єайтара айтып,
єЅла№ына:
– Сенi» аты» Іаныш! – деп ѕш мёрте сыбырладыє. –
Аты»а заты» сай азамат бол! – дегендi єосып, ёпкемiзге
Ѕстаттыє. Жездемiз мёз.
– Сјзi»нi» со»ына жеткенше, мына иттер Ѕлымны»
атын профессор деп па, доктор деп па єойып жiберер
ме екен деп жаным мЅрнымны» Ѕшына келдi-ау.
Рахмет! – деп єояды.
– Профессоры» тѕк емес, жездеке, бЅл ёлi академик
болады! – дедi ёлгi балдызы кјзiн кѕннен жасєана
сы№ырайта ашып, манаурап жатєан єызыл шаєа
жиенiнi» танауын тѕртiп.
10.07.2012
Талдыєор№ан

151
ЖАУАП
(ё»гiме)
Іолы» iстегендi – мойны» кјтерсiн.
Халыє мётелi.
– Бисмиллё-їир рахман-ир рахим!.. Жатєан жерi»
жайлы, єабiрi» жарыє болсын! Аумин!
...Бет сипа№ан со» да Ѕзає отырды. ґз єолымен
отыр№ыз№ан жас терек єимылсыз. ДЅ№а мен єЅран№а
Ѕйып єал№андай мiз баєпайды. Жа»а №ана айналасы
тазартыл№ан, єызыл тас орнатылып, кѕмiс тѕстес темiр
шарбаєпен єоршал№ан єабiр “бёрi»нi» тѕсер кебi» мен
киер кебiнi» осы”, – дегендей асєає єалпынан танбайды.
Иё, асєає єарайды. СЅсты. Астында кезiнде жер басып
жѕрген, бiреуге жаєєан, бiреуге жаєпа№ан, јз шама-
шарєынша таласып-тартысып баєєан, тiршiлiк ѕшiн
јзiнше кѕрескен, јлу ѕшiн №ана ту№ан жЅмыр басты,
екi аяєты кјп пенденi» бiрi емес, адамдыє јлшемнен
биiк, єастер мен єасиет дёрежесiне жеткен, арсы-
кѕрсiмен бой таластыра сам№ай алатын алып єЅдiрет
иесi жатєан сияєты.
Топыраєтан жаралды», топыраєєа айналасы» деген
лепестi тiрiлерге №ана айта аласы». Ал, кјзi жЅмылып,
жѕзi жасырыл№ан со» “ендiгi кѕнi» не болар?” – деп
байбалам салу єиындау. Iшi»де тЅрса да, сыртєа
шы№арып айту№а батпайсы». “Иманы» – жолдас, алды» –
жарыє болсын”, – деп тiлеу тiлегеннен басєа єолы»нан
тѕк келмейдi. “ґлгеннi» артынан јлмек жоє, тiрi
адам тiршiлiгiн жасайды”, “јлiге – иман, тiрiге –
береке”, “јлi разы – болмай тiрi байымайды” дейсi»
де, кѕйкi болса да, шикi болса да ма»дайы»а жазыл№ан
жарыє кѕнi»дi јткiзу жолында тыраштанып ба№асы».
Іапта№ан даналыє сјздердi ойлап тауып отыр№ан
бЅл емес. Бая№ыда айтыпты єазає. БЅрын естiген болуы
керек, бiрає жете мён бермеген, кј»iл аудара єоймапты.
Тѕбiн єотара санасына сi»iргенi кѕнi кеше №ана. Кѕнi
кеше... ¶ш жыл јтiп кетiптi. Мына єызыл тасты»

152
астында жатєан, тiршiлiгiнен єал№ан жал№ыз бейне –
кѕлiмдеп єарап тЅр№ан ёскери киiмдi єияє мЅртты
суреттi» иесiн осы жерге ёкеп, шыєпастай єылып
єамап єайтєанда естiген сјздерi. ¶ш кѕн бойы Ѕлардай
шула№ан а№айын-туыс жерлеуден кейiн жјнiн тапєан.
Тек, кетер єарса»да кѕрсiнiсiп, кјз жасы тѕгесiлген
бЅларды арєа№а єа№ып тЅрып айтєан.
– Ажал – Хає iсi. Іылар єайраны» кёнi? Бекем
бол, – дескен.
– Барар жерi» Балєан тау, бiз де ерте»-ає...
Солай да солай...
Ал, бЅ№ан бёрiбiр едi. Егiле берген. Бармає шайнап
јкiну деген осындай-ає болар. Іазiр ойлап єараса а№айын-
туыс, жегжат-жЅрат болмаса – єара жамыл№ан ёулеттi»
јлгеннен єал№ан жал№ыз еркек кiндiктiсi – мЅны»
єолынан тѕк келмейдi екен-ау. ґ» мен тѕстi» ортасында
мё»гiрiп жѕргенде бёрi атєарылып жатыпты. Уда-шу
бiр дѕрмектi» ортасында єал№андай єЅла№ы бiтiп, е»iрей
берген. Айналасын ба№амдаудан ауылды» бiр топ аєсаєал,
кјксаєалы сау етiп кiрiп келгенде-ає єал№ан. °шейiнде
“єызталаєты” єоспаса сјйлей алмайтын, жетi ата»ды
тѕгендеп, кјрден бiр-бiр аунатып алмай сјз бастамайтын
аталас Беркiн шалды» тѕксие тѕскен єаба№ы мен
ы»ырана тѕсiп сјйлеп берген ызы»да№ан дауысы кјп
нёрсенi а»№артып таста№ан. Сол ызы» єЅла№ында сол
тЅр№аннан тЅрып алды. Жаназа кезiнде молданы»
сЅра№ын ѕш єайтара єой№ызып барып, – онда да же»iнен
тартєан ёлдекiмнi» сыбырынан, – тѕк Ѕєпаса да бас
изей берiптi. Сабылысєан жЅрт тарєап, ырду-дырду
тынып, бiрен-саран кјршi-єола» мен жаєын деген ту№ан-
туыс єана єалып, аяєты» Ѕшымен басєан ѕнсiз тiршiлiк
орна№анда №ана жан-жа№ына єара№ан. Іай уаєта
ѕлгергенiн єЅдай бiлсiн, ѕйдi» о» жає єанатын ала
Ѕзын шатыр тiгiлiптi. Іаралы ѕйлерден талай кјрген.
Кј»iл айта келген жЅртєа єонаєасы беретiн. Сол шатыр.
Мал да јздiгiнен сойылып, бѕкiл шаруа јздiгiнен
атєарылып бiткендей. ґкпеге єиса да, јлiмге єимайтын
а№айынны» арєасы.

153
– Айналайын, а»шы єайным адуынды болса да,
керек кезiнде сабыр саєтай бiлушi едi, кѕннi» де жайлы
бол№анын єарамайсы» ба. Тура јзi сияєты. Ел-жЅртым
єиналмасын дегенi де... – деп жатты бiреулер.
Шынды№ында, ёлсiн-ёлi себелеп јткен майда жа»быр
жердi» апшысын барынша єуырып тЅр№ан шiлденi»
кѕнiнде жан№а жа№ымды тиiп едi. Еттi-же»дi
же»ешесiнi» жайма-шуаєтайтынындай бар. °йтпесе,
жайшылы№ында бетiне жан келе алмайтын мiнездi
адам... Адам јлгенде ауа райы соны» мiнезiндей
єЅбылып тЅратын болса, онда жер бетiнде о»№ан кѕн
болмас едi №ой. Егер, же»ешесi айтєандай болса, дёл
осы кѕнi не дауыл тЅрар едi, не тасєын алар едi жер
бетiн. ґзiн кiнёлi сезiнетiндiктен бе, бЅ№ан солай
кјрiнген. А№асыны» айтпай кеткен ашуы сияєты. Айта
алмай кеткен... БЅ№ан деген јкпесi...
– °тте-ее-е»... – Жердi салып єалмаєєа оєтала
берген... Іайда отыр№аны есiне тѕскендей тѕйiле тѕскен
жЅдырыє тiзерлей отыр№ан екi сан№а алаєан жая сылє
тѕстi. – Кешiр, а№а... – дедi сосын кѕбiр етiп.
Со»№ы кезде сиреттi. О баста апта єЅр№атпай, ёр
жЅма сайын келiп тЅратын. Кейiндеп јзi ѕшiн ауыр
тие баста№ан. Аєыры, тѕсiне кiрген а№асыны» ашулы
кейпiнен кейiн єой№ан. Ай сайын келетiн болып жѕр.
°р айды» ѕшiншi жЅмасы. А№асыны» єайтєан кѕнi.
Осы ѕшiн јмiрiн єию былай тЅрсын, тамЅєты»
єайна№ан єазанына ойланбастан єойып кеткен а№асыны»
№ана емес, єолы єан№а малына тЅра дёлелдеуге дёрменi
жетпеген жiгерсiздiгi ѕшiн кѕллi адамзатты», єЅдайды»
алдында кiнёлi, кѕнёлi екенi есiне тѕскенде иiнi
салбырап жѕре беретiн. Есiне тѕскенде деген жай сјз
№ана, есiнен шы№арып кјрдi ме екен? Азамат болдым
деп сезiнген сол кѕннен бастап осы азапты кешiп
келедi. ґлмей єЅтылмас азап.
* * *
Мектеп бiтiрген кѕннi» ерте»i болатын. Іол№а орта
мектептi бiтiру туралы єып-єызыл єЅжат тиiсiмен

154
єала№а тартєан. Оєу керек. Шѕкiр, жал№ыз жал-
єЅйры№ы – а№асы дён риза.
– °ке-шешенi» жал№ыз аманаты сен едi», ат жалын
тартып мiнуге де жеттi». Ендi оєы, – деген.
“Азамат болды»” деген сјз ол кезде “кјкке жеттi»”
дегеннен артыє естiлетiн. Кеуде»е кѕш єЅйып, єанат
бiтiретiн. Жетiмдiк дегеннi» не екенiн сезiндiрмей јсiрген
а№асыны» ризашылы№ын ал№ан со», аттан№ан да кеткен.
Жолы болып тЅр едi. Бара тапсыр№ан оєуына тѕсiп,
мерейленiп, кѕзге салым оєу басталар алдында
тыныєпає болып, ауыл№а єайтєан. Бiр апта ала»сыз
тыны№ып алып, єайта келмек оймен, Алматымен
уаєытша єош айтысєан.
Мё»гiлiкке єош айтысєанын єайдан бiлсiн!
Ол кезде оєу№а тѕсу деген... Еї шiркiн! Итi» ауырып
єалса да єЅла№дар болып отыратын ауылды» єарсы
жолыєєан кез келген тЅр№ыны єолын алып, єЅттыєтап
жатады.
– °ке-шеше» бiр аунап тѕсiп жатєан шы№ар, єайырлы
болсын! ?за№ынан сѕйiндiрсiн!..
?за№ынан сѕйiндiрмедi. Іайырлы да болмады. Бiрає,
болашаєты болжайтын єЅдiретi жоє, келешек
№ажайыпєа толы секiлдi кјрiнетiн. Мёз едi. Кјкiрегi
тола маєтаныш. Кјшеге шы№а бергiсi келедi, елмен,
жЅртпен кездесуге асы№атын. Іолын алмаса да, сырттай
јзiне єызы№а єарайтын бала-ша№аны» назары ау№аныны»
јзi бЅл ѕшiн мёртебе. Іоєилана єарап, талта»дай
басып ауылды» бЅл баспа№ан кјшесi єалды ма екен
сонда. ґзiнен асєан адам жоє. БЅ№ан жетер жан жоє.
Кѕллi ауыл осыны» атын атап кѕбiрлесiп тЅр№андай.
Тјрт кѕн јтпей бЅл жѕрiстi» де єызы№ы кеткен.
Ал№ашєыда жiк-жапар болып, жолына жалын тјсеп
тЅр№андай ёсер еткен ауылдастары кјп Ѕзамай
немєЅрайлы єалыпєа кјшкен. Тiптi, єуанышын бјлiсiп,
єЅттыєтап тЅр№андарды» јзi сынай єарап, кекетiп
тЅратын сияєты ма, бiрде»е. °йтеуiр, соншалыє тјбесi
кјкке жете елiретiндей еште»е жоє екенiн байєа№ан.

155
Кеткенше асыєєан. Бiрає, ерте барып ал№анда не
табады, јзi айтєан бiр аптасы јткенше жата берген.
Сыныптастары тѕгелге жуыє єалада жѕрген, iшi пыса
бастап едi. А№асы анау-мынау шаруа№а араластырма№ан.
Сол кѕнi шјп шауып, сыртта жѕр едi, ѕйде єалып,
єолы алдына сыймай сенделген бЅл шыдамай ермек
iздей баста№ан.
Сол кезде есiне сап ете тѕстi. Балыє аулау керек.
Бала кезден єалыптасєан ёдетi. Балыєты жЅрт сияєты
ау єЅрып, єЅны№а єыру емес, єармає салып єойып,
ой№а бјгiп отыру ѕшiн аулайтын. Жёне о»аша. ґзiмен-
јзi. Ерiп барам дегендер болса барудан бас тартатын
да, келесi кјшенi айналып, жал№ыз тартатын. – Балыє
болып ту№аны» рас болса, єармає єаппа№аны»ды
кјрейiн, – дейтiн де, тјне тѕсетiн.
Іармаєты таппай бiраз жѕрдi. Іора№а кiредi – жоє.
Іойма№а кiредi – жоє. Жоє. А№асыны» да iшi пысєанда
єармає Ѕстайтыны болушы едi, сол бiр жерге єой№ан.
Же»гесiнен сЅрап едi, жолды жертјлеге нЅсєады.
– Мёсса№ан!
Iшiн тартып тЅрып єал№ан. Іазынаны» на№ыз ѕстiнен
тѕсiптi. Жал№ыз єармає жайына єал№ан. Балыє аулау
баланы» ойыны сияєты ёсер еткен. Мына єазынаны»
iшiнде єатарластарыны» аузыны» суын талай єЅртєан
сабыны» јзi Ѕзарып-єысєаратын “заводский єарма№ы”
тым єораш кјрiнген. Мылтыєтар. Бiреу емес, бiрнешеу.
А№асыны» а»№а шы№ып тЅратынынан хабары бар, бiрає,
осынша мылты№ы бар екенiн бiлмейдi екен. Бёрiн
єолына Ѕстап кјрiп шыєты. БЅрын Ѕстату былай
тЅрсын, ма»ына жуи алмайтын. А№асыны» мына бiр
кјнетоз єапєа орал№ан шитi мылтыєты жиi Ѕстап
шы№атынын байєайтын. Іал№аны кјзiне тѕспептi.
Сјйтсе, кереметтi» бёрi осында екен №ой. Кiсi бойы
єазыл№ан Ѕраны» тјрт єабыр№асына рет-ретiмен iлiнген
єаншама єару. Жетi-сегiзден кјп бар. Оєтарыны» јзiн
реттестiрiп, арнайы ойыєєа жай№астырыпты. БЅрын
Ѕстап кјрмесе де, ёлдебiр iшкi тѕйсiкпен шитiнi»

156
оєтарын iздеген. Шитiнi» Ѕ»№ысына шаєтап кјрiп,
тауып та алды. Асыєпай орап, иы№ына асєан да,
сыртєа беттеген. Ауылды» аяє жа№ында№ы ша№ын
кјлден ѕйрек-єаз а»дып кјрмек. Болмаса, одан ары
то№ай№а јтiп кетедi.
Тапа-тал тѕсте, кѕйдiрiп тЅр№ан кѕн астында кiм
жѕре єойсын, ешкiмнi» кјзiне тѕспей-ає ауылдан шы№ып
ѕлгерген. ¶йден шы№арда жоспар мѕлде дЅрыс
єЅрылмапты. Кјлге жаєында№анда №ана єателескенiн
тѕсiндi. Сулы жердi» ар жає, бер жа№ы єапта№ан адам.
Ы»№айымен бјлiсiп ал№ан жер телiмдерiндегi тiске iлiгер
шјп атаулыны шал№ылап баєєан жыбыр-жыбыр,
тынымсыз ауылдастарыны» кјзiне тѕсуге болмайды.
Ешкiм келе сап шал№айына оралып, тергеуге ала
кетпейтiнiн бiлсе де, єуыстанып, тiке то№ай№а тартып
кеттi.
Алдынан жыпырла№ан а»-єЅс жыртылып-
айрылатындай, “менi ат, менi ат”, – деп кјлдене» тЅра
єалатындай. То№ай деген аты №ана. Кјлдене» жЅрт
отын№а деп шауып, тiптi тѕк єалдырмапты. Кезiнде ит
тЅмсы№ы батпас єалы» бол№анын тѕбiрi №ана єал№ан
сын№ан, кесiлген, шабыл№ан а№аштарды» аяє алып
жѕргiсiз томарларына єарап єана болжау№а болатындай.
Алыстан Ѕйысып тЅр№андай кјрiнген тал-теректер етене
келгенде тым жадау кјрiндi. Іадау-єадау, ёр жерде
бiр, ретсiз јскен а№аштарды єо»ылтаєсып-ає єалып
едi. °йтсе де, єолында кезенсе» тiрi жан атаулыны»
єЅтын єашырып, есiн алар єор№асын єЅсар єаїарлы
єаруы бар бала» жiгiт јкiнбеген. Іазiр-ає єылт еткендi
мѕлт жiбермей єа№ып тѕсiрмек. Ауылдан шыєпай тЅрып-
ає оєтап єой№ан. Ендi єЅла№ын єайырып єойып, ал№а
кезене тѕсiп, мысыє табандай басып, јзiнше дайын
келедi. БЅл мылтыє атып кјрмеген бала ѕшiн
а»шылыєты» ал№ашєы сапары №ана емес, јмiрiндегi
ѕлкен бiр белес сияєты сезiнген. Жау тѕсiруге шыєєандай
јзiне-јзi кј»iлi бiтiп, мардымсып єояды. Аздап
єорєыныш та жоє емес. ґкiнiштiсi, ёлгi а»-єЅсты»

