Анықтамалар кіріспе
Тұрсын Жұртбай публицистикасының стиль ерекшелігі
жүктеу/скачать 168.91 Kb.
|
| 2.2 Тұрсын Жұртбай публицистикасының стиль ерекшелігі
Қаламгер Тұрсын Жұртбайдың философиялық-лирикалық мәнерде жазылған публицистикалық шығармаларында адам жанының тылсым жақтары мен түсініп болмайтын психологиялық жай-күйінің құпиялары шежіре болып суреттеледі. Бұл қазақ халқының рухани толысуын сана азаттығынан іздеген азаматтық мүдде еді. Өз шығармаларында жазушы адамның жан дүние тазалығы мен табиғат сұлулығын көркем тілмен айшықты суреттеумен қатар, туындыларында кейіпкерлерінің ұлттық болмысы мен сипатын да көрсетеді. Цензурада болған әдебиеттен сусап, қалың оқырманның санасын оятып, жүрегін тербететін, түп тамырын танытатын, ұлт қамын ойлайтын терең толғанысты шығарма жазды. Жалпы Т. Жұртбай еңбектерінің фабуласы -ұлтжандылық пен ұлттық намыс, шығармаларын жазу барысында автор орынды ұлттық мәдени бірліктерден, мақал-мәтелдер мен тұрақты тіркестерден, салт-дәстүрін сипаттайтын этнографизмдерді қолданады. Жазушы шығармашылығы қазақтың бүкіл болмысын, мінезін «қазақ осы...» деп жария салатын дарқан көңіл ұлтымыздың өзі дейміз. Ұлттық танымдық тұрғыдан адамның психикалық жай-күйі ұғымдарын лингвистикалық қырынан сипаттау бүгінгі күнде тіл білімінің өзекті мәселесінің бірі болып отыр. Бұл орайда жазушы, қаламгер Тұрсын Жұртбайдың шығармаларының адам психологиясын берудегі шеберлігі, қарымдылығы жазушының өзіндік стилін қалыптастырған. Әр жазушы кейіпкерінің ішкі жан әлемін ашуда әр түрлі көркемдік тәсілді қолданып, қайталанбас кейіпкерді дүниеге әкеледі. Олардың бәрі де өзінше қайталанбас, ерекше психологиялық стиль қалыптастырады. Т. Жұртбайдың очерктерінде психологизм бірде категория, енді бірде тектік белгі, бірде көркемдік тәсіл, бірде құбылыс, бірде бағыт деп қолданыс табады. Психологизм шығармадағы жеке кейіпкер психологиясынан бастап кең мағынадағы шығарманың жалпы психологиясына ауысып, толық психологиялық туындыны қамтитын күрделі құбылыс.Демек, психологизм дегеніміз – шығарма кейіпкерінің ойы мен іс-әрекетінің кереқарлығы, жан дүниесінің «ішкі дауылы», сана қақтығысынан тұратын ерекше көркемдік жүйе. Дегенмен, әдеби психологизмнің бір ерекшелігі - і автор мен кейіпкердің ой-толғаныстары мен ой ағымдары, сана қақтығыстары қайшылыққа толы, қарама-қарсы көзқараста болғанымен, шығармадағы жүйелілік сақталып, бір жүйеден ауытқымайды. Осы қарастырылған автормен оның көркем шығармалары арасында жүйелілік жақсы сақталады. Психологизмнің өзіне тән көркемдік поэтикасы бар. “ Біріншіден, психологизмнің бейнелеу тәсіліне психологиялық талдау мен өз-өзін талдау жатады. Психологиялық талдауда бейтарап /үшінші жақтан/ баяндаушы әңгімелесе, өзін-өзі талдауда көбіне бірінші жақтан баяндалады. Психологизмнің ең маңызды тәсілі – ішкі монолог. Көркем туындыға тән өмірлік шындықты көркемдік тұрғыдан нанымдылықпен бейнелеп, тануда, публицистикалық шығарманың эстетикалық әлемін айқындауда психологизмнің үлкен рөл атқарады. Осы әдеби құбылыс Тұрсын Жұртбайдың шығармаларында байқалады. Қаламгер бірінші жақтан баяндау немесе өмірлік шындықты көркемдік тұрғыдан нанымдылықпен бейнелеу арқылы өз шығармаларының ерекшелігін көрсетеді. Психолог жазушының төл міндеті - адам болмысына тән жұмбақ жаратылысты, ой мен сезім арасындағы қайшылықтарды, көп қабатты қалтарыстар мен іс- әрекеттердегі күтпеген құбылыстарды қадағалай зерттеу. Адам жанын жете әрі тереңдей зерттейтін адамтану ғылымы, сөз өнері А.Байтұрсынов анықтап берген үш негізге сүйенеді: «1.Ақылға. 2.Қиялға. 3.Көңілге. Ақыл ісі – аңдау, яғни нәрселердің жайын ұғу, тану, ақылға салып ойлау, қиял ісі – меңзеу, яғни ойдағы нәрселерді белгілі нәрселердің тұрпатына, бернесіне ұқсату, бернелеу, суреттеп ойлау, көңіл ісі – түю, толғау». Аталған үш негіз – адамның жан жүйесін санасын зерттейтін жазушылардың негізгі объектісі. Өз кейіпкерлерінің ақылы, қиялы, көңілі терең зерттелмей, адам табиғаты жан-жақты танылып, оның ішкі жан дүниесіне тереңдей ену мүмкін емес. Бұл қағидаларға толық жауап беретін кейіпкер психологиясын жан-жақты толық бере алған публицист шеберлігін тек жазушының өз кейіпкерлерімен тығыз байланыстылығын көрсетеді. Тұрсын Жұртбай мен оның шығармаларындағы кейіпкерлер арасында өте тығыз байланыс бар. Оның әр кейіпкерінің көңілі мен көзқарастарын, ішкі әлемі мен ішкі ойын шебер бере алған автордың өз кейіпкерлерімен жақын, тығыз қарым- қатынаста болғаны байқалады. Қаламгер мен оның кейіпкерлері арасындағы байланыс та, көзқарастары мен ішкі өмірі, жан дүниесі де Тұрсын Жұртбайдың шығармаларында ең алдыңғы орындағы мәселелер. Осы ерекшелік қаламгердің барлық шығармаларында дерлік көрініс тапқан. Жазушы Тұрсын Жұртбайдың шығармалары бір-бірімен тығыз байланыста.. Барлық шығармасының бойында біз кейіпкердің бастан кешетін азапты тағдырын оқи отырып, басты кейіпкердің осы қиындықтарға төзе біліп, күрделі тұлғаға айналуын байқаймыз. Кейіпкердің өсу сатысы негізгі психологиялық шығарманың жанрлық, стильдік ерекшелігімен ашылады, ал оны жеткізуде көркемдік бейнелеу құралдарының – ішкі монолог, монолог, ойлау, қиялдау, ой-түйсік, ес, еске алу, елес, елестету, түс-сандырақ, өзін-өзі бақылау мен өзін-өзі талдау т.