157
тјбесi кјрiнер емес. Сенделiп жѕрiп, ша№ын то№айды»
екiншi басынан бiр-ає шыєты. Е» болмаса єоян єашпады-
ау алдынан. Та»дана баста№ан. Маєтан№анда кеудесiне
нан пiсiп, буына єазан єайнайтын а»шы а№айын айтатын
єапта№ан а» єайда? °лгi жЅртты» маєамына маєал
болып жѕрген єоян єЅр№ырды» бiр оєпен екеуiн жайрату
былай тЅрсын, е» єЅры№анда єЅла№ын кјру арман бол№ан.
Мысыєтабандаудан єызыє кеттi. Шiрiген бЅталарды
сатыр-сЅтыр басып алай бiр кестi, былай бiр кестi. Тѕк
жоє. Аєыры, шаршай баста№ан. Ызалана бiр тѕкiрiп,
ы»№айлы бiр томар№а отыра кеттi. Сонда да ѕмiтiн
ѕзбей кјзiмен айналасын сѕзiп шыєєан. Жоє. Дым
жоє болса да, єЅры№анда мылтыє атып кјру керек.
Сонша жерден келiп, ниет еткен со» оє шы№ындамау
деген не сЅмдыє! Осы ой№а бекiнiп, кјздеуге боларлыє
нысана iздей баста№ан. Ба№анадан берi байєамапты, єол
басындай тынымсыз єЅс кјзiне тѕскен. Бозєара№анны»
бiрiнен Ѕшып, екiншiсiне єонып тыным таппай жѕрген
осы бiр тор№айды Ѕнатпаушы едi. Шаєшаєай деп атайтын.
Тiптi, екi-ѕшеуi єатарынан жѕр.
Кјздеп Ѕзає тЅрды. Атамын деп, иы№ын жаралап
ал№андарды» талайыныны» ё»гiмесiн естiген. Тепкiнi
кѕштi кјрiнедi шiркiннi». Кинодан кјргенде тым о»ай
сияєты едi, шiркiндер бiр єолмен-ає жайратып
жатпаушы ма едi, ал, бЅл єол№а алып едi, берекесi
єашып, бјгелiп єал№аны. Кѕштi дыбысынан єЅлає тЅнып
єалмас ѕшiн ауызды ашу керек деген єа№иданы да
естiген ёлдеєайдан. Иыєєа мыєтап тiреп тЅрып, – бЅл
да елден естiгенi, – шѕрiппенi басып єал№ан. Шає
еткен №ана дыбыс шыєєан. Соншалыєты ёлсiз болмаса
да бЅл ойла№андай орасан емес. Жёне ыыззз етiп Ѕшєан
оєты» ауаны тiлгiлей Ѕшєанын сезiнген. Сјйтсе, шитi
мылтыє осылай атылады екен №ой. ґзiнi» есi шы№ып
кеткен, олжасыны» тѕскен-тѕспегенiн а»№армапты да.
Іонып отыр№ан жерiн єарап кјрдi, – iзiм-єайым. Тигiзе
алма№анын бiлсе де, “мѕмкiн жараланып, жор№алап
болса да бiр жерге жасырын№ан болар”, – деп та№ы

158
iздедi. Жоє. Кѕдерiн ѕзiп, жа»а єЅрбандыєєа арнап,
єайта оєта№ан.
Сала» етiп шы№а келген бiреудi кјргенде селк ете
тѕстi. Оны» да иы№ында мылтыє. Артыєшылы№ы атєа
мiнген.
Осы аймаєты» бастау-бЅла№ынан то№ай орманына дейiн
єарайтын єорыєшы. °кесiнен єал№ан иелiктей єор№ап
ба№атын. °рине, јзiнi» рЅєсатын ал№андар№а бјгесiн
жоє. Ал, јзi танымайтындарды» кѕн жарыєта даланы
жа»№ырыєтыра мылтыє атып жѕргенiн јлсе кешiрсiн
бе? Оны» ѕстiне “мен мынадай iс тындырып
жатырмын”, – деп дабыра єылу№а таптырмас сылтау.
Жоспарды» орындалуы ѕшiн осындай Ѕсає-тѕйек а»шы-
сымаєтарды» тiзiмi жетедi. МЅрты ендi тебiндеп келе
жатєан жас жiгiттi кјргенде тiптi єуанып кеткен. Аєыр
єорєытєан со» есiн бiржола алайын дедi де мылты№ын
кезене єойды. Бастапєыда сасып єал№анмен жалма-
жан јзiне келген бала да єайтпады. Іарсы кезенген.
МЅндай желјкпенi» талайын кјрген ёккi єорыєшы
мырс еттi де, ай№ай салды:
– Таста-ей, мылты№ы»ды! Кјзi»дi єЅртам иттi»
баласы. Тѕрмеде шiрисi».
Бала а»тарылып єал№ан. “Не ѕшiн єамайды? БЅл
кiм? Ол да мылтыє асынып жѕр №ой, јзi сияєты...
Бiрає, єауiптi адам сияєты. Саєтанбаса болмайды”, –
деген ой асы№ыс шарпып јттi.
Шѕрiппеге iлiнген сЅє сауса№ына бiр єарап єойды.
Дiрiлдейтiн сияєты.
– Броконьерлер, Кјрсетейiн са№ан кѕн жарыєта
орманды шулатєанды.
– Кiмсiз сiз?
– Шата№ы» болмасын менi» кiм екенiмде, таста
єаруы»ды!
– Тастай алмаймын. Кiм екенi»дi айт, сосын јзi»
де таста. – Сенге єалай кјшiп кеткенiн байєа№ан да
жоє. ґне бойы єалтырап кеткен. Тiрсегi дiрiлдейтiн
сияєты. “ґлiм мен јмiрдi» арасында тЅрмын”, – деп

159
ойлап јттi. Егер ол бЅрын ѕлгерiп кетсе, єЅры№аны.
Сає болу керек. Жёне жылдам...
– Е, бала, јлейiн демесе» єой болды. Атам да
салам, сорлы. Мына то№айда кiм iздейдi сенi? Жатасы»
ит-єЅсєа жем боп. Кјп сјздi єой да ёкел анда№ы
ойыншы№ы»ды.
Атын тебiнiп, ал№а Ѕмсына берген.
– Тоєта! Іоз№алма! Кiмсi»? – деген ойы он саєєа
шашырап, не iстерiн бiлмей тЅр№ан бала да ай№ай сап.
Миында “єайткенде де мылтыєты мына№ан беруге
болмайды” деген ой №ана тЅр№ан. Іашса, артынан
кекiлiктей єылып атып тастайды. Іарсы жѕрсе шатає
болып кетуi мѕмкiн. ТЅра беруге та№ы болмайды.
БЅл екi Ѕдай кѕйден бейтаныс а№асыны» јзi
єЅтєарды.
– Оны єайтейiн деп едi»? Ал, осы жердi» иесiмiн
мен, не iстейсi»? Басты ауыртпай ёкел берi.
– БЅл жер жекеменшiк емес, јкiметтiкi, – деп
єойды бiлгiшсiнiп бЅл да.
– Іап, мынау... ґкiметшiлiн јзiнi»! Осы жердi
єарайтын кѕзетшi... – “кѕзетшi” деген сјз јзiне де
Ѕнама№ан болу керек, мѕдiрiп барды да: – Осы жердi»
за»ды єараушысымын. – Іорыєшы деген сјз тiлiнi»
Ѕшында тЅрса да, аузына тѕспей єой№аны.
– ІЅжаты»ды кјрсет, онда, – деген бала да єоймай.
Бiр ой№а бекiнгенше уаєыт созбаса болмайтын едi.
Аны№ында мён-жай№а єаны№а баста№ан. “Бiрає, єорыєшы
болса ма№ан неге мылтыє кезенедi? – деп та№ы ойлады. –
Жай №ана ескерту жасап, ары кетсе мылты№ымды тартып
ап жѕре бермей ме. Бiрає мылтыєты беруге болмайды,
а№асы естидi, сосын єЅры№аны...
– Мынаны» за»шылын єарай кјр. Жаєсылыєпен
айтєанды тѕсiнбейдi екенсi», єазiр кјрсетейiн.
“Бала №ой, єорєып, єаруын тастай салар”, – деп
ойла№ан да мылты№ын оєта№андай єалып танытып кезене
берген.
“Шає” еткен ащы дыбыс шыєты. Іарсы алдынан

160
атыл№ан шитiнi» Ѕ»№ысынан шыєєанын, ёлде басєа
жаєтан шыєєанын ба№амдай алмады, кјз алдында
жарє еткен јткiр жасыннан жасєана берген. Артынша
кјзi єарауытып кеттi. Шыр кјбелек айналып жѕре
берген дѕниенi тоєтатєысы келгендей, бiрге аунап кетпей
аман єалу№а талпынып, жан дёрмен таяныш iздеген.
Іолы ердi» алды»№ы єасына iлiнiптi. ?стай бердi де,
гѕрс етiп єЅлап тѕстi.
...Мылтыєты» даусы “кѕрс” етiп естiлген. Иы№ын
да теппедi, єЅла№ын да бiтемедi. Іалай атыл№анын
байєап та ѕлгермеген. Кјз алды буалдыр тартып кеткен.
ІЅсєысы келетiн сияєты. ґ» мен тѕстi» арасында,
тѕу биiкте єалєып жѕргендей сезiнген. Ол бЅрын атып
ѕлгерген екен”, – деп ойлап јттi. Іазiр єЅлаймын,
сосын бёрi бiтедi. Оєу да, а№асы да жайына єалады.
Ауыл болып та»данып, єолын єысып єЅттыєтамайды.
Кјз алдына јзiнi» кјмiлiп жатєаны келдi. Жыла№ысы
келген.
Іанша кѕткенмен єЅлай єоймады.
¶стiнен єапелiмде ауып тѕскен иесiне та»ырєа№андай
кјзi ба№жа» еткен ат бѕктетiлiп, ы»ырси дем алып
жатєан иесiн иiскей бере, анадай№а ѕрке шегiнiп кеттi.
Сол сётте №ана есiн жиып едi. ґзiнi» дiн аман
екенiне кјзiн жеткiзгiсi келгендей ѕстi-басын бiр шолып
шыєты. Киiм сыртына жайыла тѕскен єанны» да№ы, –
бЅл да кинодан кјргенi, – байєалмайды. Сонда да
сенбей єимылдап кјрдi. Он екi мѕшесi сау сияєты,
еркiне ба№ынып тЅр.
Осы кезде єорыєшыны» ы»ырсы№ан дыбысын естiген.
Жалт єарады, єорыєшы кеудесiн баса шалєалай жатыр
екен. Жиырылып-созылып жатыр. Ая№ы бѕгiледi де,
єайта созылады. Бiр жа№ына єарай аунап тѕсе алмай
жатєандай.
“Жан тапсыра алмай жатыр”, – деп ойлады. Содан
со» №ана шошып кеттi. Ойы №ана емес, кјз алдында
болып жатєан оєи№адан. Тјбесiнен тјмен ып-ыстыє...
жоє, мЅп-мЅздай... јткiр бiр а№ыс тiлiп јткен. Тјбе

161
єЅйєасынан табанына дейiн. ґз жа№дайыны» соншалыє
мѕшкiл екенiн сонда №ана жѕйке-жѕйесiмен сезiнген...
...Алєын-жЅлєын, ентiге жѕгiрiп келедi екен. Іашып
келедi. Ба№ыты белгiсiз. Іазiр сѕрiнiп кетедi, мойны
ѕзiлiп јзi де јледi. Содан кейiн бЅ№ан да бёрi бiр.
Бiрає, єЅлап та тѕспедi, мойны да ѕзiлмедi. Іарсы
алдынан єЅз кездессе ойланбастан секiрiп кетер едi-ау.
Алдынан ешєандай єЅз кездеспейтiнiн, кездесе єал№ан
кѕнде де секiрiп кете алмайтынын бiле тЅра солай
ойлады. Шым-шытырыє бiр єоймалжы»... Бiрде ай№ай-
аттанны» бел ортасында жѕргендей... Бiрде єЅлає жарар
тыныштыєєа бјккен жапан далада адасып єал№андай...
Алыстап-жаєындап, алыстап-жаєындап єара»-єЅра»
бiрде»елер елестейтiндей. Жа»№ырыє сияєты бiр ѕрейлi
дауыс келетiндей єЅла№ына. Жан Ѕшыра жѕгiре бердi.
Жѕгiре бередi. ґкпесi јшкенiне єарамастан тоєтамайды.
Іашан демi бiтiп, ёлi єЅрып єЅлап тѕскенше, – јлiп
кеткенше, – жѕгiре бередi. Басєалай шешiм жоє едi...
Кеш ба№ана батєан. Тiзесiн єЅшаєтап ап єанша
отыр№анын бiлмейдi. Мылты№ы єайда єал№аны белгiсiз.
Ба№ана жѕгiрiп келе жатєанда бiр жерге тѕсiп єалса
керек. Ойланып-ойланып, миы ашып кеттi. Іорєуды
да Ѕмыта баста№андай.
– Ендi бёрiбiр, – деген кѕбiр етiп.
Иё, бёрi бiр едi. Болар iс бол№ан. Тiптi, єорыєшы
сорлыны» јлi-тiрiсiнен хабары жоє. Бiлуге болатын
едi, ол жаєєа аттап басу мѕмкiн емес.
Аєыры, ерте» та» ата єала№а шы№ып кетуге белiн
бекем буып, ѕйге беттеген.
Кешiгiптi. А»ырап же»гесi кѕтiп ал№ан. Не бол№анын
бiлмейдi. Шјптен ендi келiп, кешкi асын алды№а ала
бергенде бiр топ милиция сау ете тѕсiптi. Артыє сјзге
келтiрмеген кјрiнедi. “Не бол№анын айтса»даршы е»
болма№анда”, – деген а№асына “Мынаны танисы» ба?” –
деп мылтыєты кјлдене» тартыпты. А№асы шыєыр
еткiзiп тiсiн бiр єайрапты да, ѕнсiз тѕйiлiп алдарына
тѕсiп кете барыпты.
Не iстерiн бiлмей та» атєанша аласЅрды. А№асын

162
уайымдап жѕр деп ойла№ан туыстары басу айтып,
тiптi жЅбатып єояды.
...Бол№ан оєи№а ауыл-аймаєєа бая№ыда-ає белгiлi
бол№ан.
Іорыєшыны єає жѕректен кјздеп тЅрып атєан да,
єашып кеткен. Абиыр бол№анда, жѕз метр жерге ты№ып
кеткен мылты№ы табылыпты. °йтпесе, єылмыскердi
табу о»ай болмайды екен. Орман кѕзетшiсi сол жерде
жан тёсiлiм еткен. Денесi суып ѕлгермей бiр єойшы
ѕстiнен тѕсiптi. Ары єарай ай№ай-аттан бастал№ан да
кеткен.
Иё, ай№ай-аттанны» кјкесi басталып едi. Іайда єЅлає
тѕрсе де гу-гу. Іайда барса да жапырылып жол берiп,
кјзiн сатєан бiр жЅрт. Іылмыскердi» ту№ан iнiсi деп
сауса№ын безеп тЅр№андай. ЖЅртты» кјзi єадал№ан сайын,
денесiне бiз сЅєєандай тыжырынады. Іылмыскердi»
iнiсi... ґзi емес, iнiсi. Анда да сѕйредi, мЅнда да сѕйредi.
Ал№ашєы тергеу јтпей-ає єаруды» жетi атасы саєтал№ан
єазыналы єойма табыл№ан. Сол кѕннен бастап, аудан
бойынша јлген-жiткен есебi тѕгенделдi. Бiразына
а№асыны» єатысы болып шыєты. Иё, адам јлтiрмеген,
бiрає, терiсi ба№алы, тiптi єызыл кiтапєа енген а»
атаулыны тѕк єоймай єыра берiптi. Кјзi єан№а тол№ан
єанiшер аєыры адам јлтiрiп бiр-ає тоєтапты. Тоєтама№ан,
тоєтатєан, тоєтау№а мёжбѕр еткен. Сыбайластары кiм,
айдап салып отыр№андар кiмдер? Іылмыскердi» артында
кiмдер тЅр? БЅ№ан єоятын сЅраєты» Ѕзын ыр№асы
осындай. А№а» кiмдермен араласады? Шет жаєтан кiмдер
келушi едi? Тѕнде ѕйге жиi єонбай єалады екен №ой,
єайда баратынын айтушы ма едi?
На№ыз аєиєатты јзi жёне єорыєшы, сосын а№асы
№ана бiлетiн. Жає ашпа№ан. А№асымен жолыєпає едi,
єауiптi єылмыскердi» жанына жуытпады. Соттан кейiн
№ана жолы№у мѕмкiн.
Iс кјпке созылмады. Тергеушiлер бёрiн наєтылап
бол№ан. Іылмыскер де бiр айналайын екен, бол№ан
оєи№аны ретiмен баяндап шы№ыпты. °рине, єасаєана.
БЅрындары да аралары шиеленiсiп жѕретiн, –

163
шынды№ында солай едi деседi жЅрт, – кјрiнедi, екi
Ѕрыны» то№айда тоєайласєанын єарамаймысы»! Ол да
аяма№андай екен, тек ёккi ёрi жастау жiгiт ѕлгертпептi.
Іає жѕректен кјздеп тЅрып – Пух! Болды.
Сотты» алдында а№асыны» сЅранысы бойынша
жолыєтырды-ау ёйтеуiр. Бiр айды» iшiнде кёдiмгiдей
бозарып кетiптi. Дегенмен, єатты тоз№ындамапты. Тек,
жа№ы єушия тѕскен сияєты. БЅл јз кезегiнде јзi де
тѕсi суыє адам№а ерекше сЅс бере тѕсiптi. °»гiменi
кјпке созба№ан.
– Iнiлерi» мен же»ге» јзi»е аманат, – деген. –
Іа»№ыртпа. Жетiмдiк кјрмесiн. Оєу№а барам десе»
бiрге ала кет єала№а. Болмаса, кјп болмаса да ѕйде
бар жандыєты ба№а бiлсе» јлтiрмейдi.
– Кiнё» жоє єой, а№а, єалайша...
– Оттама! Ол туралы жає ашушы болма! Осыдан
бiрде»енi быєсытады екенсi», о»байсы»! Мылтыє менiкi,
ѕйден та№ы єаншамасын тауып алды. Жартысынан
кјбi єЅжатсыз. Бёрiбiр текке жiбермейдi. Босєа єосаєпен
кетемiз. Еште»е етпес, не кјрмеген бас, бЅ№ан да
тјзермiз. Ал, сенi» болаша№ы» алда. – Бетiне тесiлiп
Ѕзає отыр№ан да: – Бар ендi, – деген жай №ана.
Шы№ар есiкте кјмейi кермек татып тЅрып єалды.
А№асыны» єарап отыр№анын арєасымен-ає сезiндi. Жѕзi
шыдамай тЅрса да, бетiн бЅр№ан.
– А№а, кешiр, – дедi естiлер-естiлмес. – °дейi емес..,
байєаусызда... ґзi де аямас едi...
– Бiлем бёрiн. Сен болмаса» басєа бiреу атып кетер
едi тѕбi. ґйткенi... Ийй, неменесiне бас єатырып
отырмын, бар, жетедi ендi. Тiршiлiгi»дi жаса.
Сот артыє у-шусыз, дау-дамайсыз јттi. Дауласып
єайтсiн, єанды єол єараєшы јзiне та№ыл№ан кiнёнi
толыє мойындап отыр. Жає етi єаша тѕскен бозары»єы
а№асы кјп сјйлемедi де... Он сегiз жыл кескен. Он
сегiз жыл... Тѕрмеде.
– Болаша№ы жоє, – дестi бiреулер.
– Тёртiбi жаєсы болса ертерек босатады, – дестi
екiншiлерi.