б қолданады. Көркем туындыдағы бұл категориялар публицистикалық тұрғыда көркемдік тәсілдер, адам жанын талдаудың таптырмас құралы ретінде қарастырылса, жантану ғылымында адамның жан жүйесінің заңдылықтарын зерттейтін категориялар. Сондықтан да шығармадағы өмір шындығының ең жоғарғы эстетикалық әлемі мен рухани құндылық деңгейі психология заңдылықтарымен сабақтас болады. Автордың өз толғаныстары, кейіпкердің өз-өзін талдауы ішкі монолог, ішкі сөз, сана тасқыны, түс көру арқылы берілсе, рухани әлемді бейнелеудің жанама тәсілдері –сыртқы қимыл көріністері, көркемдік деталь, заттық әлем, психологиялық орта т.б. секілді динамикалық принцип ретінде көрініс береді. “Психологизм әдебиеттегі адамды аналитикалық және динамикалық принцип тұрғысынан зерттеу болып табылады. Аналитикалық принципке ішкі монолог, ішкі диолог, сана тасқыны, ой мен сезім, іс пен әрекет қақтығысы, түс көру, сандырақтау, ессіздік т.б. секілді ішкі рухани әлемді тереңдеп талдайтын көркемдік тәсілдер жатса, динамикалық принципке көбіне сыртқы психологиялық құбылыстар – ым, ымдау, емеурін, бейвербалды ишараттар, дене қалпы /поза/, т.б. секілді қимыл-қозғалыс көріністері жатады” [35,2]. Енді осы тәсілдерге тоқталып, олардың шығармалардағы көрінісін қарастырсақ. Жоғарыда келтіргендей, психологиялық талдаудың көркемдік тәсілдерінің бірі– түс көру. Тұрсын Жұртбай өз шығармасында бұл әдісті тиімді пайдаланған. «Түсінде Зарқұм ақ бұғы жеккен, ақ тонды шана-көшті көрді. Қуана алдынан шығып, айғай салды. Мұны көрмеді ме, әлде даусын естімеді ме, дәл жанынан зулатып өте шықты. Соңынан жүгіре-жүгіре өкпесі күйіп, буын- буыны талып, омбы қарға құлап түсті. Қарға басы кептеліп қалған екен дейді. Булығып жатып оянып кетті», – деп «Жер-бесік» новелласында Кербаланың Рысқаннан қалған ұлы Зарқұмның түсін бір балалық пәктік пен әкесі қиялдан айтқан ертегіге сенімділіктің белгісі ретінде көрсеткен. Әкесі мен баласы арасындағы сенім мен махаббат осы түс арқылыбаяндалып, кейін шығарманың негізгі кейіпкері Кербала бұл түстің шешімін былай деп жориды: «Ақ қайық ынтызар тілегіне, ізгіліктің белгісіне айналды. Кейіннен ол ертегіге ақ бұғылы аппақ шана қосылды. Шынында да, ол ертегі ме? Жоқ, өмір ертегісі ғой…», «…Мынау хат – олар зарыға аңсаған ақ құс қой, ақ құс! Бала қиялын қанаттандырған, сәби жүрегін жұбатқан, мұңлы ойға үйірілген әсем ертегідегі ақ көгершін, құтты құсы – осы хат емес пе» [36,6]. Кербаланың соғысқа кеткен баласынан күтіп жүрген хабары мен балалық шағында Зарқұмның күткен ақ құсы мен ақ қайығы бір үндестік тауып, бір көркемдік шешімге келеді. Түс көруші Зарқұм мен «Бір уыс жусан» шығармасындағы кейіпкер Жарастың түс көрудің маңызы бар, көркем идеяны ашуда белгілі бір қызмет атқарады. Түстің шығарманың сюжеті мен композициясындағы алар орны зор. Көркем шындық пен өмір шындығын шебер сабақтастыратын түс көрудің талдаудың көркемдік әлемі түстің мағыналық мәнін анықтайды. Осындай тәсілді жазушы «Бір уыс жусан» элегиялық шығармасында да қолданады. Мұнда көркемдік шығарманың соңында барлық оқиғаның қорытындысы есебінде пайдаланып, сүйікті қарындасы Төлеумен қоштасар мезетін аса бір шеберлікпен көрсеткен. Бұл түс жалпы қиялға толы, еске аларлықтай орны да бар. Түс сурет – елес пен Жарас арасындағы қоштасар кезді бейнелейді: «Сурет-елес баяу орнынан көтеріліп, қалықтай барып сыртқа шықты. Мен де ілестім. Ауладан шыға бере қолымнан ұстады. Сәл самал желпігендей болды да, аспанға көтеріле бердім…Биік аспанға шырқай ұшып, ауада қалықтап бара жаттым…Биік тау шыңдары бозалаң тартып, орталық тұсқа келгенде төмендеп, ашық терезесі бар ғимараттың ішіне ендік. Ол көйлегі ағараңдай барып партаға отырды. Университеттің лекция залы, маған да таныс…Орнынан баяу қозғалып, тақтаға барып, бормен: «Құрмалас сөйлемге мысал: «Егер өмірдегі орныңды іздесең, онда өткеніңді жүрегіңде сақта, кейін шаршағанда тыныққан қара тасты да сағынасың. Төлеу», – деп жазды да, қолымнан ұстады…Тоғызыншы палатаның терезесіндегі биік ағашқа қондық…Таң да сібірлей бастаған…Ол маған қолын ұсынып: -Қош, енді елес болып көрінбеспін. Қазір жарыққа айналамын да, кеңістікке сіңіп жоғаламын. Сенің жүрегіңде тек естеліктер ғана қалады. Мүмкін, оянғанда кірпігіңе ілінген сәуле болып, мүмкін, аязда тоңған бетіңді жылытқан шуақ болып төгілермін. Әйтеуір, саған жылу сыйлаймын. Мені іздеме, қош… Сәулең молайсын тіршіліктегі. Мен қазір ұшамын. Әне, құстар керуені келеді Таң нұрын қанаттарымен ілестіріп келеді. Сәуле ғой. Өмірімнің сәулесі…Қош… Қатты шошып ояндым». Көргені өң бе, түс пе, алдану ма, әлде елес пе, кім білсін? Мұндай екі ұдай сезімді суреттеуге кез-келген жазушы бара бермейді. Өйткені, ол – адам жанын, табиғатын жете танитын, адам санасындағы ерікті және еріксіз түрде жүзеге асатын ой ағыстарын, психологиялық процестерді терең