164
Соншама жылдан кейiн адам єатарына єосылады
дегенге сену єиын едi. Екi айды» iшiнде осынша
азып кеттi, он сегiз жылда несi єалады?! ?лардай
шула№ан ел-жЅртты» ортасында єоштасты да єала
бердi. Терезесiндегi торлы темiрiнi» јзi єЅты»ды
єашырар “уазикке” салып ап ала жјнелгенде есе»гiреп
тЅр№ан да єой№ан. Кетер-кеткенше бЅдан кјз алмай
єадал№ан отты жанарлармен со»№ы шарпысєанда кјз
алды бЅлдырап кетiп едi, – жылап тЅр екен. Кјзi
боталап тЅрып шы№арып сал№ан.
ґлiмге шы№арып салып тЅр№анын єайдан бiлсiн?!
* * *
– Дегенiне кјне єойма№ан жiгiт а№асын жабылып
Ѕрыпты бiр тобы. Бауырын езiп жiберген кјрiнедi,
ем-дом кешiгiп жасал№ан, кјтере алмапты.
– Жабылып Ѕрма№ан, денесiнде дає жоє. ТЅншыєтыра
салыпты.
– Буындырыпты дейдi. °лгi єорыєшыны» бауырлары
тапсырыс берiптi. Іазiр тѕрмеде сондай кјбейiп кеттi
№ой. Жаєынын јлтiрген адамнан јш алуды» е» о»ай
жолы. Ебiн тауып есебiн берсе», ептi єолдар есе»дi
єайтарады.
ЖЅрт солай болжап жатты. Со»№ылары жЅртты»
даурыєпасы. Ал, ал№ашєы сјздi» жаны бар. Мiнезi
тiк, тайсалып кјрмеген а№асына бiр-екi адамны» кѕшi
жете єоймайтыны аныє. Жабылса да, не єылса да
јлтiрiптi. Сол жердi» дёрiгерлерi бiрде»е деген, бёрi
ап-аныє едi, ты»дамапты.
Же»гесiне жаны ашы№ан. Аєыл тоєтатєан салиєалы
жасєа келсе де, ыстыє єЅшаєтан жери єоятын ша№ы
емес едi. °лi ес тоєтатпа№ан екi Ѕлды ба№ып, кѕйеуiнi»
тѕтiнiн јшiрмей ёлi отыр. ґзi бiлмейдi, – бЅдан жасырын
жѕрiп жата ма, кјрген емес, – бiреулер єЅда тѕсiп
келетiн кјрiнедi. Уылжы болмаса да ажары сынба№ан
жас келiншек. Дёмелiлер астыртын айттырыпты. Кјбi
орта жолда єатыны јлiп, салт бас єал№ан бейбаєтар

165
болу керек. Кѕндiз екеу, тѕнде тјртеу болатын неке.
“Жоє! – Кесiп айтыпты. – Екi балам бар, кѕйеуiм
єЅр№ан ша»ыраєты» астында осы отауды» отын жа№ып
отырып јлем, ёуре болма»дар”.
Iнiлерiн ая№ан. °кесi барда јктем сјйлеп, айєайлап
ойнайтын сияєты кјрiнетiн. Іазiр жасына жетпей
єЅртаєандай бойларына ѕйлеспейтiн сабыр бiткендей.
Ойнаса да шын жадырамайтындай.
Кјп бас єатырып жатпай тоєтам жаса№ан. Ауыл-
аймає жан-жаєтан јзiнше аєыл айтєан болды, – кјнбедi.
Ауылда єал№ан. А№асынан єал№ан мал-мѕлiктi» ендiгi
єожасы – екi єЅлыншає жетiлгенше єастарында болады.
А№асыны» алдында кiнёлi №ана емес, осы ёлетке жеткенi
ѕшiн єарыздар екен. Кѕнёсiнен арылмаса да, єарызыны»
бiр бјлiгiн єайтару№а мѕмкiндiгi бар екен.
* * *
Шаєырай№ан кѕннi» астында, ѕлкен єызыл тас
орнатыл№ан, кѕмiс тѕстес шарбаєпен єоршал№ан, ѕп еткен
желсiз, тымыє кѕнi єыбырсыз єал№ан кјк желектi жас
теректi» саясында№ы тјмпешiктi» шы№ыс жа№ын ала
жѕгiне тiзерлеп бiреу отыр. Кѕн єаєты єо»ырєай жѕзiне
мЅ» тЅныпты. ±айыппен тiлдескендей єабiрге єарай
Ѕмсына тѕсiп, аузын жыбырлатып єояды. ЖЅдыры№ы
бiр тѕйiлiп, бiр жазылады. Осы єалыптан танбай
отыр№анына єанша уаєыт бол№анын јзi де бiлмес едi.
“Жайшылыєта-ає ѕйге сыймайтын, аяє жетер алыс-
жаєын аймаєты тѕгелге жуыє арала№ан, тЅмса таби№ат
аясынан басєа»а жЅбана єоймайтын тауда туып, таста
јскен бай№Ѕс-ай, єапаста№ы јмiрге кјндiге алмай
єЅсадан-ає јлiп кеткен шы№арсы»!” – дейдi шала-
шарпы ойы.
– Кешiр, а№а, – дедi ёлден уаєытта.
Та№ы кјп нёрсе айтар едi. Кјкiрегiнде сайрап тЅр№ан
бёрi. Бiрає, єысты№ып жылап жiберген.
20.01.2012
Талдыєор№ан.

166
Т¶ТIНIі ґШПЕСIН!
(ё»гiме)
ґкiнбе ёке, оты» бар сјнбейтЅ№ын,
Ол мё»гiлiк жанады кјрмей тыным.
МЅєа№али
Кештi» батєанын асы№а кѕтетiн. Іаншама жылдан
берi солай. Тјсiнен жЅпар а»єы№ан от єЅшає аруды»
уёделi єойнына бозбала осылай асы№атын. Болмаса,
ал№ашєы неке тѕнiн та№атсыздана кѕткен жiгiт батып
болмайтын жайбасар кѕнге дёл осылай жаз№ыра
єарайтын. Ал, ол... Оны» асы№ы мѕлде басєа. Иё,
єойны жЅмає, єЅша№ы мейiр ару – јзiнi» єоса№ы бар.
Бiрає, о№ан бола емес. О№ан асыєпайды. Жасы єырыєєа
кеп єалды – жерiнгеннен емес, – аєыл тоєтатєан,
сабыр тапєан шає, – ёр нёрсе јз орнымен. Жер тарпып
тЅр№ан жиырма бес јткен. Басєа бiр тараптан табысєан
жас ойнасты» кјз тЅманытып, та№ат тауысар кѕлiм
кјзi мен бал№ын денесi де емес. Ол – тёртiптi еркек.
°йелiнi» айдауына жѕрiп, айта№ына ѕрiп ѕйренген момын,
“аєылды” ота№асы дейтiндей емес, јз тiзгiнiне берiк.
Мен-мен деген кез-келген он сегiздегi бойжеткенге бергiсiз,
осы отыз бесiне ал№аш єосыл№ан жиырмалыє уылжы
ажарымен жеткен Бибiсi бар. Жолдан жолы№ысар
жолбикелерге кјз сѕзер жјнi жоє. Кеш бата жетер
жаєсы хабар арєала№ан ешкiмдi кѕтпейдi. Бостандыєєа
асы№ар тЅтєын емес. Басєа. Мѕлде басєа.
* * *
Тым-тырыс. Жоє, бЅл салыстырмалы тѕрде №ана.
Кѕндiзгi у-шуды» бёсе»сiгенi єЅлає жар№ан тыныштыєтан
кем кјрiнбейтiн. Тынымсыз тырбан№ан жЅмыр бастарды»
бараєат тауып, тыным алатын кезi. Тѕнгi са№ат он бiр

167
жарым. Кѕнi бой№ы арєасын аямай таптап баєєан екi
аяєтыларды» тынымсыз кѕйбе»iнен бiр сёт арыл№ан
Алматы тѕн дейтiн єызылды-жасыл кјрпесiн бѕркене
тѕсiп, талыєсып кеткендей. ?йы№ан тыныштыєты ара-
тЅра тiлiп јтетiн кјлiктердi» гѕрiлi – Ѕйєыда№ы алып
єаланы» ы»ыран№аны сияєты.
Кјк тѕтiндi єЅны№а бiр сорып єойды.
Е-ее, адамдар о»айлыєпен тыным таппайды. °не,
та№ы бiр машина. °лде ѕйiне, ёлде ѕйiнен асы№ып
барады. Ба№даршамны» єызыл кјзiне єарамай, осы
уаєта менен басєа кiм жѕрер дейсi» дегендей єЅй№ытып
јте шыєты. Атєа мiнгеннi» алты єап желi болатыны
рас-ау. Іазiр алдынан єызыл жа№алыларды» єызыл
тая№ы жылт етсiншi... °ке-кјкелеп жан-дёрмен жалынып
жатєаны бётша№арды». °й, адамдар-ай!.. Іызыє, єанша
адам кјшеде жѕр екен дёл єазiр. Санап кјрер ме едi?!
Іол жай№ан єайыршы, сабалає єа»№ыбастардан бјлек.
Аз емес-ау. Жас кездерiнде тѕн баласы бЅлар да тыным
таппаушы едi №ой. БЅл жаєта кѕндiзгi єайна№ан тiрлiк
тоєтап, тыныштыєєа бјге тѕссе, тѕнгi клуб, ресторан,
кафелерде єан базар ендi єайнап жатыр. °рине, ёр
жасты» јз єызы№ы бар. Бастары бЅла, єолдары бос
кезде сайранды салып єалсын! Ерте»-ає бёрi кјрген
тѕстей тЅман№а сi»iп, жоє болады. Таби№ат за»ы солай.
Егер, жас кезiнде єазiргiдей ѕй кѕшiк кѕйге тѕссе
мЅны» жа№дайы не болар едi? ¶йлену былай тЅрсын,
жасына жетпей алжып, арса-арсасы шы№ып, адамдыє
кептен ауытєып кетпейтiнiне кiм кепiл? °лдеєайдан
естiп єал№ан ёлгi бiр ё»гiме...
Кѕлiмсiреп єойды.
Ауылда болса керек, кјшеде жѕрген бiр топ жiгiттi
ауылды» жал№ыз тыныштыє саєшысы Ѕстап алыпты.
Жайдан-жай шѕйiлмейдi. Ерiккен немелер тыныш жѕре
ме, ёлiмжеттiк кјрсетiп, кiшiлерге салыє салып дегендей...
Кейде тiптi ушы№ып та кететiн. Бiреудi» тiсi тѕскен,
бiреудi» басы жарыл№ан. Кјшедегi жiнiккендердi»

168
тјбелесiнi» шуынан тЅр№ындар Ѕйыєтай алма№ан, бiреудi»
а№аш шарба№ы сын№ан. Ша№ынып келiп жатады ёлгiнi»
алдына. “ЖЅмысы»ды дЅрыс атєара алмаса» несiне
жѕрсi»?” – деп дiке»дейтiндер де бар. Амал жоє,
араласу№а, жинал№ан тобырды кјрген жерде тарату№а
тырысатын бейбає.
– БЅл не жѕрiс? – дейдi сал№ан жерден.
– Жай, – дейдi ёлгiлер.
– Жетi тѕнде кјшеде нелерi» бар, жатпайсы»дар
ма тыныш ѕйлерi»де. – дептi, ескертпесiне айылын да
жима№ан тобыр№а єарап.
Сол кезде жинал№андарды» iшiнен бiреуi мырс етсе
керек. Артынша:
– О, кјке, жас болса мы» жарым№а келдi, кјшеге
шыєпа№анда, огородта жѕрiп ѕйленемiз бе? – деген
кјрiнедi.
За»ды єойыл№ан бЅлтартпас сЅрає. Мектеп оєушысы
емес, зi»гiттей жiгiттi» айтып тЅр№ан сјзiне инспектор
да тоєтаса керек.
Басын шайєап миы№ынан кѕлiп єойды. ДЅрыс, жѕрiп
єалсын. Кјп Ѕзамай iздегендерiн табады да, жатады
ѕйлерiнде.
* * *
СЅє саусає пен ортан єол№а єыса Ѕста№ан
“Іазаєстанды” ернiне апара берiп, бјгелiп єалды. “Тфуй,
ата»а нёлет!” – деп лаєтырып жiбердi. Іашан да осы.
Балкон№а сѕйене ой№а берiлiп тЅрып, Ѕмытып кетiптi.
ґздiгiнен жанып бiткен тЅєыл бесiншi єабаттан тјмен
єалыєтап бара жатты. Сонша та№атсыздана кѕткен
сётiнi» ёсерсiз јкiнiшiндей жерге єЅлдап бара жатєан
а№ара»да№ан нѕктеге бiр єарады да, бѕгiндiк мiндетi
јткерiлген, ендi оны» јтеуiне берiлген тымырсыє тѕннi»
тынышты№ына бјге тѕсiп, пыс-пыстап жатєан јзi сияєты
пенделердi» єатарын толыєтырмаєєа терiс айналып
кеттi. ЖЅмыр жердi» жары№ында жан дёрмен тырбан№ан
жЅмыр бастарды» сапында тыраштанып баєєан. Ендi

169
ерте»гi кѕйкi тiрлiкке саєадай-сай тЅру ѕшiн Ѕйєыны
єандыру керек.
Іанша ёуреленсе де Ѕйыєтай алмады. Іайда№ы кјр-
жердi ойлап, ары да, берi де аунады. Сыєыр-сыєыр,
сыєыр-сыєыр... Бiтпейтiн бiр сыєыр. Астында№ы торлы
темiрi созыла баста№ан ескi кереуеттен емес, ойылып
бара жатєан жамбас сѕйегiнен шы№ып жатєандай. Со»№ы
кезде кјргенi осы. Шала Ѕйєымен жЅмысєа барады.
Маужырайды да жѕредi. Кеш бата “ёй, бiр Ѕйыєтамасам
ба”, – деп ѕйге келедi. “°й, бiр Ѕйыєтамасам ба”, – деп
тјсекке жатады. Сол бая№ы сыєыр-сыєыр. Ой дейтiн
ой да жоє. Бытысєан, берекесiз бiрде»е. Не ойла№анын
јзi де бiлмейдi. Аунаєши-аунаєши та»№а жетедi. Са№атєа
єарау№а єорєады. Іаба№ы ауырлап, кјзi талып, јлдiм-
талдым дегенде кјз iледi. Iле-шала оятарды» сѕйкiмсiз,
сЅ»єылдає даусы. Кјз аша салып ал№ашєы ойы: “Іанша
са№ат Ѕйыєтадым екен?” – Есептеуге батпайды. Екi
са№атєа жетер-жетпес екенiн бiледi. Со»№ы кезде жабысєан
ауру. ?йєысыздыє. Тек, демалыс кѕндерi тѕске дейiн
Ѕйыєтайды. О№ан да шѕкiр, ёйтпесе жынданып кетер
ме едi! Шала Ѕйєы, єызар№ан кјзбен ѕйден шы№ып
бара жатады. Шарша»єы жѕз, кiреуке жанармен ѕйге
кiрiп келе жатады. Жартылай јмiр сѕрiп жатєандай.
ґзi ыл№и Ѕмытып кетiп, јздiгiнен жанып бiтетiн темекiнi»
тЅєылы сияєты. Еш нёрсе ёсерсiз. Кѕлсе – шын
жадырамайды. Ашуланса – жорта мiнез кјрсетiп, јтiрiк
єабає тѕйедi. Адамдыє мiндетiн амалсыз јткерiп жѕрген
секiлдi.
Та№ы да сыєыр-сыєыр. Жёне пыс-пыс. Сыєыр-сыєыр
јзiнiкi, ал, пыс-пыс... Іасында№ы єаперсiз Ѕйыєтап
жатєан Бибiнiкi. Жастыєєа басы тиiсiмен басталатын
пыс-пыс та»№а дейiн миын ша№ып, бiр толастамайды.
Неше рет ы»ыранды, неше рет Ѕйєысырап сјйледi,
санайды да жатады. “Іандай баєытты!” дейдi жек
кјре тЅрып.
Сыєыр-сыєыр№а єиє-шиє дыбыс єоса орнынан тЅрып
кеттi. ґзi жындануды» аз алдында жатєан адам,

170
басєаны» Ѕйєысын бЅзып алам-ау деп абайлап єайтсiн,
дѕ»к-дѕ»к басып терезе алдына келдi. Арт жаєєа
єЅлає тѕрген. Пыс-пыс... Мырс еттi басын шайєап.
Неткен баєытты жандар! °йелi жаєєа жаз№ыра єарап
єойды. Ол да јзi сияєты азаптану керек сияєты. Е»
болма№анда орнынан тЅрып, сенделiп жѕрген бЅ№ан
жанашырлыє таныту№а тиiс тёрiздi. Ма»дайынан сипап,
ёлдилеп отырып Ѕйыєтатса... “Еее”, – деп єойды
ы»ыранып. Терезеден тысєа кјз сал№ан. Іала шамдары
сирей тѕсiптi. ЖЅртты» бёрi пыс-пысты» астында
жатыр, тек бЅл №ана... Шiркiн, дёл єазiр Ѕйыєтай
алмай жѕрген бiр адам... бiр-ає адам болса јзiнен
бјлек. Бас сап єЅшаєтап, бетiнен шјпiлдете сѕйер едi-
ау. Іандай жаєсы болар едi. МЅ» ша№ып, бЅл азаптан
єЅтылуды» жолын єарастырар едi екi жаєтап.
– ІЅдай-ау, адам деген јстiп єартаяды екен №ой!
Іолы терезе жаєтауында№ы єорап темекiге єалай
барып єал№анын байєамай єалды. Бiр талын суыра
берiп, орнына єайта єойды.
– Жоє, болмайды, – дедi кѕбiрлеп. Бѕгiнге арнал№ан
бiр талы жа»а №ана балконнан тјмен єЅлдап кеткен.
Сар№ыш єорапєа єимай єарап Ѕзає тЅрды.
* * *
Егер, сiз осы балкон№а єарама-єарсы немесе iргелес
тЅрса»ыз, жёне тѕнгi са№ат он бiр жарымда балконы»ыз№а
шы№а єалса»ыз, ёлгi балкон№а кјзi»iз тѕсер едi. °рине,
шыєєан со» єЅр тЅрмайсыз, алдымен єарсы жаєты,
iле о»-сол, асты-ѕстi»iздi бiр шолып шы№асыз. ґзi»iздей
адам єылтиып тЅр№ан балкон№а кјзi»iз ерiксiз аялдайды.
Ал, о№ан єарамауы»ыз мѕмкiн емес. Іара»№ыда сЅлбасы
аныє кјрiнбесе де, шылым шегiп тЅр№анын бiле аласыз.
Жёне, ой№а бјгiп тЅр№ан кјршi»iздi» шылымын ернiне
ара-тЅра №ана апаратынын байєайсыз. °лбетте, жiтi
баєыласа»ыз. Егер, јзi»iз де кјк тѕтiнсiз тЅра алмайтын
паєыр болса»ыз, жёне дѕкен атаулы жабылып єал№ан
уаєта, јз темекi»iз таусылып, ёлдебiр ѕмiт жетегiмен

171
балкон№а шыєєан сорма»дай болса»ыз... °лгi кјршi»iзден
басєа темекiшi кјзi»iзге тѕспесе, онда шын сорма»дай
бол№аны»ыз. Кѕдерi»iздi ѕзi»iз. Темекi сЅрайсыз. Сјз
жоє, “жоє” деген жауап кѕтiп алады. Кј»iлi»iзге єараса,
со»№ысы едi деп алдарєата салуы мѕмкiн. Болмаса,
ѕзiлдi-кесiлдi – ЖОІ! Сiз шегiсейiк дей алмайсыз.
Себебi, бјлiп тартатындай бiрге тЅр№ан жоєсыз, аралыє
ёудем жер, сiз ѕйi»iзден шы№ып, – мЅрны»ыз жыбырлап,
єа»сып барасыз, берем десе то№ызыншы єабатта тЅрса»ыз
да тјменге тѕсетiнi»iзге бёс тiгем, – жетем дегенше,
єызыл шоє саусаєєа жаєындап, тiптi сјнiп ѕлгеруi
мѕмкiн. Оны» ѕстiне ол... Шегiспейдi. Ешкiммен.
Ешєашан. Сара» болмауы мѕмкiн. Рас, Шы№айбай№а
жиендiгi жоє. ґзiндiк басєа себептерi бар. Тѕсiнбейсiз.
Со»ына дейiн оєып кјрi»iз, тѕсiнiп єаларсыз.
* * *
°сiресе, ѕйiне єонає келгенде єыз№ыштай єоритын
бiр заты бар. МЅндай кезде, сар№ыш єорапты “Іазаєстан”
јзiнi» ѕйреншiктi орны терезе жаєтауынан ауысып,
єо»сылас тјсектi» бас жа№ына сѕ»гiп кетедi. Болмаса,
жЅмыс костюмiнi» тјс єалтасына. Іайда болса да,
ёйтеуiр ешкiм кјрмейтiн бiр жерге. Тѕнгi са№ат он бiр
жарымда єонаєтар кете єоймаса, сол орнынан
єоз№алмайды. Сопаєша шылымны» бiр талы азаймайды.
Іонаєтар кетпей – тѕгел. Сосын, ел ая№ы басыл№ан
со», жатар алдында №ана бiрiн суырып алып, кјк тѕтiнге
айналдырады. Бiр кѕнге уаєыты ауысєанмен, ёдетiнен
жа»ыл№ан жоє. Оны» ѕстiне уаєыт ма»ызды емес.
°йтеуiр жатар алдында болса... Бастысы – сол. Тѕтiн
тѕтеу керек. БЅл – басты єа№ида. °кеден бала№а ауысєан
жора.
Бiр тёулiк – бiр тал шылым. Бiр тал №ана. Он ѕш
жылды» жѕзi болды, бЅлжы№ан емес. ґзiндiк лёззаты
бар. Та» атєаннан кеш батєан№а дейiн сарыла ойламаса
да, миыны» ёлдебiр єатпарында бЅ№ады да жатады.
Кјшеде, яки жЅмыста бiреу-мiреудi» тѕтiндетiп тЅр№анын

172
кјрсе ерiксiз есiне тѕседi. Кеш батєан со» ол да...
Белгiсiз бiр єуаныш тѕнге асыєтыра жѕр-жѕрлеп
тЅр№андай. Іолы єалт еткенде тЅра єалып будаєтатып,
сыртына шы№а иiстенiп, ыстал№ан тiспен ысылдай сјйлер
а№айындарынша есi кете єЅныєпады. ЖЅмыс бјлмесi,
ѕйi кјз ашытар кјк тЅман№а толып кјрген емес. “Негiзi
аз шегем, кјбiне тамаєтан со» №ана татам, кейде бiр
нёрсеге ашулан№анда, не ерекше толєыныс ѕстiнде №ана
ѕстi-ѕстiне тарта берем”, – дейтiндердi» єатарынан аулає.
ґзiнше жол тапєан. ґзiндiк тастай ереже мен мiндетi
бар. Кѕнiне бiр тал. БЅлжымас за» тЅр№ан жерде, кјзге
Ѕрар зиянды ёрекеттер орын алма№анмен, јзiндiк
єиындыєтар болмай тЅрмайды. Кейде јкiнетiн. Осы№ан
бекер кiрiстiм-ау дейтiн. Не жоламау керек едi, – тѕтiн
сормай-ає, жер басып, кјштен єалмай жѕргендер бар
емес пе? Не, ешєандай ережеге салмай-ає, кј»iл-кѕй
ауанымен єала№ан кезiнде бЅрєырата беру керек едi.
ЖЅмыс кезiнде, не басєа бiр жерлерде елдi» темекiсiне
єарап єЅлєыны єЅритыны да еште»е емес. Тјтенше
єиындыє басєа тараптан ту№ан. Адам бол№ан со»,
оны» iшiнде єазає бол№ан со» анда, мЅнда єонаєєа
бармай тЅрмайды. Аннан, мЅннан єонає келмей
тЅрмайды. Кеш бата барып, тѕн ауа оралатын “єЅтты
болсындар” еште»е емес, єоналєы№а тоєта№ан, я№ни
жата-жастана барар, келер єонаєтар. Келгенше єонає,
келген со» ѕй иесi Ѕялады дегенмен, єонаєєа јзi
бар№аннан, бiреудi» јзiне єонаєєа келгенi о»ай кјрiне
баста№ан. ¶йдi єойшы, єона№ы»ды Ѕйєы№а жай№астыр№ан
со», балкон№а шыє та бЅрєырата бер, Ал, бiреудiкiне
барып, єону№а бекiндi» делiк. Сенi» ерекше, тiптi,
тЅрпайы ёдет-салты»нан ешкiмнi» хабары жоє. Тѕн
болса тѕтiнсiз тЅра алмайтын шылымєор екенi»дi
бiлмейдi. Жатар алдында сыртєа беттедi». Сјзсiз, ѕй
иесi ере шы№ады. ґзiм шы№ып келем, отыра бер деудi»
ретi жоє. Іатты єысылатын. МЅны» кѕтпеген жерден
темекiєЅмар бола єал№анына та»данысын жасыра алмай
жатады кјлдене» жЅрт.

173
– Е-е, аздап... кейде ендi... јститiнiмiз бар, – дей
салады мi»гiрге жуыє.
°лгi ѕй иесi “ааа...” деп єоя салмай, тає-тає етiп,
таєымдап єоймай бара жатса, кѕнделiктi ёдет екенiн
жайып салу№а тура келедi. Кейбiрi тiптi, бЅл ёдеттi»
сырына ѕ»iлiп, тергеуге ала бастайды. МЅндайда аузына
тѕскен ёлдебiр себептi ал№а тарта салады. Немесе,
ё»гiменi басєа арна№а бЅрып жiберетiн. Сонда да,
єызы№ушылы№ына тоєтау сала алма№ан тергеушiсi бЅ№ан
бiр, єызыл шоєєа бiр єарап, кјпке дейiн бас шайєаумен
болады.
Аєыры, мЅны» “ерекше єасиетiн” алыс-жаєын
а№айын-туыс, дос-жаран, тамыр-таныс тѕгел бiлiп бол№ан.
Та»ырєаса да тѕсiнiстiкпен єарау№а тырысєанымен,
сыртынан сан-саєєа жѕгiртiп жататын. “ґзiне берген
сертi бар кјрiнедi. БЅрын тоєтамай шегедi екен, аєыры
Ѕшынып тыныпты. Содан берi жарыєта темекiнi» тѕрiн
кјрсе, ауырып єалады екен. Ол – ол ма, та» атєанша
бiр єорабы» тѕк болмай єалады-мыс, иiсi мЅрнына
бiр барса јзiн тоєтата алмайтын кјрiнедi, ёйелi бай№Ѕс
ёре»деп жѕрiп жатєызады екен”.
БЅл дыєпыртты естiген аузыны» желi, єЅла№ыны»
єотыры бар кейбiр сумаєай ёйелдер мЅны» ёйелiн
айналдырып, сЅраєты» астына ал№ан кѕндер де бол№ан.
Іуанарлы№ы сол, Бибiсi аузына берiк, бiр то№а. Кѕледi
де, єояды екен. “Е, јздерi» де бiлiп болыпсы»дар,
ендi тѕнге єарай кѕйеуiмдi Ѕйыєтату№а кјмекке
келi»дер”, – дептi.
Тiптi, бёзбiреулер мЅны ёулие дёрежесiне жеткiзiп,
кјкке шы№арып єойыпты. “Осындай да, осындай, кiсiсi
бар екен дейдi. Тѕнде, тёулiк ауысар сётте (уаєытын
єалай дёл бiлiп ал№ан десе»шi) ёлдебiр єара кiсi (ає
киiмдi аруає, кјк тѕтiн сыпатты адам...) келiп, тѕртiп
оятады екен де, тысєа шаєырады екен. Сосын, јз
єолымен бiр тал шылым Ѕсынатын кјрiнедi. Іашан
тартып бiткенше єарап тЅрады-мыс. Бёлду-бёлду,
бытпырыє-бытпырыє...

174
– Оттай бередi екен №ой бЅ жЅрт! Менде не шаруалары
бар екен?! Иии... – дейтiн бЅл єарадай кѕйiнiп.
°йелi кѕлетiн:
– Жаєсы емес пе? Тау єопарып, жер оймай-ає
а»ыз№а айналып жатырсы». Алда єаншама јмiр бар,
ёлi да»єы» артып, ата№ы» аспандай тѕседi. Тарихта
єаласы». Темекiнi» жынымен жолдас бол№ан ёулие
деп... – Сыєылыє-сыєылыє, сылє-сылє. Ерiксiз бЅл
да єосыла кѕлетiн.
МЅны» ёкесiн бiлетiн, кјзiн кјрген кјне кјздер
№ана ѕнсiз бас шайєасатын. Сонда да, кейбiр керауыз
кемпiрлер пыш-пыштап, кјк есекке терiс мiнгiзiп
жататын:
– Іайтсiн бай№Ѕс, елiктегенi де!..
* * *
Алматыны» орталыє аудандарыны» бiрiндегi кјп
єабатты ѕйлердi» бiрiнi» бесiншi єабатында ноєат єызыл
шоє жылтырайды. Тёулiк ауысар тЅс.
* * *
Тырс-тырс. °лсiз сарын естiледi. Шы№ын арыєтарда№ы
єар суыны» болмашы а№ысыны» ѕнi. Дёл тЅмсы№ыны»
астында тѕнгi тЅман№а бјккен ає єайы»дар сыбырласа,
баяу тербеледi. Бiр-бiрiне кјктем келiп єалды деп
сѕйiншiлеп тЅр№андай. Іыста№ы кiр-єо»ымыздан, єоєыр-
єоєсы№ымыздан арылайыє, тазарайыє дейтiндей.
Іуанып тЅр№андай.
Жа»а јмiр басталмає.
Сар№ая єура№анына єарамастан а№аш басында єыстап
єал№ан жапыраєтар кјктемнi» келгенiне єуана
єоймайтындай. Жерге ёлi де биiктен єарай тЅр№ысы
келетiнi аныє. ґз орныны» кезектi жас жапыраєєа
бЅйыратынын ойлап, бЅрын№ыдан бетер бѕрiсе
тѕсетiндей. Он сегiз мы» №алам№а ортає бЅлжымас
за»дылыєты» јзiн айналып јтпесiн де сезер. Бѕгiн,
болмаса ерте», тiптi ар№ы кѕнi топыраєпен єауышары

175
даусыз. ?заєєа бармайтын єауса№ан кёрi. Жа»а јмiрден
ѕмiтсiз. Мѕмкiн, кјктемгi кѕзеу кезiнде, жазда№ы
жа»бырда, е» болмаса єарашада№ы єара дауылда ѕзiлiп
кетпегенiне налып тЅруы да №ажап емес. °йтеуiр, ойы
он саєты шарлап, шаршап тЅр№аны аєиєат. Ал, ає
єайы» ше? Ол єЅлпыра тѕсудi кјксейдi. Іандай жа№дайда
да жапырає жоєтыєєа айналады. БЅл – на№ыз шындыє.
Адам та№дырыны» кјшiрмесiндей. Алдымен жастыє
јтедi, ажар тозады. ґмiр озады. ?рпає алмасады.
Буын ауысады. °р буынны» јз за»ы, јз заманы бар.
“Іызыє, ёкем јлерiнде јкiндi ме екен? Жарыє
дѕниенi ендi єайтып кјрмейтiнiне єынжылды ма екен?
°лi жап-жас, бар №Ѕмыры, бар єызы№ы алда тЅр№ан
бЅлар№а, жастар№а єызы№а, єыз№ана єара№ан шы№ар.
ґмiр тёттi №ой... Бiрає, армансыз кјз жЅмды жарыєтыє.
ґзi айтєан”.
Ол кј»iлдi едi бѕгiн. ?шпаєєа шыєєан жоє. Аты
бёйгеден келген жоє. Шiркiн-ай дерлiк еште»е бол№ан
жоє. Сонда да. Сергек, єунаєы жѕрдi. Тѕнде єатып
Ѕйыєтапты. ґзiнде жоє ёдетпен Ѕлы мен єызына ертегi
айтып бердi. Бiлмесе де, естiгендерiн жиып-терiп, єЅрау-
єЅрау єыз№ылыєты оєи№алар тiзбегiне јзi де елтiп
отырып, Ѕзає сјйлеген. Он№а кеп єал№ан єызы сјздi
бјле бередi. “Ана тiлде” олай жазылма№ан дейдi. Мамам
басєаша айтєан дейдi. Мейлi, бЅ№ан бёрi бiр едi.
“Ертегiлер Ѕєсай бередi, бЅл басєа ертегi”, – деген де,
кјсiле берген. Есесiне, мектепке биыл №ана бар№ан
Ѕлы аузын ашып ты»дады. Кјзi баєырайып, мЅны»
аузына кiрiп кетердей емiнедi. ґзiнен... жоє, атасынан
аумайды. Кјзiн кјрмесе де, “Атамны» баласымын”
деп жѕр. ґзi ѕйреткен. Ал№ашєы єыздан кейiн ара№а
тјрт жыл салып, аса уайымдатпаса да, кј»iлге ала»
ендiрiп, жѕректi кѕптi єылып барып ту№ан жал№ыз
Ѕл. Іызды» жјнi басєа, ёлде жа»а отау єЅр№ан шає,
онша мён бермедi ме, тЅ»№ышы ту№анда бЅлай єуанбап
едi. Ал, мына бала... Іатты єуан№ан. ?л келiп едi
јмiрге. ?рпає жал№асады. °кесi марєЅм кјрiнде бiр