зерттеген, дүниетанымы кең, суреткерлік шеберлігі озық туған таланттарға, психолог-жазушыларға ғана тән қасиет[35.5]. Қаламгер шығармаларында түс көру тәсіліне ерекше көңіл бөліп, оны әр шығармасында әр түрлі құбылта, тереңдете зерттеуге тырысатын, оған үлкен философиялық, әлеуметтік, психологиялық мағына, эстетикалық құндылық, рухани қажеттілік береді. Оны өзінің көркемдік әлемінің ең бір құнды қасиетіне айналдыра отырып кейіпкер мінезін психологиялық өмірдің заңдылығына сәйкес сомдап, ұйқы мен ояну мезеті арасындағы жан қозғалыстарын байланыстыра бейнелеп, түстен кейінгі адам санасы мен іс-әрекеттеріндегі психологиялық түзілістерді тереңдей талдап отырады. Қаламгер қиялына ерік беретін түс көру сәтіндегі сезімдерді суреттеу психологиялық шығарманың негізгі арқауы. Бұл тәсілді автор шығармаларында:«Өмірдегі тағдыр атты, өлім атты қасіретті ұғымнан бейхабар пәк жүректер, мүбәрәк жанды сәбилер оянған кезде анасыз қаларын, жетім атанарын білген жоқ. Түстерінде екеуі бірдей күрсініп жатты да, неге екенін қайдам, қандай жұмбақ күш ұйқылы сәби жүрегіне хабар жеткізгені белгісіз, үш жасар Тоты таң атқанша үш рет түсінде жылады. Үш ретінде де даусын шығарған жоқ. Бірақ кәдімгідей өксіп-өксіп жылады…» деп қолданған. Бұл жерде жазушы кішкентай Тотының жетім деген аттың желімшедей жабысқанын, енді қашан да ең асыл сезімнен – аналық мейірімнен жетімдік көретінін кішкентай жүрегі сездіргендей етіп соншалықты сенімді әрі психологиялық тұрғыдан нанымды береді. Бұл тәсілдің қаламгер шығармаларында ұтымды пайдалануы арқылы кейіпкердің жан дүниесін, ішкі сырын анық байқатады. Осындай әдіс-тәсілдер арқылы қаламгер өз кейіпкерлерінің психологиясын да ерекше суреттейді. Адамды сөйлеу мәнерінен, стилінен, көзінің қарасынан, маңдайдағы әжімдердің қатпарынан, аяқ-қолының қимылынан, жүрісінен, тұрысынан, қол алысы қалай, бет терісі қалай, оның түсі, құлағы, танауы, еріні, иегі, қас-қабағы т.б. адам денесіндегі әрбір мүшенің қызметі мен орналасуы, қозғалысы арқылы адамның шын мәніндегі ішкі жан дүниесінен көп сырын ұғуға болады, яғни адамды толық танимыз. Өзі сомдаған әр кейіпкерінің жан дүниесіне, бейнесіне еніп, тап сол секілді толғанып, сөйлейтін сахна саңлағы секілді әрбір жазушы да өз кейіпкерінің ішкі дүниесіне ене отырып, тіршілігіндегі әрбір сезімдік психологиялық процестерді бастан кешіре отырып, өмірге әкеледі. Жазушы өмірінің қиындығы да қызығы да осы тынымсыз ізденісінде жатыр. Әр жазушының кейіпкерді іздеу, сомдау, сөйлету әдістері әр түрлі. Әрқайсысы әр қырынан келеді, өз әлінше қимыл жасайды және әдебиеттің жалғыз объектісі – адамды сол тұрғыдан таңдап, талдайды, таразылайды, әр жазушының өз кейіпкерінің ішкі дүниесін зерттеуі – өзінше бір әлем. Кербаланың «кез келген пенде атаулысы нәсіп еткен ошақ жылуын да, әкелік бақытты да сыйлаған» Хадишаға деген махаббатын, мейірімділігін тұңғышы дүниеге келердегі сәттерде оның іс-әрекеттерінен де байқауға болады: «Ол, сол бетімен сүріне-қабына атқа жүгірді. Сасқалақтағанда үзеңгіге аяғы ілінбей әуреге түсті. Ер-тоқымға мінер-мінбестен месторыға қамшы басты…», «…Кербала қыстауға оралып, үйдің есігін ашып қалғанда толғақ қысып жатқан Хадишаны көріп, бір орнында қатты да қалды. Буын- буынына діріл жүріп өтті… Кербала абдырап, әйеліне шарасыз жанарын тастап, дегбірсізденіп қалды. Кенет Хадишаның самайынан тер моншақтап қоя берді. Қысыла қымтырылғанмен, қиналғанын жасыра алмады да, жастыққа шалқалай берді… Баланың шыр ете қалған даусын естігенде, Кербаланың жүрегі дірілдеп, буын-буыны босады. Дегбірі қашып сипалақтап, Хадишаның бетіндегі терді сүртіп, айналсоқтай берді…». Жарас та қарындасы Тотыны көргендегі сезімін жасыра алмай, сағынышын автор іс-әрекетімен жеткізеді: «… Біресе еңкейе түсіп, қазандықтың аузына еніп кететіндей сұғынған қаршадай сүлдерді көргенде қуанарымды да, жыларымды да білмедім. Өксік қысты ма, ыза буды ма, шүйкедей көлеңкенің бейшара күйі қинады ма, қайдам, үнім шықпай қалды… Қолымды соза ұмтылып, құшақтай алдым. Селк ете түсті де даусымнан танып, мойныма асыла бере жылап жіберді. Босағадағы сағдардың үстіне отыра кетіп, баурыма басып, құшырлана қыстым. Күл аңқыған бетінен сүйдім… Кірпігіме шық іркілсе де, шертіп жібердім. …Тағдыр аязында үсіген туыстық сезімді оятқан сәбиді, іштегі реніш- уайымды да, ызамды да ұмытып еркелеткім, налалы көкірегін сергіткім келді. Қас қағым сәтке болса да қуанышқа бөленсің, бейуаз жаны бақытты, шын сәбилік, бауырлық бақытты сезінсін. Мен араласқаныммен қолдағы шара не… Шашын саусағыммен салалай тарап, маңдайынан иіскеп ем, ол нәзік саусағымен сипады. Мұрнынан еппен шерттім..» [35.5]. Міне, осындағы жас баланың көңіл-күйін әрбір ырғақты пластикалық қозғалыс, сәнді жүрісі – мимикалық деталь, балғын денесіндегі әрбір әдемі діріл, әрбір тамырының соғысына дейін психологиялық тұрғыдан суреттеу – өте сирек кездесетін құбылыс. Көркемдік детальдің кейіпкер психологиясын, ішкі құпия сырларын әшкерелеудегі көркемдік ролі орасан. Қандай да қатыгездікке бекінген Тоқметтің қолына түскен Кербаланың психологиялық портретін автор былай береді: «Дертті жалынға оранып, жанталасқан Кербалаға осынау сұрқия көрініс сандырақпен араласқан елеске ұқсаған. Шыңғырған әйел даусы төбе құйқасын шымырлатып, жанын түршіктірген. Бірақ арашаға асқынған ауру дес бермеді. Қарманса-ақ болды, шыңырауға құлап бара жатады. Не топан суы қаптап қарашығы өңменіне қадалады. Жыландай ысылдаған даусы мен ыңқылдаған әйел ыңырсуы қоса араласып, есінен тандырды. Көз алдында бүкіл дүние тамырымен қопарылып, шексіз тұңғиыққа батқандай… …Суық су құйып жібергендей тітіренген Кербала нарттай қызарып тұрып қалды. «Кімді кім өлтірген?