176
аунап тѕскен шы№ар сол кѕнi. Сол, “атасыны» баласы”
ѕшiн айтєан.
?зыншає шылымны» ортан белiнен јткен єызыл
шоєєа єарап єойды. Бiтпешi, тѕгесiлмешi дегендей.
°лсiз, єара»№ыда мѕлде јлеусiреген жi»iшке, ирек
сызыєты тѕтiн кјзге кјрiнер-кјрiнбес болып аспан№а
жол тартуда. Кјктегi аруаєтар№а жердегi тiрiлердi»
тiршiлiгiнен хабар беруге асыєєан елшi сияєты.
ЖЅрт жек кјредi осы темекiнi. °уестiгi жоєтарды»
жјнi бјлек, мЅнсыз тЅра алмайтындар да, тiптi кѕнiне
бiр єораптан асыра сiлтейтiндер де жек кјредi. Жек
кјре тЅрып тартады. Ата»а нёлеттi єоя алмай
жѕргендерiн айтады. Іою№а тырысып кјрмесе де солай
дейдi. Ата»а нёлеттi...
БЅл жаєсы кјретiн. Ел аузында дыєпырт болып
жѕрген јзiнi» ерекше ёдетiне бола шы№ар. °лде басєа.
ґзiнi» де басы жетпейдi. °йтеуiр жаєсы кјретiн.
ІЅмарлы№ы шамалы. °лi кѕнге басы айналады. Ды»-
ды»... Рахат кѕйге ене тЅрып, небiр ойлар№а берiлетiн.
°кесiн ойлайтын. Шешесiн еске алатын. Бiрiнi» со»ынан
бiрi жѕре берген. Жасы келсе де сыр№аєтап бойдає
жѕрiп ал№ан мЅны ёкесiнi» кјзi тайысымен, шешесi
асы№ыс ѕйлендiрдi. Бол-болды» астына ал№ан. МЅны»
јзi ёкелмесе, јзi-ає табатынын айтєан. ґзiнi» де ойында
жѕрген, тек ёкесiнi» жылын кѕтпек едi, о№ан єаратпады.
Сезген №ой. Жетiм кѕйеу атандырмай єЅдалыєты бастан-
аяє те» дёрежеде јткердi. Бибiнi» єолынан тура бiр
ай шай iштi. Аєылын айтты. Ауырмай-сырєамай Ѕшып
тѕстi де, бiрден бетiн ары№а бЅрды. Айналасы бiр
маусымда екеуiнен бiрдей айрыл№ан. Екеуi де баєытты
екен, тiршiлiгiнде шёй деспей јтiп едi, ешєайсысы
тЅл єалмай єатар кеттi.
Балалыє ша№ы есiне тѕсетiн. Тентек болды. Сабаєта
озат бол№анымен, екi кѕннi» бiрiнде жа№асын жыртып
келетiн. Уызынан жары№ан, топ-томпає бала, ѕлкен
сыныпты» балаларымен тјбелесетiн. Шешесi тёк-
тёкта№анымен, ёкесi бетiнен єа№ып кјрмептi. “Аєылсыз

177
емес, ес кiре келе єояды”, – дейтiн, “мына бала»а
тёйт демеймiсi»”, – деген шешесiне. Бiледi екен №ой.
Аєыл айтып, жјн сiлтеп, басын ауыртып кјрмептi.
Тек, кейде №ана атасы туралы айтып беретiн. Сондай
бол дейтiн. Іатты ёсер ететiн едi. ґзiн тјргi ѕйдi» єає
тјрiне iлiнген суретi арєылы №ана танитын, кјкiрегiне
орна№ан Іаїарман атасына елiктеп жѕрiп ер жеттi.
Еште»е тындырып тастамаса да, ешкiмнен кем єал№ан
жоє. °жептёуiр єызметке де жеттi. Алыс-жаєын№а
ѕлкендi-кiшiлi жаєсылы№ы да јттi. Іатарластары
сыйлайтын. ¶лкендер де ризашылы№ын бiлдiрiп жататын.
Бiрає, то№айып, кекiрейiп кјрмептi. Атасы єарап
тЅр№андай. Атамны» баласымын деп ержетiп едi, ата
аруа№ы назаланбасын деп, єылдан тайып кјрмептi.
°кесiнi» темекi тартатынын бiлмейтiн. Іалай бiлсiн,
бЅ№ан кјрсеткен емес. Ал№аш кјргенде та»ырєа№ан.
Сол кѕнi ерте Ѕйыєтап єалып едi. Тынымсыз ойын
титыєтатса керек. Іысєы тоєсандыє демалыс кезi.
¶шiншi сыныпта оєып жѕрген. Кѕнi бойы сыр№анає
теуiп, аєєала жаса№ан. Аулада№ы шЅрылдає бала-ша№а
тѕгел атсалысєан. Шы»ылтыр аяз сынып, кѕн жылт
еткен шуаєты кѕнi жiбiскi, жабыспає єарды» ѕстiнде
армансыз асыр сал№ан. Іас єарая ѕйге кiре салып,
ашєан єарынды тойдырып алып, буыны кетiп, жып-
жылы ѕйде маужырай берген. Іай уає екенi белгiсiз,
оянып кеттi. ґзiне тиесiлi тјсегiнде, Ѕйыєта№анда киетiн
киiмiмен жатыр. Іашан, єалай жатєаны есiнде жоє.
Кјйлек-дамбалша» орнынан тЅр№ан. Мамасы жатып
єалыпты. Іасында кјкесi жоє. ?йєылы кјзбен iздеп
кеттi. Балконда тЅр екен. Терезеге арєасын бере, терiс
єарап тЅр. Та»ырєай єарап сёл тЅрды да, жаєындай
бердi. Сыєыр етiп есiк ашыл№анда, ёкесi селт етiп,
жалт єара№ан. Сол кезде кјрдi, кјкесiнi» о» єолында
шо№ы жылтыра№ан темекi. БЅл а»тарыла єарап тЅрып
єал№ан. °кесi де. ?рлы№ыны» ашылып єал№анда
єипаєтап тЅр№ан сияєты. Жымиып кѕлiп едi сосын.
– Оянып кеттi» бе, батыр? Берi кел, – деп єолын

178
соза бауырына тартты. ІЅша№ы сап-салєын. Бiрає
жа№ымды. Танауына темекi тѕтiнiнi» иiсi келдi. Ол да
жа№ымды. Басєа лём-мим тiл єатєан жоє. Жылдам-
жылдам, ѕзiлiссiз ѕш-тјрт мёрте сорды да, єызыл
шоєты тјменге ытып жiбердi. МЅны жетелей ѕйге
кiрген.
– Іарны» ашты ма? – дедi бетiне ѕ»iле.
БЅл ѕнсiз бас изей салды. Іарны ашпаса да. Тамає
туралы ойламаса да. Екеуi єарама-єарсы отырып шай
iштi. Тама№ынан тѕйiр јтер емес.
Сол кѕннен бастап ёкесiн а»дуды шы№арды. Не ѕшiн
екенiн јзi де бiлмейдi. Кеш єалай батады, солай ёкесiнi»
балкон№а шыєєанын кѕтедi. °йтсе де, бЅл Ѕйыєтамай
кјкесi ол жаєєа аттап баспайды. °лгi тѕннен кейiн
бiрде бiр рет кјре алма№ан. Бiр кѕнi темекiсiн тауып
алды. Бiр єорап тола. Аны№ында тауып ал№ан дёне»есi
жоє, ёке-шешесiнi» жатын бјлмесiнде керегеге жабыса
єойыл№ан ша№ын кiтап сјресiнде, мЅны» єолы жетпейтiн
биiкте тЅр. Астына биiк орындыєтарды» бiрiн єойып,
єолына алып кјрген. Орнына єайта єойды. Содан бастап
белгiсiз бiр кѕш сол жаєєа тартты да тЅрды. °р кѕн
сайын єолына алып кјру ёдетке айнал№ан. Тиiспейдi,
єолына алып кјредi де, єайта єояды. Сол №ана. Кѕн
јткен сайын азайып, бiтедi де, орнына iшi толы жа»а
єорап пайда болады. Сјйтiп жѕрiп... Сётi тѕскен бiр
кѕнi бiр талын суырып алып, єалтасына салып алды.
Ендi балкон№а шы№у керек. Сiрi»кенi» жарасы же»iл.
Ас ѕйден, газ пешiнi» жанынан талай кјрген. Тек,
ы»№айы келсiн. Оны» орайы бЅл кѕткеннен тiптен
о»ай келе кеттi. Кјкесi жЅмыста. БЅл сабаєтан жа»а
келген. Тѕскi асын iшiп отыр№анда аузына еркелете
барын тосып отыр№ан мамасы дѕкенге баратынын айтып
єалды. БЅрын бiрге баратын. Ананы ёпер, мынаны
ёпер... Іи№ылыєты салып ба№атын. Мамасы єолын єа№а
єоймайды. БЅл ѕшiн мерекеден бiр де кем емес.
Бармаймын деген. Бармайды. Басєа жЅмысы бар.
Мамасы сёл та»ырєа№ан да, јзi кеткен. Себебiн сЅрамады.

179
Аєылы кiрген №ой десе керек. Аєылы кiрген. Я№ни,
ѕлкен жiгiт бол№ан. Иё, аєыл кiрiп едi. Аєыл бол№анда
єандай!
¶йде бiр јзi. Жѕрек лѕп-лѕп. Дегбiрi єашып, неше
кѕннен берi єайда барса да єалтасынан тастамай,
сары майдай саєтап жѕрген темекiнi єолына алды.
¶йде јзiнен басєа ешкiм жоє екенiн бiлiп тЅрса да,
Ѕрлана басып ас ѕйден сiрi»ке ал№ан. ¶йдегi бѕкiл
мѕлiк, кереге, тјбе, бЅрыш.., бёрi мЅны» ёр єимылын
тјбесiнен тјне, ѕнсiз ба№ып тЅр№андай. Іазiр №ана ёлдебiр
єалтарыстан кјкесi, ия мамасы атып шы№атындай.
Жан-жа№ына антала№ан ѕрейлi, єатал, ашулы заттар№а
жалтає-жалтає єарап, балкон№а шыєєан. Кјшедегi
жЅртєа кјрiнбестей жайланып отырып алды. Іолы
дiр-дiр. Быжж етiп сiрi»ке тЅтатєанда селт ете тѕстi.
Абиыр бол№анда, єол мен ауыз мЅны» еркiнен тыс,
бёрiн јздерi атєарып жатєан. Ал№аш сор№анда ащы
кјк тѕтiн тама№ына кетiп, єиєылдап-шиєылдап єаєалды
да єалды. Кјзiнен жас шы№ып кетсе де кјптен кјкейiне
єонаєта№ан iсiн жал№астыра берген. Келесi сётте-ає
ебiн тауып алды. Абайлап сорады да ѕрлейдi. Сорады.
¶рлейдi. Саєтыєты Ѕмытєан. ¶ууп... Пѕууу... ¶ууп-
пѕууу. Бiттi-ау аєыры. Тере» кѕрсiне бiр дем алып
єойды. Іалды№ын ёкесiне елiктеп тјмен ытып жiбермек
ниетпен орнынан кјтерiле берген. Жер-дѕние шыр-
кјбелек айналып ала жјнелдi.
Ме»-зе». Басы солєылдайтын сияєты. Жѕрегi
айнитындай. Іалдыєты єайткенi есiнде жоє, жан-
дёрмен ѕйге жѕгiрген. Іорєып кетiп едi. °йтеуiр,
сiрi»кенi орнына єой№анын бiледi. Тјсегiне жете сЅлап
тѕскен. Ды»-ды», кѕ»гiр-кѕ»гiр... єалыєтап жѕргендей.
ґлетiн шы№армын деген тЅ»№иыєєа батып бара жатып.
Мамасы оятты. Іатып Ѕйыєтапты. Та»дайында ёлгi...
жа№ымсыз дём ёлi тЅр. Жиiркене тыжырынып жѕрiп,
баппен жуын№ан. Аузын Ѕзає шайєа№ан. Иiсiн сезiп
єоя ма деп саєтыє жаса№аны. Иiсiн де сезбедi, еште»е
де демедi. Кѕндегi мамыражай тiрлiк. °йткенмен,

180
єуыстанып отырып, тамає батпа№ан. МЅнда№ы јзгерiсте
ешкiмнi» шата№ы жоє.
Ерте»iне јзiн жаєсы сезiнiп едi. Же»iсiне
масаттан№андай. Ешкiмге еште»е сездiрмей, ѕлкен iстi
тындырып таста№ан јзiне дёе риза. Бiрає, ёлгi єорапша№а
єайта жаєындау№а жѕрегi дауаламады.
Ши бЅл кѕтпеген кѕнi, ойлама№ан жерден шыєты.
°неу кѕнгi єылмысын јзi де Ѕмытып кетiп едi. Бiреудi»
аяусыз жЅлєыла№анынан шошып оянды. Не болып
жатєанын Ѕ№ып та ѕлгiрмедi, кјзiн ашєанда кјргенi
кјкесiнi» јрт сјндiргендей тѕрi. Алєынып кетiптi
– ТЅр орны»нан! Иттi» баласы...
У-шу, берекесiз ырду-дырду, атыс-шабыс болып
жатєандай. МЅны» керiлiп-созыл№анын кѕтпей-ає,
жа№асынан жЅлєи тартып тЅр№ызып алды да,
дедектеткен кѕйi јз бјлмелерiне сѕйреп ёкелдi.
– Мынаны танисы» ба?
Не бол№анын сонда №ана Ѕєєан. Хёлiнi» тым мѕшкiл
екенiн де ойлап јттi. Iшi єалтырап кеттi. Ая№ынан ёл
кетiп єал№ан, дiр-дiр етедi.
Кјкесi кјз алдына темекiнi» бос єорабын тосып
едi.
– Танисы» ба деймiн?!
БЅда ѕн жоє. Жёуте»деп мамасына єара№ан. Араша
тѕсер деген. Ол да ѕнсiз, сазарып алыпты.
– Иттi» баласы! Не№ып тиiсесi», а? ?рлыє жасауды
кiм ѕйреттi са№ан, а? Іашан, єашшан алды» дейм
мен са№ан? Бедiреюiн иттi» баласыны»...
О» жає єЅлає шекенi шы»ылдата, кјзiнi» отын
жарє еткiзе шапалаєпен осып јттi. Сонда №ана мелшиiп
тЅр№ан бЅл шырр ете тѕскен. Сонда №ана сазарып
отыр№ан мамасына тiл бiткен:
– Алдымен сЅраса»шы... – деп едi батылсыз.
– Ашып єалсам бос тЅр. Кеше бiтiп єал№анын да
байєамаппын. Бѕгiн бiтедi, ерте» алам №ой деп жѕрсем, –
деген дауыстарын естiген јз јксiгiнi» арасынан.

181
– ДЅрыстап есептеп пе едi»? Мѕмкiн кеше бiту
керек бол№ан шы№ар? – Мамасыны» кѕмiлжi»кi даусы.
– °ёй, сен де! Менi алжыды деп пе е»? Бѕгiн со»№ы
кѕн бол№ан. – БЅ№ан єайта шѕйiлген. – Іашан алды»?
Айт жаны»ны» барында.
БЅл дiр-дiр етедi. Бет-аузы тарам-тарам жас. Жасын
сѕртпекке єос жЅдыры№ын кјзiне апара берiп едi,
кјкесi сiлкiп тастады. Бiлегiн ауырта єысып алыпты.
МЅндай єатал екенiн кiм бiлген?
– Іашан алды» деймiн? Іашшшан?!
– А... ан...
– А?!
– Анн анада... – деген мi»гiр етiп.
– Анада? Не№ып аласы»? Оны єайда єойды»?
БЅл кјзiмен жер сѕзе, тјмен тЅєыра бередi.
– Ейй, сен де! – Амалы таусыл№андай бетiне єарап
сёл тЅрды да: – Тартты» ба? – дедi баяу №ана. Шарасы
таусыл№ан адам осылай сјйлейтiн.
Жерге кiрердей болып тЅрып, бiлiнер-бiлiнбес бас
изеген бЅл.
Кјкесi ызалана мырс еттi. Та№ы Ѕрар деген, – Ѕрмады.
?рысєан да жоє. Тек:
– Ендi єайталанады екен... – Тiстене, ысылдай
сјйлегенi єандай єорєынышты. Сол сёт сЅмдыє
єорєынышты едi. Бiлегiн босатты да: – Жо№алт кјзi»дi! –
дедi.
БЅл жасєана шегiншектеп барды да, батылы єалай
бар№анын ІЅдай бiлсiн:
– Кеш-шiр, кјк-е... – деген ѕзiп-ѕзiп естiлер-естiлмес.
Ешкiм еште»е демедi. Мамасы да, кјкесi де. Кѕнде
ай№айлай кiрiп, дабырлай шы№атын есiктен салбырай
басып шы№ып кеттi. Келе јз тјсегiне етпеттей жы№ыл№ан.
Бѕк тѕсiп алып, ѕнсiз, тiстене Ѕзає жылады. Солє-
солє... °лдеєайдан кјкесi мен мамасыны» кѕбiр-кѕбiр
дауыстары естiледi. Кјкесiнi» даусы јктем шы№ады.
Кейде тiптi єатты шы№ып кеткен сайын бЅл дiр ете
тѕседi.

182
Солы№ы басыл№ан сияєты едi. ?йєылы-ояу хёлде
жатєан. Сол єЅла№ан єалпы. Жастыєєа бетiн баса,
жарыєєа єарай аунап тѕсуге дётi шыдамай...
Басынан сипа№андай болды. ЖЅп-жЅмсає алаєан.
Кјрмей-ає таныды. Мамасы. Бетiн бЅрып, јзiне
єаратпає болып едi, бЅл басын кјтерместен мамасыны»
жуан белiнен орай єЅшаєтап, бауырына ты№ыла тѕсiп,
е»кiлдей жјнелген. Ып-ыстыє єЅшаєта ып-ыстыє жас
толассыз а№ып жатыр, а№ып жатыр.
– Аєыма№ым-ай. – Е»кейiп келiп, желке тЅсына
ернiн басєанын сездi. Ып-ыстыє. – Аєыма№ым менi».
Аєыл єашан кiрер екен са№ан?
Мамасыны» єЅша№ында жатып кјп нёрсе айтєысы
келген. Ендiгёрi ондайды єайталамау№а, тёртiптi, аєылды
болу№а, балалармен тјбелеспеуге уёде бергiсi келген.
Айтєан жоє. Ешєандай уёде берген жоє. Екеуi де тiл
єатпа№ан. ¶нсiз Ѕ№ысєан екен-ау.
...Іызыл шоє ба№ана сјнiптi. Жылап тЅр екен.
* * *
Сол оєи№адан кейiн шынында јзгерiп едi. Бая№ыдай
шексiз еркелiк жоє, тентектiк жасамайды. Кiтап
сјресiне єарай аттап баспайды. ¶лкендерше сјйлейтiн
бол№ан. Мамасына єол№абыс жасайды. Дѕкенге барып
келедi, ананы-мынаны ёперiп жiбередi. Елгезек бала№а
бёрi сѕйсiне єарайтын. Ойын да кѕрт азай№ан. Бас
алмай сабає єарайтын. Мамасыны» нЅсєауымен тѕрлi
кiтаптар оєитын бол№ан. Кјкесiнi» єалауымен кѕрес
ѕйiрмесiне жазыл№ан. Берекелi, шуаєты кѕндер орнап
едi.
Санасына єатты ёсер еткен, щолжа» мiнезi мен
бала» тѕсiнiгiн мѕлде басєа, ты» ба№ытєа бЅрып жiберген
темекi оєи№асын бала кезiнде де талай еске ал№ан.
Естелiгiнi» јзiнен тiтiреп кететiн. Содан кейiн аузына
алма№ан. Аєыл тоєтатып, азамат жасына жеткенде
кѕле отырып еске алатын. Расында, бiр тал темекiнi»
кемдiгiн байєамай, бiлмей єалуы мѕмкiн емес екен.

183
Кѕнiне бiр тал №ана. Есебiнен жа»ылуы мѕмкiн емес.
¶йде бЅдан јзге кѕдiкке iлiнер ешкiм жоє. Iз жасыру
жайлы ойлауды» јзi аєымаєшылыє екен №ой.
Неге бiр тал №ана? Неге одан кјп емес? Неге мѕлде
жоє емес? Кѕнiне бiр талдан шекпей-ає єойса єайтер
едi? Университет єабыр№асында жѕргенде кѕмiлжи
отырып осыны сЅра№ан кјкесiнен. БЅл ойла№андай
тере» мёнi жоє болып шыєты.
Бар бол№аны кјкесi бЅрыныраєта темекiнi кјп
тартады екен. Сосын јкпе сыр берген. Темекiден №ана
емес, суыє тиген. Ажалдан ёре» єалдым дейдi. Дёрiгер
темекiге тоєтау сал№ан кјрiнедi. Кјкесi е» болмаса
кѕнiне бiр тал шегуге рЅєсат сЅрапты. Бiрден тастап
кетуге жѕрегi дауаламаса керек, бастапєыда уаєыт
созып, јзiн бiр талмен алдарєата тЅрып, єойып кетпек
бол№ан екен, кейiндеп ёдетке айналып кетiптi. ґкпесi
де єайта мазаламапты.
– Бол№аны сол, – деген кѕлiп.
* * *
– ¶йлен, балам, – деген бЅл университет бiтiрер-
бiтiрместе. – Бiз ёкеден ерте айрылдыє. Шешемдi
кјрген емеспiн. Мен жасєа тол№анда обадан кетiптi.
°кем мен мектеп бiтiрiп, партия єатарына јткен кѕннi»
ерте»iне сЅлап тѕстi. “Сенi» ат жалын тартып мiнгенi»дi
кјрдiм, арманым жоє. Ессiз емессi», отымды, атымды
јшiрме!” – дедi де жѕре бердi. Одан кейiн єала жа№алап,
жала» аяє, жала» бас жѕрiп жЅмыс iстедiк, тиiп-
єашып оєы№ан болдыє. Баспанасыз єайда асы№ам,
бiреудi» єызын аштан јлтiрiп алармын деп отыз№а
дейiн салт жѕрдiк. Ендi мiне, немере сѕйiп, иiсiнен
мастанып, ертегi шертiп отырар елуден асєанда сол
бос жѕрiсiме јкiнiп отырмын. Іиєа»дайтын жјнi»
жоє, ѕйi» бар, жа№дайы» жаман емес, ѕйлен ендi, –
деп едi бiр о»ашада.
БЅл онша єЅнттай єойма№ан. °кесi де єаузамады.
Тек содан тјрт жыл јткенде сол ё»гiмеге та№ы бiр

184
айналып соєєан. Жиырма жетiге аяє басса да, ёне-
мiнемен жѕрiп ал№ан баласына ренжiген де. БЅл биылдан
єалмау№а уёде берген.
¶лгере алмады.
...Со»№ы кезде ескi сырєаты єайта єозып, тјсек
тартып жатып єалып жѕрушi едi. Аєыры алып Ѕрды.
Кјп жатєан жоє. Аєыл-есi орнында, тѕзге јзi шы№ып
келер єауєарынан айрылма№ан кѕйi кеттi. Абыроймен,
јз отыны» басында, аманатын айтып, јсиетiн єалдырып
кеттi. Жаєсы јлiм деушi едi ѕлкендер. Сол. Жѕрерiнен
бiр кѕн бЅрын шаєырып ал№ан.
– Ата» туралы кјп айтєам. Жјргегi»нен єаныєсы».
Сол кiсiнi» басты аманаты сен едi». “Арты»да жолы»ды
Ѕстап єалар Ѕрпає єалдырмай – јлме”, – деп едi,
марєЅм. Адам№а со»ында єалар тЅя№ын кјрiп, Ѕрпа№ы
бар екенiне сенiп барып кјз жЅмудан асєан баєыт
жоє екенiн бiледi екен №ой, жарыєтыє. Армансызбын
деп едi. Шын армансыз екен. Ендi мiне сол ата»ны»
жолымен кетiп барам. Мен де армансызбын. Сен барсы».
Ата»ны» ёулетiн жал№ар сен барсы». Ата»ны» аманатын
орындадым, са№ан жеткiздiм. Ата жолынан тай№ан
кезiм жоє. Осалды№ымды кјрсеткем жоє алды»да.
Азамат болды» №ой, айтпа№ымды тѕсiнуге тиiссi». °лгi
ата»ны» аманатын бала»ны» баласына айтып кет,
кјрiмде тыныш жатайын. Алєымын басып сёл бјгелдi.
Іысты№а дем алып сёл жатєан со»: – Бiраз жѕрдi»,
жетедi! Бас єЅра! Адамша тiрлiк єыл. Одан асєан
баєыт жоє. Адам Ѕрпа№ымен мы» жасайды дегендi
ата» єазає ерiккенен айтты деймiсi». Бiз бол№ан адамбыз.
Ендiгi кезек сенiкi. Тѕтiнiмдi јшiрме, балам! – Сеп-
сергек, сап-сау єалыпта солай деген.
– Тѕтiнiмдi јшiрме!
“Бара бер” дегендей басын изеген. Дёл єазiр бiрде»е
деу артыє екенiн iштей тѕйген. Iшi жидiп бара жатса
да, кѕрсiне дем алып, кјзi боталый терiс айнал№ан.
Кјкесiн жер єойнына табыстап келген кѕннi» кешiнде
бая№ы кiтап сјресiне келген. Ешкiмнен ты№ылмай-ає.

185
Еркiн. Жартылай ашыє єорапты єолына ал№ан. Бiр
талы кем. °кесi тартєан. Іал№анын тѕгесуге №Ѕмыры
жетпептi. °кеден єал№ан мЅраны киелi заттай аялай
Ѕстап аз тЅрды да, бiреуiн суырып алды. Отты№ына
дейiн єасында тЅр. °кесiнi» кјзi. Екеуi де. Балкон№а
беттеген.
– Тѕтiнi» јшпейдi, ёке! – дедi кѕбiрлеп. Не ойла№анын
кiм бiлсiн, кѕлiмсiреп єойды.
* * *
Алматыны» орталыє аудандарында№ы кјп єабатты
ѕйлердi» бiрiнi» бесiншi єабатында ноєат єызыл шоє
жылтырайды. Тёулiк ауысар тЅс.
?рпає жал№асып жатыр. °келердi» жаєєан оты
мен аты јшпек емес. Бабалар аманаты да – сол!
27.01.2012
Алматы, Ша»ырає-2.

186
К¶Н Т¶БIНЕ ЖОРТІАНДА
немесе
ШАЛ±АЙДА±Ы ОЙ
(сапарнама)
Сјз басы
ІЅла№ы тѕрiк єазає естiген де болар. “Жаз№ы сессия”
ба№дарламасы бойынша магистрант бiткен шет елге
шы№ып оєу№а мѕдделi. Бiр айдан ѕш ай№а дейiн. °рине,
ерiнбей есiк єа№ып, жалыєпай боса№а кѕзетiп, єателеспей
єЅжат толтырса!
Шет елдi» сыбысы бiлiнiп, шетi кјрiнгеннен-ає,
дабыра№а айналдырып баєтыє. Маєтан да жоє емес.
Соны естiген бiр а№амыз сапарнама жазу туралы ой
салып едi. “ґзiм де солай ойлап жѕр едiм” – дедiк
шiмiркпей. Іалам Ѕстап ѕйренiп єал№ан адам єайда
жѕрсе де жазу№а iлiгер шикiзат iздей жѕредi. Іолдан
тастамай жѕрмесек те, азды-кјптi тѕрткен мен
сыз№анымыз бар бiздi» жазу туралы алдымен
ойла№анымыз аныє едi. Дегенмен, сапарнаманы» жјнi
бјлек. ІЅлшына кiрiскенбiз. Бас-ая№ы бiр айда жеткiлiктi
ма№лЅмат жинап ѕлгiремiз деп ойла№анбыз. ¶йдегi ойды
базарда№ы ба№а бЅзады. Айнымасає та, кѕмiлжiп єалдыє.
Жолжазба, яки сапарнама деп єомпитатындай саяхат
емес. Кјрген мен естiгендi, бiлген мен тѕйгендi тiзiп
шы№у№а болар едi. °йтсе де, басєалай жолын iздестiргемiз.
Ша№ындау кјлемдегi басєа бiрде»е. Ойлана келе тоєтам
жасадыє. Шет елдегi кј»iл-кѕй ауанымен жазыл№ан
кѕнделiктi кјшiрiп шы№у. Iшкен мен жеген, отыр№ан
мен тЅр№анды емес, тек керектi тЅстарын. Не ойладыє,
єалай тол№андыє? Сол жетедi!
°уежайдан бастайыє. Бiреулар дЅрыс емес дейдi.

187
Я№ни, аударма кј»iлге єонымсыз. ?шаєжай деген жа»а
сјз Ѕсынып жѕр. Ескi мен жа»аны» тартысына тјрешi
болмай-ає єояйыє. Ары кеттiк. Иё, естiп єЅлає, оєып
кјз, жазып єол ѕйренген – ёуежай. Бастайыє. Басынан.
Барарда
– Уа, кiмсii»?
– Ыбыраймын. Ыбыраймыз!
– Іайда барасын?
– Сайлау№а... – ДЅрыс емес! Іайта! Сайлау№а бару
ёжiге бар№аннан артыє дыєпырт бол№ан ол заман јткен.
Магистрантпын. Магистрантпыз! Тау асып, тас баспай-
ає айшылыє алысты алты са№атта аттап, кун тѕбiне
сапар шеккенбiз. Корея. О»тѕстiгi. Алматы-Сеул. Кѕнге
єарама-єарсы, шы№ысєа єарай жосын жылдамдыєпен
єанат єаєєан алып лайнер бiздi» уаєытпен есептегенде
тѕн ортасынан ау№ан шаєта та»мен єауыштырды.
Кјрмеген жердi» №ана емес, аспанны» да ой-шЅєыры
кјп екен. БЅлт жетпес биiктi єає тiлiп, салєын ауаны»
єабыр№асын єаєырата сјгiп, єалыпты а№ынмен келе
жатєан ає єЅс ара-тЅра те»селiп кетедi. Тјбе»де кјк
нiл, тјменде ає шарбы№а бјккен, дѕрмектен ада дѕние.
ІЅдды єар басєан далада, ашыє аспан астында
тЅр№андайсын...
Жё! БЅл єысєаша суреттеу. Кјктегi кј»iлдi» ёуенiмен
жазыл№ан жолдар №ана. Кјрген мен Тѕйген. Басы
№ана. Сапарнама дегенi» де осы емес пе!? (02.07.11)
¶ш са№аттыє белдеудi аттап јтiп, та» ата Сеулге е»
жаєын орналасєан Инчеон ёуежайына єондыє. Іалы»
бЅлтпен астасєан єою тЅман. Тiркеу, тексерудi
айтпа№анда, Ѕсає-тѕйек тiрлiк єамы мен орналасу
мёселесi. Шал№ай екi мемлекеттегi екi университеттi»
арасында байланыс орнату тЅр№ысында зор ал№ысєа
лайыє айтарлыє ыєпалы бар (жЅртты», жЅрт бол№анда
кёрiстердi» пiкiрi №ой) азамат – Чан мырза кѕтiп
ал№ан.

188
Ал№ашєы кейiс ауа мёселесi тј»iрегiнде. Дымєыл,
тар, ыстыє. Жартылай дем алып тЅр№андайсы». Кјзге
кјрiнiп жа»быр жауып тЅрмаса да, азда№ан уаєыт iшiнде
ѕстi-басы», киiмi» дымданып шы№а келедi. БЅл єиындыє
єала iшiне кiргенде тiптi кѕшейдi. Тар ауа№а ёлдебiр
жёндiктi» єуырыл№ан иiсiн єосы»ыз. Кјшеде сатылатын
та№ам сол №ана сияєты, бЅрєыратады да жатады. Ал,
ризашылы№ымыз№а арєау бол№ан ал№ашєы кјрiнiс –
жол жа№дайы. ¶йден кептелiске кетер уаєытты єоса
есептеп шы№ып ѕйренген бiз ѕшiн “на№ыз рахат мЅнда
екен-ау” дерлiктей. Ке» да»№ыл, бјгелiссiз єоз№алыс.
Атта№ан сайын салын№ан алып кјпiрлер мен айналма
жолдар. Жёне єо№амдыє кјлiк. Автобус кјп кѕттiрмей
келдi. Кјп созбай жай№астыє. Іауiпсiздiк белдiгiн
та№уымызды јтiнген ыммен, шет елдiк екенiмiздi тѕр-
тЅрпатымыздан, болмаса, жѕк тиеу кезiндегi тiлдесуден
байыпта№ан баєылаушы. Арнайы киiм ѕлгiсiндегi
жѕргiзушi мен баєылаушы аялдамада Ѕзає аялдау емес,
тез єоз№алу ѕшiн жанталасєан.
ТЅманды єаланы» єає ортасы. Ы№ы-жы№ы халыє
пен иiн тiрескен ѕйлер. Іала iшiнен ёлгi кјпiрлердi
кјрмесек те, кептелiс тј»iрегiнде ша№ым айта алмадыє.
Себебiн жолбасшы ёрi аудармашы Чан мырзадан
сЅра№анымызда єала iшiне арнайы нјмiрi бар санаулы
кјлiк жiберiледi дегендi айтты. Бiздегiдей ѕлкен
жатаєханалары болмай шыєты. Бiздi, я№ни жетi жiгiттi
єос єабатты ша№ын ѕйге, ал єыздарды бiзден ёудем
жер алыс, 20-30 адамдыє ша№ын жатаєєа жай№астыр№ан.
(04.07.11)
БЅл жолдар жол машаєаты мен орналасу жа№дайыны»
єЅрметiне жазылды деп бiлi»iз. Ары єарай...
Ары єарай
Арды»-гѕрдi», арєырап жѕретiн азаматтарды ає
кј»iл, а»№ал деп мадаєтап жатады жЅрт. ДЅрыс та
шы№ар. Ал, мен ѕшiн осы тип... Маєтай алмаймын.