… Не болып барады, дүние. Қайда, қашан… Бір түнде соншама бүліншілікке ұшырағаны ма. Мынау өзі кімді іздеп, қайсысын лағынеттеп тұр». Кеберсіген ерні әзер қимылдап, тілі аузына сыймай күбірледі. – Ұлар… Есі бір кіріп, бір шығып, зың-зың етеді». Немесе: «Денесі ысып, тұла бойы лаулай тұтанып, тынысы тарылып, өртеніп жатқан Кербаланың есі кіресілі-шығасылы. Көзі қанталап, шарасына үрей ұшқыны толған. Ерні кеберсіп, тамағы қаңсып, жұтына демігеді. Кірпігі айқасса-ақ көз алдына қызылды-жасылды сәулелер айқыш-ұйқыш ойнақшып, дүние шыр айналып қоя береді. Жер төңкеріліп, жүрегі лобып, басы зеңіді. Құлап барады, шыңырауға құлдырай заулайды. Түпсіз тұңғиық… Өлді-ау, құтқарыңдар… – Құт – қа – рың – дар! Тұншыға шыққан даусы ыңырси естіліп, шошына айғайлады. Қылғынған мал сияқты қырылдай түсіп, сандырақтады. «Аш қалды, балалар, аш… Өгіз… Атан өгіз. Әкел, туды, әкел. Тоқта… тоқта! Түбі тұншықтырады, атады… Уһ! Мына Жартыбайды қара». Жерді кілем сияқты шеңгелдей ұстап, сілкіп-сілкіп жіберді. Тағы да құлдырап, түпсіз тұңғиыққа зымырады. Кенет алдынан үлкен толқын топан суы күннің көзін көлеңкелей қопарылып, қарсы ақты. Обырлана жұтады, қазір жұтады. Топан суы қаптапты дүниені. Енді қылғыта салады. Тұншықтырады. Малтыса да құтқармас. Кетті…». «Қар астындағы көбелек» романының басты кейіпкері Жарас та осындай халді басынан аз кешпеді. Содан бір үзіндіге назар аударсақ: «Қараңғы түнде, оқшау күркеде ыстық буып, өзімнің аз ғана күн жарық көрген кішкентай ғұмырыммен жанталасып жатқанда осы сөздерді шынымен естідім бе, жоқ, сандырақтап жатқандағы елес пе, анық білмеймін. Әйтеуір, осы уақытқа дейін салқын ғана мәнермен, байыппен ашына сөйлеген Торғынның сол үні көкейімнен кетпейді. Үнемі құлақ түбімде сыбырлап, жан уайымын төге мұңын шаққандай сезінемін. Қызылды-жасылды сәулелер жанарымда ұшқындап, біресе құздан құлаған аюдың барқыраған ащы айғайы елестеп, біресе әсем айдарлы балықтардың арасында жүзіп, біресе шегірткелерге таланып жатып, шешем емірене келіп маңдайымды ұстағанда бар айтқаным: – Анда баршы… Торғынға баршы, тәте, ол жылап жатыр,- деппін. – Ол бәрін біледі, әкесін естіді» [38]. Кейіпкерлердің әділетсіздікке қарсы тұрудағы жан күйзелісін автор психологиялық ортаны құрайтын әрбір психологиялық деталь кейіпкердің көңіл-күйіне әсер етпей қоймайтынына көз жеткізеді. Кейіпкердің осындай өліара шақтардағы ауыспалы көңіл-күйлер, дүдәмалды дүниетанымдар, күдікті сезім арпалыстары, сана мен іс-әрекеттердегі қақтығыстар, т.б. секілді қоғамдық өмір мен жеке адам өміріндегі түбегейлі өзгерістер романдағы кейіпкерлердің бәріне өз әсерін тигізбей қоймайды. Осындағы үздіксіз жүріп жатқан психологиялық үдіріс, санадағы тоқтаусыз ой қозғалысы мен іс- әрекет қайшылығы баланың сол сәттегі психологиялық жағдайын да жан- жақты бейнелеп береді. Жазушының бейвербалды ишараттарды эстетикалық, көркемдік құндылық дәрежесіне жеткізе білуі көңіл қуантады. Экзистенционалдық мәселелерді, рухани құндылықтарды шешу барысында оның кейіпкерлері азапты да күрделі философиялық, психологиялық құбылыстарды бастан кешеді. “Психологиялық бейнелеу тәсілінің бірі – елестету, еске алу, еске түсіру (вспоминание). Адамның көңіліне келіп, жүрегін жаншып ауыртатын бір ауыз сөздің қайта-қайта еске түсуі қаншама ой арпалыстарына, сана қақтығыстарына, азапты да күрделі психологиялық ахуалға жол береді. Сананы сарсытып, сан алуан көңіл-күй кештіреді. Бұл кейіпкердің жан әлеміндегі күйзелісті күшейтуге, психологиялық ала бүлікті тереңдетіп, талдауға және оны жан-жақты ашуға, суреттеуге сеп болады”. Мысалы, «Жер-бесік» романында Кербаланың елестетуін: «Ақ қармен қымталған үйдің төбесіндегі тақтай он тоғыз, бөрене үшеу… Онда күн шуағы жерге тік түсетін, дүние жасарып, құлпырған шақ-тын. Он тоғыз тақтай, үш бөрене… Тобылғылар бүр жарып, ақ шешектенген. Түу… тағы да елестеді ме? Он тоғыз тақтай, үш бөрене… Қараспан аспанның бояуы көгілдір бояудан аумайтын… Қап, қалай құтылады, мынау елестен, Бір, екі… бес… он алты… он тоғыз тақтай, үш бөрене. Сонда Кербаланың жанарынан мөп-мөлдір моншақтар ақ көйлегінің өңірін жуған…»,- деп көрсетеді[38]. Жарастың іштей анасымен қоштасуын сәтті бейнелеген: «Сол сәтте ол көк кептердің сорпасынан ем қонбасын, анасының өзімен қоштасып, бақылдасып жатқанын сезгендей болды. Буын-буынына діріл жүрді. Шешесінің ертегідегі мыстан кемпірдің үрейлі үңгірі сияқты суық