189
Пайдасынан зияны кјп. Кјп жа№дайда јзiм кеш жатам.
Ал, ерте» ерте тЅру керек. Іандай жа№дай болмасын
кем дегенде 6-7 са№ат Ѕйыєтау№а тырысам. Ал жатты»
делiк. Ар№ы-бергiнi ойлау№а шама» жоє. Кѕндiзгi Ѕзає
жѕрiс титыєтатєан. Кјзi» ендi iлiнiп бара жатыр. Сол
сётте ёлгi... кј»iлi кiрнесiз арды»-гѕрдi» килiгедi. Кѕндiз
Ѕйыєтап ал№ан, болмаса ерте» жЅмысы жоє. Не бiрде»е
сЅрайды, не јзiмен-јзi отырады да тЅншы№ып бастап,
жыртыла кѕледi. Бiттi!
Селт еттiм. Тым-тырыс, Ѕйып тЅр№ан бјлмеде масаны»
ызы»ы да ёжептёуiр єЅлає жарады. °лде, сыєыр еткiзiп
орындыєтан тЅрды, ёлде єолында№ы ёлдебiр затын
сарт еткiзiп тастай салды. Онысымен тоєтаса жаєсы
№ой, кѕшене ы»ыранды. Кѕрсiне есiнедi. “Іой,
Ѕйыєтайын” дедi дауыстап. “Са№аты» бiраз боп єаптеее”.
Саєыр-сЅєыр, салдыр-гѕлдiр... Сыртєа беттедi. Кiржие
єабає шытып екiншi жамбасєа аунап тѕскем. Менi»
тЅсымнан јте берiп єалт бјгелдi. “Е, мынау Ѕйыєтап
єал№ан ба-ей?”. Даусы зор, јзi кѕшене сјйлейтiн адам –
ѕстi»нен трактор жѕрiп јткендей ёсер етедi. “ґлё,
мынауы» Ѕйєыбас екен №ой!” дегендi єосып єойды, јзi
айтєан уаєытты» бiраз бол№анын Ѕмытып. ?йєыда
жатєандарды» iшiнен тек менi тауып ал№анын
кјрмеймiсiз?! ¶рiккен Ѕйєымды тым алысєа Ѕзатып
алмау№а тырысып јтiрiк Ѕйєысырап, терiс айнал№ам.
“°й!”, – сiрё єолын сiлтедi. °рi кеттi.
Іанша тырысєанмен болмады. Шошын№ан Ѕйєы
тым ма»ып кеткен сияєты, єайта оралмады. °рi-сёрi
кѕйде са№атєа жуыє жаттым...
Ендiгi тѕрiм мынау, жайлы тјсектi єатєыл
орындыєєа айырбастап.
Бiз тоєта№ан ѕй екi єабатты. Астында ѕшеу, ѕстiнде
бiз – тјртеу. Тјменге тѕстiм те»селiп. Мѕнда№ылар
2:1. ?йєы – екеу, ояу – бiреу. Бiреу мендей емес,
жай№асып алып жазып, ёлде оєып, ёйтеуiр шЅєшиып
отыр. Табыл№ан аєыл. Аєыр Ѕйєы жоє, шЅєши№анны»
кјкесiн кјрсетейiн.

190
Тјртiншi кѕн. Тјртiншi мёрте О»тѕстiк Кореяны»
астанасында тѕнеп жатырмыз. Мен кѕткен ёсерлi
сапарды» ауылы тым алыс ёзiрге. Ендi, алда№ы ай№а
жуыє кѕндерден ѕмiттiмiз. Негiзгi ой кёрiстердi» мiнезi
мен мёдениетi №ана емес, тарихын, тарихи орындарын –
бiздi» бiр облысєа №ана сиып кетер жер кјлемiн
иемденген ел №ой – тѕгел шолып, асыєпай аралап,
танып єайту едi. Алдымен, мен кѕткен аудармашы,
жетекшiлер болмады. Сосын мен ойла№андай емес,
єатал сабає тёртiбi. °лдебiр еуропалыєты» мен бiлмейтiн
а№ылшыншасын ты»дап, тапжылмай отыру. Та»№ы
то№ыздан тѕскi екiге дейiн. Менi» бiр досым айтпаєшы
тозаєєа пара-пар. Іол єалт етсе, жер тѕбiндегi Тѕркiлер
асханасына ая»даймыз. Бiр жа№ы єарын єамы, екiншi
жа№ы єаланы аралап єайтасы». Іаласы єала емес,
бiтпейтiн бiр жайма базар. Іарсы» мен арєа», о»-сол
тегiс. ІЅжына№ан халыє. Астанада№ы халыє саныны»
јзi он бiр миллион дейдi. О№ан – туризм бiршама
дамы№ан ел, – сырттан келгендердi єосы»ыз. Кѕлiмсi
(жо№арыда айтєан) иiс. °йтеуiр елге єЅр єол оралмауды»
єамымен бјгелiп жатамыз. Ендi бЅл сандалыс болмау№а
тиiс. Шешiп єойдыє деп ойлаймын. Жетi жiгiт алыстан
арбала№анша деп, азыє-тѕлiк ал№анбыз. Алматыда єал№ан
жатаєханада№ы салтпен. Бiр жетiге еркiн жетедi деп
жатты бiлетiндер. Тамає – ѕйден, ёрекет – јзiмiзден,
берекет – єЅдайдан.
Бос уаєыт кјп болу№а тиiс. ?йєы єашса ой ѕйiр.
Іайда№ы-жайда№ыны ойлап, сенделiп єЅр жатєанша
деп, ойлап тапєан аєылым едi. Кј»iлдегi кјрiктi ойды»
ауыздан шыєєанда пышырап кететiнi бар. Шал№ай№а
шыєєан ал№ашєы сапарды атаусыз єалдырмай, єа№аз
был№ап, бiрде»е бiтiрмек едiк. Не жазам? Несiн жазам?
Кјргенiм кј»iл кјншiтерлiк емес, єалам Ѕшына iлiгерлiк
еште»е таппаймын ба деп єорєам. Желдi» сыбырынан
сыр тѕйген бёзбiреулерше тѕймеден тѕйе жасау№а еп
жоє. Іаз-єалпында єа№аз№а тѕсiруге єЅлыє жоє. Ел
кјрiп, жер танып, танымы»ды ке»ейтiп єайтасы» деп

191
едi ёкем, шы№арып салып тЅрып. Дорбам бос єайтпаса
игi.
Жетiншi шiлдеден бастап пён ауыстырмаєпыз. Аузын
бу№ан јгiз №ана емес, єЅла№ы єЅрсаулан№ан ме»iреу
отырыстан баз кешiп, жо№ары№а, Чан мырза№а
ша№ымдан№анбыз. Ескерiлiптi. Сёл та»даныс бiлдiрiп,
корей тiлiн ѕйренудi Ѕсын№ан кјрiнедi. Та»даныс
бiлдiргенi бiздi а№ылшынша а№ып тЅр деп ойласа керек.
Ойламас ретi жоє. Тiл, ана тiлi, єазає тiлi деген Ѕрандар
жиi кјтерiлiп, кѕн єЅр№атпай мёселе єойылып жатєан
со», єазає атаулы жаппай шет тiлге кјшiп кеткен
екен десе керек. Бiр ай iшiнде сарнап кетпесек те,
мёнсiз отырыстан гјрi тёуiр. “Таным ке»ейтуге”
мѕмкiндiк молынан болатын сияєты. Аптаны» тјрт
кѕнi оєу, єал№аны еркiмiзде. Сол кезде таны№анымызды
тјгiлте жазармыз. Ал, ёзiрге...
Менен бЅрын шЅєши№ан кiсi єаруын... єаламын
тастапты, жастыєєа бас єой№ан. Ендiгi мёселе,
жо№арыда№ы салдыр-салаєты» жайы. ?йыєта№ан шы№ар.
?йыєтамаса – Ѕйыєтатармыз. “Егер, жау берiлмесе, –
оны єЅртар болар”. Же»ермiз. Мен кёрiс жерiнде
єоналєа№а тоєта№ан, кјзiн тек же»iспен ашєан јр
рухты Кјк Тѕрiктi» Ѕрпа№ы... (06.07.11)
...Мен кјзiн тек же»iспен ашєан Кјк Тѕрiктi»
Ѕрпа№ы... Іолыма єауырсын емес, жа»а заманны»
ы»№айлы автоєаламы – єалам алдым. Ендi жазам.
Шѕкiр, єиындыє жоє. Іаламсап єаптап тЅр, єа№аз
єат-єатымен. Ал, ой мен жазу...
– Несiн жазам бЅларды»?
Iштей, кейде сёл јзгертiп сыртєа шы№арып, неше
мёрте айтыл№ан сјз. Бетiн єалєып єана јте шы№ар
шала№ай жазарман болу№а – БОЛМАЙДЫ! Тере»деуге
кјлi єайсы, кјлшiгi єайсы – ажырата алар емеспiн.
Тарихынан хабарым жоє. Мёдениетiн бiлмеймiн, тiлiн
Ѕєпаймын. Мiнезiн, Ѕлттыє мiнез-єЅлєын тану№а –
жеткем жоє. Бјгелiп єал№ан бiр тЅрыс. Тјрт тарабым
тѕгел жабыє. Сыналап, єалай да жол табу керек. Ел

192
кјрiп, жер таны№ан№а маєтаныш емес. Сериалы арєылы
менi» елiмде сЅмдыє атаєєа, сЅранысєа ие О»тѕстiк
Корея мемлекетi туралы жазу да емес. Басты маєсат –
бiзде жетiспейтiн артыєшылыєтары мен жетiстiктерiн,
ѕлгi тЅту№а тЅрарлыє жаєсы жаєтарын ба№амдау, жёне
жеткiзу тЅр№ысында едi №ой. Жёне, бiзден кейiнгi оєу
со»ында№ы жастарды да осындай мѕмкiндiкке ие
болуын, бiзден де алысєа кетуiне тiлекшi кј»iл. Игi
бастаманы» жал№аса беруiне тѕрткi салсає деген ниет.
Бiз жёне бiз сияєты азаматтар... От басы ошає
єасы тiрлiкке байланып єалмай, шы№ан№а шы№ып,
єазає атын аспан астына танытып жатса... (08.07.11)
Танытып жатса дейтiнiм, Іазаєстан туралы бiлу
былай тЅрсын, естiмеген шет елдiктердi кјру – ауыр
тиiп едi. Жат та кеп жан жаєты ма№лЅмат берiп
жатамыз. Картадан Ѕлан-№айыр атырапты кјргенде
та»даныстарын жасыра алмай єалады. Бiр жiгiтiмiздi»
ыза болып: “Е» болмаса карта№а єарамайсы»дар ма?”
дегенiне: “Россияны» бiр бјлiгi екен деп жѕрiппiз”
деген жауап есту... Жыларман кѕйде жабыла
тѕсiндiремiз, тѕсiнiгi єазає деген маєтанышпен, Ѕлттыє
тЅр№ыда єалыптасып келе жатєан кейiнгi жастар.
Шал№ай елде жѕрiп шет жЅртты» єандай да болмасын
ерекшелiгiн кјрсек алдымен јз елiмiзбен салыстырамыз.
Мынасы артыє, анасы бiзге жетпейдi. Мынаны бiзге
ендiрсе, ананы бiзден алса дегендей. Апта сайын№ы
демалыс кѕндерi анда, мЅнда апарып жатады. Мёдени-
тарихи орындарын кјрсетiп, єаланы» кјрiктi жерлерiн
аралатып. °рине, тѕсте, кешке єонаєасы бар. Іалай
бол№анда да жоспарда бар дѕние. Мiндеттерi. Осы№ан
орай кейбiр єыз-жiгiттер бiзге шет елден бар№андар
болса, мЅндайды» бiрiн де кјрмес едi дегендi айтып
єалып жѕрдi. °сiресе, кёрiс а№айлар арнайы атап айтып,
јз єалталарынан пЅл шы№арып, дёмханада єонає
еткенде. Неткен жомарттыє дескен. Шексiз рахметтерiн
жау№ыз№ан. °рине, артта№ы а№а-апайларды» мЅндай
жомарттыє жасамає тѕгiлi, шет елдiк студенттердi

193
мѕлдем кјрмейтiндiгi жайлы да пыш-пыштар єоса
јрбiп жатты. Со№ан байланысты бiздi» айтєанымыз
бар едi. Іазає єонаєжай деп кѕнде айтамыз. Сол
єасиетiнен маєЅрым єалмаса, єалай да осылар iстеген
жомарттыєты асырып жасай алады. ґздерi»
ойла»даршы, басєа не кјрдi»дер? Дёмхана мен ша№ын
асханадан дём тату ма? Тегiн? ґзiмiздi» де єалтамыз
кјтерер едi. Ау, а№айындар-ау, єазаєты» ке», да»№арадай
ѕйi бар емес пе? Іаланы» єає ортасынан ойып ал№ан.
?йымдастырушылар емеурiн бiлдiрсе, профессор
а№алары» мен апалары»ны» єай-єайсы да оншаєты
студенттi ѕйiне єонаєєа шаєырудан тартынбас едi №ой.
Бiр кёрiстi» ѕйiне кiрiп кјрдi» бе? Тјрiнде отырып
тiршiлiгiн баєыласа» єаншама ма№лЅмат жинап єайтар
едi». Шуылдап єаласын арала№анмен, тЅрмысын
ба№амдай алды» ба? Жоє! Себеп сол, єонає ету деген
тѕсiнiктi» басєашалы№ы. Іазаєты» аста-тјк дастарханын
кјргенде кез-келген кёрiсi» аузын ашып, кјзiн жЅмып
тамсанатынына бёс тiгем. О№ан ке» пейiл мен риясыз
кј»iлдi єос. Іонаєжайлылыє деген тѕсiнiкпен ал№анда
єазаєєа жетер ел жоє!
ґз ту№ан жЅрты» бол№андыєтан айтыл№ан сјз емес,
кез-келген шетелдiк ден єояр едi. Iстi» басы-єасында
жѕрген јкiмет адамдары Ѕлтымызды» осы єасиетiн
дЅрыс пайдалана алса... Шет елге елiктеп жѕрiп, Ѕмыт
єалдырмаса ёлемге ѕлгi боларлыє кеп. Кјнермес єасиет!
¶йге кiрiп кеткен жыланны» басына ає єЅйып жол№а
салып, жјнiне жiберер мёрттiк сенi» єаза№ы»нан басєа
єай Ѕлтта бар деп естiп едi»?..
Иё, дарєандыє тЅр№ысынан артта№ы елге јкпе айтар
жјнiмiз жоє болатын. Тек, со»№ы кезде тапєан кесiр
мiнез бен кесапат єасиет болмаса. Бёрi емес, кейбiрi.
Уаєыт емдеп жазар ауру. ґтпелi дѕние. Іалай да, тѕп
кеспiрiн табады. БЅлай дейтiнiмiз, сЅрай-сЅрай Меккеге
де жетесi» деген елдi» баласы, єала аралап жѕрiп, тiл
Ѕєпасає та єолда№ы картаны кјлдене» тартып, кјлдене»
жѕргiншiлерден ыммен жјн сЅрап жатамыз. БЅрын

194
кјрмеген єала, бiздегiдей ке» дѕние жоє, бiр-бiрiне
мiнгескен бiр єЅрылыс. Сонда, екi-ѕш мёрте сѕйiнiшiмiзге
негiз бол№ан кёрiс а№айындарды» мiнезi едi. °лбетте,
єолмен №ана жол сiлтеп кеткендерi болды. Тек, єарама-
єарсы ба№ытта келе жатєанымен єоймай, бiзбен бiрге
керi бЅрылып, екi-ѕш аялдамалыє жердегi бiзге керектi
тЅсєа дейiн жетелеп ёкелген єысыє кјз азамат. Іалай
сѕйiнбессi»! Камсамида-ны (рахмет) неше мёрте єайталап,
ёре» єоштасєанбыз. Одан кейiн де осындай оєи№алар
Ѕшырасты. Іазiр бiздегi кјп єазає ден єой№ан “Кјрдiм
деген кјп сјз...” байламына кере№ар. Ал№аш бар№ан
кѕннен-ає, Іазаєстанда№ы єо№амдыє жа№дай№а єаныє
Чан мырза тёулiктi» єай уа№ында жѕрсе»дер де јздерi»дi
єауiпсiз сезiнi»дер деген. °рине, атта№ан жерi»де
бейнекамера. Іорєар жјнi» жоє. °йтсе де, єЅжатсыз
кјшеде жѕрсе» “јзбек” атандырып, сарса»№а тѕсiрер
бiздегi тексерiс жоє. Шекарасы мы№ым, баєылауы кѕштi.
Техниканы» арєасы. Іайткенде де дамы№ан ел. Дамушы
елмен салыстыру№а келмес, дегенмен, бiз ѕшiн та»
єаларлыє, бiр тѕн ё»гiмелеп ёре» басыл№анбыз. Аєыры,
ел орнында, жер жатыр ёне кјсiлiп тѕсiп, єал№аны
єалыпєа келедi деп тоєтам жасап, тёуба№а келдiк.
Расында бiз єорєар не бар? Картадан єазаєты» жер
кјлемiн кјрiп, Корея№а бiр, Іазаєстан№а бiр єарап,
Ѕзає ѕнсiз отырып єал№ан мЅ№алiмiмiз, саусає басымен
бiздi» кјлемге јз елiнi» нешеуi сиып кететiнiн јлшеп
кјрiп, жетiден ары санау№а батылы барма№ан ІЅдай
берген далиып жатєан даламыз бар. Іай дамы№ан ел
санаспасын? Жетемiз бiз де, жетiлемiз!
Сол кездегi кј»iл-кѕй едi. ґзi»е деген азда№ан кейiс
пен јзгеге деген єызы№ушылыєєа єоса тёуба мен маєтан.
Тёуба№а келмес жјнi» жоє. Жердi» таршылы№ы,
халыєты» басты№ырылуы дегеннi» не екенiн кјзi»мен
кјрдi». Халыєты» јсiмiн шектеу деген Ѕ№ымнан азат
кѕн кешiп жатєан ордалы жЅрты»а єарап, єалай
бекiмессi»! Шет жЅртты» тiлiн байлап, тѕкiрiгiне
шашалдыр№ан жерi»е єарап єалай кјншiмессi»! Тёуба!