дүниге аттанып, содан қайта оралмайтындай, құбыжықтар анасын байлап-матап жібермейтін сияқты Қаламгердің «тіршіліктің тынысы тынып қалатындай, ділгір күндерде», «ет жақын бір ұрпақтың жан - дүние жанталасы» публицистикалық стильде жазылған «Жер-Бесік» роман-новелласы ұлтттық болмысты, кім екеніңді, қайдан шыққаныңды түсінуде адастырмайтын темірқазық іспеттес мағыналық бірліктермен суреттелген. Сөздердің стильдік нақышында болатын небір нәзік бояуларды сезе білгенде ғана бұл тәсіл көркемдік сипатқа ие болып, шығарма тіліне тартылған жаңа желідей көрінеді. Әсіресе, соны тіркестер мен сөз қолданыстарының шығарма көркемдігі мен оқырманға әсері ерекше болса керек. Жазушы «Күйесің, жүрек.. сүйесің...» кітабында ұлттық рухтың қайрағы намыс сөзін ондаған контексте қолданып, [38]ел намысы, ар намысы, жер намысы, азаматтық намыс, [38]жалған намыс, сарбаздық намыс [38] деп, ортақ ұлттық намыстың, ортақ ұлттық мақтаныштың, ортақ ұлттық мақсаттың болмауына қынжылып, [38]сана тәуелсіз болмай, ешқандай ұлт бостандыққа жетпейді дегенге саяды. Қазақта қазан отбасының, ағайын-туыстың, ауыл-аймақтың, ел-жұрттың басын біріктіретін, басын қосатын, ынтымақтастыратын қасиетті мүлік. Автор осы қағидатқа орай: «Аға сұлтандар бір-бір қошқар болып алды да бір қазанға бастары сыймады. Ал қазан дегеніміз халық берекесі емес пе еді?» [38.]- деп, ұлттық-этникалық өзгешеліктерін сипаттайтын тілдік деректерді мәдени сипаты жағынан да көрсетеді. «Атамекен» ұғымы қазақтың мифтік ғалам бейнесінде де орын алады. Барлық қазақ үшін өз туған жері киелі де қасиетті. Тұрсын Жұртбайдың «Жер-бесік» (9-б.) шығармасының басты кейіпкері Кербаланың «Атамекені» – кіндігін кесіп, кірін жуған жері, туған жерімен кіндігі мәңгі байланған, сағынышы басылмайтын, қиын күндерде бас сауғалар кең тыныстайтын алқабы – Қарааспанды суреттеудегі , жусан, тобылғы, қамшы, шаңырақ, бесік т.б. сөздер автор шығармаларының өн бойынан көптеп кездеседі. Қазірдің маңызды мәні бар адамдар арасындағы қарым-қатынасқа қатысты кез келген ұлттық мәдениет мәселелері, мысалы, «бірлік», «ынтымақ», «намыс» тәрізді ұғымдарды да қолданып отырады. Неге десен, біз қазақ халқы бірліктің, татулықтың, ынтымақтың жарасымдылығын ерекше бағалаймыз. Қазіргі заман ағымы аяқ алысының тым жітілігі, жұмысын, мекен-жайын жиі ауыстыруы және қазақта қалыптасқан дәстүр – дастарқан басындағы өз ата-бабаң, туған жерің жайлы небір ұлағатты әңгімелер ести отырып, соның әсерінен ұлттың тұтас екенін күнде құлағыңа құйып отыратын ақылгөй, батагөй қарттардың, сырмаққа жиек салып отырып, ел іші әңгімесінің арқауын есетін әжелердің өз функциясын әлсіретуі т.б. себептің салдарлары туысқандық қарым-қатынастың беріктігін әлсіретті, аралас-құраласқа уақыт тапшылығы белгілі бір ұжымның уақыт тезінен өткен «ұлт тұтас» ұғымына нұқсан келтіре отырып, бас қосып, мәмілеге келер тұсы тек «торқалы той, топырақты өлім» кезіндегі шолақ бас қосуларға тәуелді болып қалды. Бұл жаһандану үрдісімен бірге келген адамдар арасындағы қарым-қатынастың тек уақытша, тұрақсыздық сипат алғанынан көрініс береді. Жанымыздағы адамдармен қарым-қатынас қызмет бабында немесе іскерлік қатынас тұрғысынан жасалатын болды. Соған қарағанда отбасының, әулеттің, ұлттың ұжымдық қуатын еселендірген береке әкелетін, бірлік түбі тірлік дейтін бір кездегі канондық ұғымның бүгінгі күні семалық аясы солғындаған. Осы орайда, жаһандану үдерісіндегі ұлттық құндылық ұғымы бар қазаққа бірдей мәнде болу мүмкіндігі шектелген кезеңде ұлтын сүйетін ұлтжанды зерттеуші, ұлттық құндылықтарды, ұлттық жәдігерлерді төрткүл дүниеден сар ізіне шөп сала іздеуші Тұрсын Жұртбайдың шығармалары көмекке келері сөзсіз. Әр тілдің байлығы оның сөздік қорындағы лексикалық бірліктермен, олардың грамматикалық мүмкіндігімен ғана шектелмейтіндігін, сонымен қатар, ұлттың ұлт ретіндегі тұлғасын қалыптастыратын тілдік өрісімен де бағамдалатыны белгілі. Зерттеуші, жазушы, қоғам қайраткері, ғалым Тұрсын Жұртбайдың халықаралық мәдени байланыстарды нығайтуда, еларалық деңгейде мемлекетке қатысты мұрағаттық материалдарды жинастыруда. тәрбиелік, тағылымдық, тәмсілі тәлімді шығармаларымен талмай еңбек етіп келе жатыр. Бір сөзбен айтқанда, Тұрсын Жұртбайдың публицистик шығармаларындағы, прозасындағы ерекшеліктердің бірі – кейіпкерлер психологиясы, адамның ішкі әлемі, рухани болмысы, стиль ерекшелігі. «Қар астындағы көбелек» атты романының кіріспе сөзінде автор: «...Мұнда менің жан дүниемнің барлық қасірет-мұңы, қуаныш-сүйініші, аңсары, «қар астындағы өмір» сондай бір аңғал (сентиментальді) да қарапайым (натуралистік) шындықпен қағазға түсіпті... Шығармашылық тарихы мен психологиясында сан қилы түсініп болмайтын құпиялар кездеседі», – деп жазады[38.5]. Бұл, қаламгер өз шығармаларында психологиялық құпиялар мен шығарма психологизмнің ерекшеліктерінің барын айта кетеді. Жоғарыда келтіргеніміздей, Т. Жұртбайдың барлық дерлік шығармалары бір-бірімен тығыз байланысты, бір-бірінің жалғасы не болмаса бірін-бірі толықтырып отыратын туындылар. Мысалы, «Жер-бесік» новелласындағы болып өткен оқиғалар, басты кейіпкері Кербала, «Қар астындағы көбелек» романында жазушы тікелей өз кейіпкерінің атынан жазады да, барлық оқиғаларды Жарастың көзімен көрсетеді, кейін «Бір уыс жусан» эллегияда оқиғаны да Жарастың есейген шағындағы келбетімен қайта кездестіріп, оның жан-дүниесіне қайта көоеміз. Біз осыдан көркем шығармалардың байланыстылығын байқаймыз. Жазушы өзінің барлық шығармаларына тән кең мағынадағы психологизммен қатар жеке адам тағдырына тереңірек үңіліп, рухани әлемді ерекше бейнелейді. Күрмеуі қиын күрделі мәселенің шешуі – қай жазушының өз кейіпкерінің ішкі өміріне, рухани әлеміне қалай енуі арқылы көрінед. Міне, осы жерде олардың өзіндік, стильдік ерекшеліктері айқындалады. Көркем шығармада кейіпкердің әр түрлі қалыптағы ішкі ой-толғаныстары әрдайым өзгеріп, іс-әрекет, сезім қайшылықтарын тудыратын психологиялық құбылыстарды тереңдетіп, күрделендіре бейнелеу психологизмнің табиғатын айқындап беріп отырады. Қаламгер мен оның кейіпкерлері арасындағы байланыс та, көзқарастары мен ішкі өмірі, жан дүниесі де Тұрсын Жұртбайдың шығармаларында ең алдыңғы орындағы мәселелер деп те айтуға болады. Бұл ерекшелік қаламгердің барлық шығармаларында дерлік көрініс тапқан. Ал «Қар астындағы көбелек» романында автор тікелей араласып, өз монологы арқылы үлкен философиялық ойларды қозғайды. Мысалы: «...Бастаудың көзінен шымырлай шыққан толқын мөлдірей тұнып, баяу жылжып, бұлақ арнасымен құлдырай ағады. Ол енді кемерге бұрылмайды, мәңгілік қозғалысқа сапар шегеді. Ал менің өмірім ше? Қайда құяды, қандай мағынамен өлшенеді, ағысым тұнық па, жаным таза ма. Жауабын мен қайыра алмаймын. Маған адам өмірі де осы мөлдір тұма сияқты. Бастау – өмір бастауы тұнып ағады. Уақыт көшімен белгісіз көгілдір жиекке – кеңістікке ұшталасың. Жағалауда – ғұмырыңның елесіндей боп сан қилы құбылыстар, алқызыл гүлдер мен сарғайған жапырақтар сырғып қалып жатады...». Мұндай монологтар арқылы автор өз шығармасында терең жатқан философиялық мәселелерді қозғайды, шығармасына өзі тікелей араласып, жеке көзқарасын білдіреді. Романдағы «ішкі дауыс», «ішкі әзәзіл» секілді авторлық психологиялық баяндау тәсілі кейіпкерді әңгімеге, өткен шаққа шақырып, оқиғаның дамуына дәнекер болады. Автор ішкі диалогтың, ішкі сана айтысының табиғи жаратылысын, көркемдік концепциясын жақсы таниды. Осы ішкі диалогты, ой мен сана қайшылығын сан құбылта қолдануын автордың психологиялық талдауды жете білетіндігін көрсетеді. Кербаланың ішкі монологынан әділет пен әділетсіздік, мықты мен әлсіз арасындағы тартысты айқын аңғарамыз: «Не боп кетті, бұл жалған. Шынымен, жалған-ау мынау дүние. Тоқмет кімді сабады. Хадишаның даусы ма ыңырсыған. Неге, неге мұңлы әйел жазықсыз жаза шегеді. Бұны бір рет ажал бұғауынан арашалады ғой. Апырмай, жанына батты-ау сорлының... Ойпырмай, адам баласына аяушылығы жоқ неткен қатыгез еді, Тоқмет. Қиналды- ау, бейшара әйел... Тоқта!» [39.7]. Осынау психологиялық орта, кейіпкерді белгілі бір іс-әрекетке психологиялық тұрғыдан дайындап алып келетін көңіл-күй көріністері шығарманың сюжеттік желісін жандандырып, өмір шындығын көркемдік шындыққа шебер ұштастырары хақ. Кейіпкер психологиясын ашуда көркемдік әдістердің бірі психологиялық параллелизмді пайдаланғанын байқауға болады. Көркем шығармаларында табиғат пен адам психологиясын тұтастырып, бірін-бірі толықтырып суреттеу әдісі де кең қолданыс тапқан. «Қараспанның құзар шыңынан шаңқылдаған қыран құстың даусы естілді. Сарқырай ағатын тасты өзеннің сарыны да семген. Байғұздың зарлы үні жаңғырықты. Екеуінің жетімсіреген жан дүниесі мынау тылсым түннен де тұңғиық тәрізді. Бұлт қоюланып, құралайдың қары қанаты суланған көбелектей жалпылдап қонып жатыр. Ертеңінде жүздесуге ынтық болған екі адам қарама-қарсы сапарға шықты. Тағдыр олардың жолын тағы да тоғыстырмады», – деп Ұлардың трагедиясын алдын ала болжағандай. Кейіпкердің толық психологиялық портретін жасағанда жаңа теңеу, эпитеттерді байқамау мүмкін емес. Мысалы, Кербала мен Рысқанның алғаш бетпе бет келуі «ұшқын атқан қаршығаның отты көзі мен үріккен құралайдың қарақаттай мөлдір жанары бір-біріне тура қарады» деп бейнелеп, кестелеп суреттейді. Немесе жетім қалған Жарас пен көбелекті салыстыра бейнелегенде: «Қолым сырқаса да алақанымдағы көбелекті жылытып, бейне өзімнің жанымды аяғандай әспеттедім». «Аяздан бүріскен көбелек сол мезет өзімнің тағдырыма, жоқ, өзіме ұқсап, қатты аяп кеттім». «Бақытты кім қалай бағалар, білмеймін, өзге-өзге, ал мен нағыз бақыттың дәмін білетінмін. Ол – қар астындағы көбелектің және көбелек-тіршіліктің амандығы еді». «Жетімдіктің қамыты қара түннің көлеңкесімен бірге мойныма ілінгені еді ол». «Ертегілердегі адамның мойнына мініп алып, түспей қоятын жезтырнақтай көрінген бір арқа қурай сол сәтте менің еңсемді басқан тағдырдың салмағы тәрізді еді». «Сол сәтте, сырттан қараған адамға екеуміз де аққауданға оранған қар астындағы көбелекке ұқсаған едік», – дегендей теңеулерді ұтымды пайдаланып, психологиялық паралеллизмнің