195
Сјз басында ескертсек керек, кјргеннi» бёрiн жiпке
тiзу мiндет емес. Керегi де жоє. Жа№ажай№а барып бiр
кѕн дем ал№анымызды, єаланы» кјрiктi жерлерiнде
єалай суретке тѕскенiмiздi, тѕнгi клубында єалай
билегенiмiздi... айту керек болса та№ы бiр ё»гiменi»
аясында тоєталармыз. °зiрге жылы жауып єоя тЅрайыє.
Ендiгi ё»гiме тарихи орындары мен мЅражайлары. Бёрi
емес, iрi деген бiрi. Мемлекеттiк мЅражай. 600-жылдыє
тарихы бар, сол єалпында саєтал№ан патша сарайы.
Сыртєы дуал, iшкi бекiнiс, ала», аума№ымен тѕгел.
Ана сарай бас сарай, ал анау бёйбiшенi» отауы, мына
бiреу тоєалдарды» тЅра№ына арнал№ан ѕйлер, мына жерде
хан сейiл єЅр№ан, ана жерде ойланып отыр№ан, мына
баєтан јз єолымен жемiс ѕзiп жеген, мына ѕйшiкте
дёрет сындыр№ан... Кете бередi. Ежелгi, Ѕлттыє арнайы
киiмдегi жасауылдар кѕтiп ал№ан дуалдан бастап єаншама
белдеуден јтiп, бас сарай№а ёре» жеткенбiз. ?лттыє
музей де осы єалашыєты» iшiнде екен. Кјзден таса
єуыс єалдырмай адаєтап шыєєанда шарша№анымызды
сезiнгемiз. ЖЅрт пiкiрi ёр тѕрлi. Кјбi риза кейiпте.
Мынадай жердi осы єалпында саєтап отыру... Бѕкiл
тарихы мен шаруашылы№ы, е»бек техникасыны» сатылы
дамуын Ѕєыпты жѕйемен Ѕ№ыныєты жеткiзу... Пай-
пай! Пах-пах! Тамсанып жатыр, айтып жатыр. Бiзде
600-жылдыє тарихы бар єандай сарай бар? Кiм салды?
Іайда єазiр? СЅрає кјп. Жауап та жоє емес. Бiздi»
шаруашылы№ымызды» жјнiн тѕйе мен жылєы№а єарап,
тЅрмыс тарихын киiз ѕйге єарап таны. Егер ауєымы
тар, аума№ы аяє кјсуге жарамас мынадай жерде тЅрса
бiздi» де бабаларымыз а№аштан єиюластырып,
бЅлары»нан да ы»№айлы, айбынды ѕй ойлап табар едi.
Еркiн, ке», дарєан елдi» кјшпендi шаруашылы№ы ѕшiн
јздерi тЅтын№ан ѕлгi мен Ѕстан№ан жорадан артыєты
ойлап табу мѕмкiн емес. Бiздi» бабаларымыз... Тарихи
орын? Заман жылдыє тарихы бар мазарлар мен
кѕмбездер ше? Балбал тастар ше? Сына жазулар ше?

196
600жылы» кѕнi кеше №ана емес пе? Ал бiздiкi... Солай
да солай...
Не кјрсек те алдымен јзiмiздегiмен салыстырып,
кјп жа№дайда єазаєты артыє єылып шы№ару№а
машыєтанып єал№ан єыз-жiгiттер кј»iлiмiздi осылай
делбеймiз. Рас едi. Не айтсає та рас. Іазаєты», Тѕркiнi»
тарихы, мёдениетiне жетер мёдениет жоє жер бетiнде.
Іандай таза бол№ан? Іазiр де єЅдай№а тёубе айтпас
ретi» жоє. Тамаєты» дёмдiсiн, нёрлiсiн тани бiлген
бабалары»а тёу етпес жјнi» жёне жоє. Іанша дамы№ан,
жетiлген, жеткен ел деп єомпитєанымызбен єазаєты»
єаласында№ыдай ке»дiк жоє бол№асын єысыласы» да
жѕресi». Шјп-шалам мен те»iз жёндiктерiнi» татымсыз
дёмiне єанша№а дейiн шыдай алам деп ойлайсы»?
Келгенi»е кјп бол№ан жоє, тѕсi»е ет кiрмеген єайсы»
бар? “°ркiмнi» ту№ан жерi Мысыр шаїар”. ДЅрыс лепес.
°йтсе де, салыстырмалы тѕрде айтсає бiздi» тiршiлiгiмiз
кјш iлгерi. Экономика, єаржы мёселесiнен бјлек. Іыл
ая№ы тѕзге отыру№а да ке» жер, биiк тјбенi єолай
кјрген єазаєты» єаны тамырында шымырлай єайнап
жатєан бiз ѕшiн ит байласа тЅр№ысыз деген тоєтам
жасадыє. Ал№ашєы апта аяєталмай-ає кѕн санай
бастадыє. Іарын тоє, єай№ы жоє. Дей тЅр№анмен... Ер
ту№ан жерiне. Шет елге шы№ып жер кјрдiм-нен гјрi,
елге деген са№ынышты сезiнгенiм ѕшiн ризамын – деген
ой бар едi ёр кеудеде.
Кетер єарса»да Сеулдi» Итайуон ауданында мешiт
бар дегендi естiдiк. Елеусiз єуыста орналасєан, ша№ын
№ана мешiт деп ойла№анбыз. Сонда да естiп тЅрып
соєпай кету мЅсылман аты»а сын. Іасиеттi жЅманы»
єарса»ында кѕн єає тјбеге кјтерiле ат терлете жеткенбiз.
Жете бере естiдiк. Бѕкiл єаланы жа»№ырыєтыра зор
дауыспен азан шаєырылып жатыр. °сем ёуез, жа№ымды
маєам. Жѕзiмiзге лыпылдап єан жѕгiрген.
– Пёлi!
– Мынауы» №ажап єой!

197
– Бiздi» орталыє мешiттен де ѕлкен бе, єалай?
– Кореяда азан ѕнiн есту...
Асы№а басып, дабырлай iшке беттедiк. Тѕрлi Ѕлт
јкiлдерi. Араб, тѕрiк, єыр№ыз, јзбек, ёзiрбайжан,
єараєалпає, ..., толып жатыр. Та» єаларлы№ы кёрiстер
де бар. Айды» ая№ы, тјре ай рамазан№а екi кѕн єал№ан.
Республикалыє БАІ-нан болса керек бейне камера
мен фотоаппараттарын асын№ан бiрнеше адам жѕр.
Бас имам са№атєа жуыє уа№ыз айтєан. ¶ш тiлде. Бiр
јзi. Араб, а№ылшын, кёрiс тiлдерiнде. ЖЅма намазын
оєып, жер тѕбiндегi елде шал№айда№ы елiмiзге амандыє
тiлеп, дЅ№а єылдыє. Сыртєа шыєєанда кјрдiк, Ѕзын
кјйлектi кёрiс єыздар iшке кiрiп барады екен.
Естуiмiзше, бЅл елде атеистер кјп деген. ґз дiндерiн
де, басєаны да мойындамайтындар жетiп артылады
дескен. Ал, мына єыздар... Іалай сѕйiнбессi»! ІЅдiретi
кѕштi єЅдай хає дiнiне айдалада№ы кёрiстердi де
жѕгiнтiп, МЅхамедтi» ѕмбетiне айналдырыпты.
Бiздегiдей мешiттi» алдын жа№алай отыр№ан єол жай№ан
мѕскiндер кјрiнбейдi. Садаєа№а арнал№ан жёшiкке шама-
шарєымыз№а єарап тиын-тебен салып жатырмыз.
МЅсылман болып жарал№аны»а, Ѕлты»ны» бiр Ѕстын,
тiрегi исламды Ѕстан№ан, жЅмыр басты болса» да,
баєытты пенде екендiгi»е тёуба айтысып, мешiттi
тј»iректеп Ѕзає жѕрдiк. Оразаны» биыл№ы кестесiнен
тёбёрiк єылып, бiр-бiрден алып, ѕйге єайттыє. °демi
ёсер едi. Сол ёсерден арылма№ан єалпы, келген бетте
єає тјрге ёлгi кестенi» бiр данасын iлдiк. Кейiн,
Іазаєстан№а єайтар єарса»да тјрдегi Алланы» аты
басыл№ан кестенi не iстеймiз десiп аз ойландыє та,
солай єалсын дестiк. МЅсылмандардан єал№ан естелiк
болсын! ?станбаса да ислам туралы ма№лЅматтары бар,
аяє асты етпес! Кёрiс а№айындар№а естелiк! Іазає ?лттыє
Университетiнi» студенттерiнен бiз бiр ай оєы№ан
Донггук университетiнi» студенттерiне!

198
Дёретханада№ы гѕл
Мешiттен шы№ар жолда Тѕрiк асханасына бас
сЅєєанбыз. Тапсырыс бердiк. Етi кјптеу бiр та№ам№а.
?зає кѕтуге тура келген. Мешiт жайлы, ёсерiмiз жайлы
ё»гiмелеп отырмыз. Сол аралыєта кiрiп, шыєєам. Бiрден
кјзiм тѕстi. Гѕл. Дёретхананы» тјрiнде – гѕл. Кёдiмгi
ѕлкен єЅмыра№а сёнмен отыр№ызыл№ан. Бiздiкiлер сён
ѕшiн №ана емес, ауа тазарту маєсатымен терезе
жаєтауына єоятын. Кёрiс жерiндегi тѕрiк а№айындарды»
ёрекетi де осы со»№ы маєсатта болса керек. Тазалыєєа
єатты ден єой№ан тѕрлерi. Кјз алмай бiр сёт тЅрып
єалдым. °р саба№ын, жапыра№ын жедел шолып шыєтым.
Менi» орнымда ёсершiл аєындарды» бiрi болса №ой –
деймiн iштей, – табан астында ой тѕйiп, бiрер шумаєты»
басын єайырып тастар едi. Бiз ерекше ёсермен жыр
тол№амадыє, ёйтсе де бјлекше кептен јзгеше
ёсерленгенiмiз аныє. Кѕн тимегендiктен №ана емес, –
бЅл да јсiп-јнуге єЅштар, сезiмi болмаса да сезгiштiгi
бар, нёзiк жаратылыс, – жапыраєтарыны» кјпшiлiгiне
дає тѕсiптi. Іурап, шiрiмесе де, єарая баста№ан. Лас
жерге єойыл№ан аялауды єажет ететiн јсiмдiк, єай бiр
шеке» єызып кѕтiм кјрiп жатырмын дейсi»! Кѕтiм
кјрсе» де, таби№аты»а ѕйлеспес мына єуыста кјгерiп,
кјктеуi» екi талай. ?заєєа бармассы» деймiн. Расында,
тазалыє пен махаббатты» символыны» мына кепке
тѕсуi аянышты-ає едi. Мѕмкiн, єЅлазып кеткен менi»
кј»iл-кѕйiмнен болар, ёлгi гѕлдi» сабаєтары солы»єы,
жапыраєтары жарымжан кјрiнген. ТЅншы№ып тЅр№андай.
Лас єуыстан жиiркенiп, єорланып тЅр№андай.
Дёмханадан шыєєан со» да ёлгi кјрiнiс кјз алдымнан
кетпей єойып едi. Ойымнан шыєпайды. Сыршыл аєын
болма№аныма шындап јкiнгем. Тјгiп-тјгiп жiберiп,
айнала»а сиясы кеппеген туынды»ды оєып берiп,
жаны» жай табар едi. Кјргенiм жайлы жанымда№ылар№а
ё»гiмелеп беруге тама№ыма бiр тѕйiртпек тЅрып

199
єал№андай. °лгi жа№ымсыз кјрiнiстi», осы гѕлдi» ма№ан
бiр єатысы бар сияєты. Бёлкiм, јз орындарын таппай
адасып жѕрген замандастарымны» та№дырына телiген
болармын. Жоє! Ол емес. Бiз емес. Бiздiкi адассає та
тѕбi тѕнек емес. ґтпелi кезе». Ерте»нен, жарыєтан
ѕмiт бар. Бёрi єалыпєа келер деген сенiм бар. Басєа
бiрде»е. Басєа бiреу. ТЅйыєтала тѕстiм. Жаны»ды
жегiдей жеген ойды» тѕбiне жетпей ке» тыныс алу
мѕмкiн емес. Кеш батты. Тѕн болды. ЖЅрт Ѕйєы№а бас
єойды. Ал, мен... Дј»бекшiп жатырмын. Тѕн ортасы
ауды. Іараптан-єарап мынадай кѕйге тѕскенiме та»дана
тѕсiп, кјз iлмек болам. Та» сыз бердi. Сонда №ана...
?йыєтап кеткем жоє, таптым. Таптым! “Эврика –
таптым!” деп жала»аш жѕгiрiп шыєпадыє. Архимед
єуан№анынан есi шы№а жѕгiрген болар. Ал, бiз... Іуана
алмадыє. Тек, сёл же»iлдегендей бол№анбыз. Себебi,
бiздi» тапєанымыз жа»алыє емес, кјкiректi сыздатєан
белгiсiздiктi» шешуi №ана едi. Бар бол№аны: Іайран
аталарым, а№аларым-ай! – деп кѕбiр еттiк.
Иё, менi» алды»№ы а№аларым мен сёл арыраєта№ы
аталарымны» та№дыры едi. Елiм деп е»iреген ерлердi»
єапаста, єамаєта, тар ше»берде јксiп, єысты№ып јткен
јмiрi едi. Аумалы-тјкпелi заманны» єЅрбандарыны»
заттыє кјрiнiсi алдымнан шы№ыпты.
Сѕйегi асыл Ѕлдар єорлыєєа єалай шыдады екен?
Неге тјздi екен? ?рпає ѕшiн. Елдiк ѕшiн, ёлбетте!
Олар болмаса бiз жоє едiк. Кеше солар кѕреспесе бѕгiнгi
кѕннi» елесi де болмас едi. ?лтыны» сасыє тар єапаста№ы
нёжiске бату№а бет ал№анын кјрiп, јздерiн јртке Ѕсын№ан.
Елiн єЅрдымнан саєта№ан. ґздерi де нёжiске был№ану№а
жетпей јлген. ІЅрбан бол№ан. Азаматтыє парызын
єанымен јтеп, арын был№амай, намысын жыєпай шаїид
кешкен. Жарєылдау ѕшiн, гѕлдеу ѕшiн ту№ан єаншама
№Ѕмыр єапаста єиылды! °лемдi жалт єаратар,
шалєасынан тѕсiрер ой айту№а тиiс єаншама дарын
кјктей солды! °йтсе де, армансыз. Жандары жённатта!

200
ґздерiнен кейiнгi ел тiзгiнiн Ѕстау№а тиiс Ѕл-єыздарына
ба№ыт кјрсетiп, жол салып кеткен. Сол жорамен шеру
тартєан кейiнгi буын тјбеден тјне єоєа»дап, ёр єадамын
санап бастыр№ан єожайын елдi» назарын алдап, кјз
жаздыра бiлiптi. Зымиян саясатты» шырмауында жѕрiп-
ає єазаєты» јткенiн оралту№а кѕш салыпты. Елдiгiн
саєтапты.
Жоє! Іазає тарихында№ы е» ауыр, е» єилы кезе»iнде
тынышсыз кѕн мен Ѕйєысыз тѕндi №ана жолдас єылып,
єыл ѕстiнде №Ѕмыр кешкен єазаєты» азаматтары
кѕресiнге тастал№ан жоє! ІЅдыєєа єЅла№ан єЅланны»
кебiне тѕскен шы№ар. Аз уаєыт єЅрбаєаны»
єЅлдыра»да№аны да тѕк емес. Аєыры – єайыр! Iзiн,
iсiн жал№ар, атын јшiрмес Ѕрпа№ы јлген жоє. Бiр
заманда озбырлар нёжiске тыєпає бол№ан аяулы басы
кјмiлген жерге кјк кѕмбез орнатып, аруа№ына тёу
етер, дЅ№асын ба№ыштап, рахметiн жаудырар Ѕл-єызы
бар. °лем мойында№ан, жарєын болаша№ына кѕмёнсiз
єол єой№ан Іазає елi бар. °р iсiн а»ыз єылып айтар
айшылыє атырапты жамбасына басєан єаза№ы – тiрi!
Тiршiлiгiн жасап жатыр.
ТЅрып кетсек керек. Іыршын кеткен мы»да№ан...
миллионда№ан боздаєты» рухына iштей жѕз єайтара дЅ№а
єылдыє. Азапта јткен азалы јмiрлерiне деген аянышпен
бiр сёт јксiк єысєандай бол№ан! Босап барып – тёуба№а
келдiк, – иiнiмiздi тiктеп, єатайып алдыє. ±Ѕмырлары
арпалыспен јтiптi, ендi кјрде тыныш жату№а тиiс. Себебi,
мы»-сан єабат биiкте, арсы-кѕрсiмен бой таластыра сам№ап
жѕрген аруає-рухтарымен єаза№ыны» болаша№ын, келешегiн
кјрдi. Кѕрестерiнi» жемiсiн кейiнгiлер кјретiнiн Ѕєєан
со», тёуба айтып, тыныштыє тапты деп бiлем!
Кѕнделiкке оралсає. Бiрдi айтып, бiрге кеткенiмiз
емес, сол кѕнделiктi» єысєаша мазмЅны жо№арыда№ы
жолдар. Ерекше ёсерлердi терiп отырып, тѕйiндеп
шыєєанымызды єараєты оєырман јзi де ба№амдаса
керек. Іойын дёптердегi жазбалар№а єара№анда не кјрсек