әсерін әсірелей түсіп, шығарманың негізгі идеясын аша түскен. Жарастың образын жасағанда: «Кешегі еркін балалық, риясыз күлкі, уайымсыз тәтті қиялдар, ақбозатты аңсайтын күндер қайда, бәрі де көрген түс сияқты. Шешемнің тағаны қисайған етігін қызықтап, мазақтайтын, аузымды қисаңдатып, қаймақсыз нан жемейтін, алдап-сулаумен әрең тамақ ішетін күндердің кесірі тиді ме? Қайдам?.. Оның барлығын қазір тілемсек ниет, жалтақ көз жасықтық билеген. Шөгір тілім-тілім жыртқан шалбардан тізем жылтың-жылтың қағады, шапанымның етегі жырым-жырым, етігімнің қисық өкшесін қойшы, тобығым қызарып ісініп тұрады», – деп, қыстың аязында жалғыз қалған Жарас пен қар астындағы көбелектің тағдырларын салыстырып, ұштастыра алып келеді де, соңында: «– Сен де тірі екенсің ғой, қар астындағы көбелек. Міне, мен де аманмын. Енді уайымдама, жылы ұяңды табарсың, үлбіреген жібектей қанатыңды байқашы, сындырып алма. Екеуміз де тағдырдың суық үскірігінен құтылдық. Көбелек-ғұмырымсың ғой, ұш, жанымның жарқын тіршілігінің белгісі. «Ұш»,- дедім жанарыма жас тұнып: – Қытымыр аязда сені шөпке орап, қар астына көмгенде, тіршілігіме балап ем ғой. Менің өмірім саған байланысты еді. Сен жеңдің, жарық сәуле, көгілдір кеңістік, жылылық сыйладың. Рахмет, саған. Мен алысқа сапар шектім. Енді мәңгі кездеспейтін шығармыз, ұмытылармын да, ешкім де есінде сақтамас. Бірақ, қар астындағы көбелегім-ау, сен ғайып боларсың. Алайда, туған жердегі секпіл қанат рухымды сақтап ұшып жүргейсің. Біздің мейірімсіз, қамқорлығымыз жер бетінің есінде қалады, жан жылуымыз, нәзік махаббатымыз көктемгі көбелектермен, мөлдір шықтармен, бозторғайдың сайрауымен оянып, ұлы махаббаттың бастауына құяды. Жер бауыры содан жылып, дүние шешек атады. Ал, әзірше, ұш, биікке ұш, көбелек – тіршілігім! – дедім алақанымды жазып», – деп шығарманы аяқтайды[40.5]. Тегінде, адамның рухани әлемін, ішкі әлемін талдауды талап ететін психологиялық прозаға тән ең басты қасиет – оның шыншылдығында, тау суындай саф тазалығында жатса керек. Адам мен суреткерді әдетте белгілі бір қоғамдық орта, уақыт пен кеңістік, оқиға мен табиғат т.б. толып жатқан заттар әлемі қоршап тұратыны белгілі. Сондықтан да адамзат өзін қоршаған ортадан, қоғамнан тыс өмір сүре алмайды. Адам өзінің жеке басының эстетикалық талғамына, дүниетану дәрежесіне, мінез-құлқына қарай адам таниды, қоршаған ортаға, табиғатқа, заттарға деген көзқарасы, сүйіспеншілігі оянады. Міне, осының бәрі жазушының суреткерлік талғам-таразысынан өтіп, көркемдік жүйесінде талданады. Көркем шығармадағы өмір шындығы жазушы жанын әбден толқытып, тебіренткен, күйзелткен күйініш-сүйініші, бір сөзбен айтқанда, автордың шығармашылық тұғырнамасы, қоршаған ортаның жанды және жансыз заттардан тұратыны әуелден белгілі. Ең бастысы, көркем әдебиеттегі пейзаж міндетті түрде кейіпкердің жан толқынысымен бірге өріліп, көркемдік жүйенің біртұтас, ажырамас бөлігі болатыны белгілі. Мысалы, «Түн. Қап-қара түнде емшегі иіген ананың ақ сүті қара жерге саулай ақты. Түн. Қап-қара түнде мүбәрек бүлдіршін таңдайы уыз сүтті аңсап, моншақтап көз жасын төкті. Қос мұңлықтың арасы екі-ақ адым жер. Оларды жүзі қара қатыгездік бөліп тұрды. Қос мұңлықтың ортасында улы кәрі жылан жатты» [3,60]. Жоғарыда сөз болғандай пейзажды жазушы психологиялық параллелизмді көрсетуде шебер қолданғанына тағы көз жеткіземіз. Көркемдік деталь тұрмыстық, заттық, этнографиялық, портреттік, пейзаждық деталь арқылы кейіпкердің рухани әлеміне тереңдей үңіліп, адам психологиясын ашады. “Ал осы көркемдік детальды құрайтын заттық әлем (предметный мир) әдетте интерьердің кеңістігін ұйымдастырады. Кейіпкер өмір сүрген орта, үй-іші, тұрмысы, ұстанған заттары т.б. бәрі оның өмірінен, мінез-құлқынан мысқылдап болса да мінездеме береді. Осынау заттық әлемді зерттей келе оның характері, сол тарихи кезеңнің өзіндік болмысы бейнеленеді”. Қаламгер Тұрсын Жұртбай заттық әлемді өзінің стилінде ерекше бір мәнермен қолданып, өз кейіпкерлерінің жан дүниесін, ішкі сырын нақтылай түскен. Психологиялық проза жазушылар адамзаттың рухани өмірінің өзі көп қырлы, көп қабатты, сан сапалы психологиялық құбылыстардан тұратынын жақсы түсініп, соны тереңдей талдап, танытуға тырысады. Әдебиеттегі интерьерді құрайтын заттар мен оның бөлшектері сан алуан. Олардың көлемі де, түрлері де, түстері де, тіпті олардың әлеуметтік, кезеңдік, географиялық т.б. анықтаулары да сансыз және олардың көркем шығармада суреттелуі жазушының көркемдік, стильдік ерекшеліктерін танытады. Әдетте, интерьер тұтастай бейнелену арқылы кейіпкер характеріндегі әр түрлі деңгейдегі эмоционалдық бояуды, типтік бағытты, кеңістік пен заттық дәлдікті толық береді. Бір сөзбен айтар болсақ, «адам мен зат» бір-бірінен ажырағысыз біртұтас ұғым, олар әдебиетте бейнелену барысында көптеген тәжірибе жинақтап, жылдан-жылға олардың көркемдік қызметі мен міндеті де күрделеніп келеді» [40.5]. Кейіпкерді қоршаған ортасы, оның портреті, өмір сүріп отырған заманы, сол кезеңге сай қоғамы кейіпкерге әсер етпей болмайтыны анық. Сондықтан да қаламгер заттық әлемді қаншалықты толық ашып көрсетсе, кейіпкер психологиясы да соншалықты ашыла түседі. Заттық әлемді құру барысында автор қарапайым символизммен және образдардың заттық көрнекіліктерімен шектелуі мүмкін немесе белгілі бір затқа, яғни детальға бар назарын аударып, көркем тексте оның мән-мағынасын аша түсіп, көңіл аударуы да мүмкін. Қазақ әдебиетіндегі заттық әлемді қарастырғанда бір байқағанымыз интерьерге, затқа деген қызығушылық Тұрсын Жұртбай шығармаларында көп шоғырланған секілді. Олардың заттары иесінен ажырағысыз. Олар оқиға барысында белгілі бір психологиялық атмосфераны құруға қызмет етеді. Мысалы, «....Мынау соның сақинасы. Адал серттің белгісі. Қанға боялыпты ғой. Мейлі, сертімді өлім айырсын. Саған аманатым – сол сақина. Сірә, тірлікпен қоштасар шақ алыс емес шығар. Неге осынша қысқа болды, ғұмырым! Тағдыр тірісінде айырса да, өлген соң қабір қайта қосты. Жарық дүниедегі татқан ырыздығы, кешкен дәурен басқа болса да, бір қабір бұйырды. Кербала Жамал берген сақинаны солармен қоса көмді», - деген үзіндіден сақинаны деталь ретінде екі ғашықтың махаббатының, қыздың адалдығының символы ретінде пайдаланған. «Бір уыс жусан» элегиялық шығармасында: «Тек, қабірдің үстінде жұлынған бір уыс жусан ғана жатыр», «Бір уыс жусынды қыса ұстап, бетіме бастым», «Бөлменің ішінен боз жусанның иісі аңқыды...» [41.5],-деп бір уыс жусанның Жарас үшін қандай қымбат елестерге апарып, оның өткеніне көз жүгіртеді. Сондай-ақ Төлеудің күнделік дәптері мен сурет-елесі де шығарма идеясын ашуда шығарманың өн бойында үлкен қызмет атқарады. Мысалы, «Оның сол күнгі көңіл-күйін жастығының астынан кішкентай блокнотын алғанда бір-ақ түсіндім», «Түннің бір уағы болыпты. Өмірден қыршын кеткен қарындасымның күнделік дәптерлері алдымда ашылған күйі жатыр», «Осы сәтте көзіме жас іркіліп, сурет-елеске қарадым. Ол менің күнделігімді дауыстап оқып отырғандай болды», «Елес-бейне бірте-бірте жанымнан алыстай берді де қабырғадағы суретке айналды». Сөйтіп, кейіпкерін толғанысқа, күйзеліске түсіріп, сан алуан психологиялық ауыр процестерді бастан кешіруге әкеп тірейді. Өткен өкінішті өмірді еске түсіруімен қоймай, оны жаңаша жаңғыртуға да тура келтіреді бұл заттар. Мұнда киім үлгісі үлкен мағыналық мәнге ие болып, көркем әдебиетте философиялық, психологиялық, әлеуметтік қызмет атқарып тұр. Осылай, Тұрсын Жұртбайды біз тек жазушы ғана емес, психолог-жазушы ретінде қабылдауымыз керек. Жазушы өз ортасының, өз замандасының табиғатын, психологиясын, жанын зерттейді, талдайды, сол төңіректе толғанады, таразылайды, өзін қызықтырған кез-келген құбылыстың тосын, кездейсоқ әдемілігін немесе маңызының ақиқатын ашады. Негізі шығармадағы әрбір іс-қимыл, әрекет автордың реакциясы, оған деген көзқарасы арқылы көрінетіні белгілі. Осы орайда автор өз кейіпкерлерінің кескін-келбетіндегі әрбір белгі, ұсақ әжім сызығына дейін сенімді түрде суреттеуге тырысады. Өйткені біз, оқырман, өзімізді қоршаған адамдарды қалай танып, қалай қабылдаймыз, соған сәйкес суреткер де олардың өмірінің әрбір оқиғасын, белгілі бір жағдайдағы іс-әрекетін, психологиялық сезім құбылыстарын, сезімін, ишара-емеурін, қимыл-қозғалысын да қалт жібермей, тап өмірдегідей нақты да дәл әрі нанымды беруге тырысады. Өмірде бізді адамдар тағдыры мен тыныс-тіршілігі емес, жекелеген адамдардың іс-әрекеті де қызықтырары сөзсіз. «Тегінде автор көз алдында өтіп жатқан психологиялық процесті, жағдайды суреттегенде өзінің көзқарасы емес, сол сәттің көзі тірі куәгері – кейіпкері, соның көзқарасы, ой-сезімі арқылы беруге тырысады. Ол сөзінен гөрі тап сол сезімді бастан өткерген, жүрегінен сүзген, көңіл таразысынан өткізген жанның дәл де шынайы сезімдік, психологиялық толғаныс-толқуды қалтқысыз беретінін автор жақсы біледі. Сондықтан да ол өз кейіпкеріне көп сенеді. Рухани құндылықтарды шешу барысында оның кейіпкерлері азапты да күрделі философиялық, психологиялық құбылыстарды бастан кешеді [1,265]. Осындай жеке адамның ішкі өмірі, өмір мен өлім арасындағы кезеңде адамзат бастан кешетін азапты тағдыр тәлкегінде кейіпкердің күрделі тұлғаға айналу процесін байқауға болады. Жалпы Тұрсын Жұртбай кейіпкердің жеке басындағы жан жүйесінде болатын психологиялық процестерді, психологиялық жағдайды ақыл-ойға көнбейтін еріксіз түрде жүзеге асырылатын психикадағы сезімдерге терең бойлау арқылы бейнелейді. Бұл жағдайлар психологиялық талдау арқылы берілгендіктен психологиялық детальдар, заттар әлемі де жан-жақты беріледі.Образдардың психологиялық әуені де осыларды өзара салыстыру арқылы көрінеді. Жазушы кейіпкердің ішкі рухани әлемін талдау тәсілі арқылы адамның моральдық еркін зерттейді. Оның назары адамның адамгершілік табиғатын сынауға, адамдық қасиеттің жаңарудағы психологиялық алғышарттарын жасауға аударылады. Публицистикалық шығармадағы кейіпкер мен уақиға нағыз өмірден алынған да, олар қаламгердің өмірлік тәжірибесімен, бұрынғы көрген-білгендерімен ұштасып, оның қиялында туған сезім-әсерлермен сабақтасады», – деген анықтама берілген. Демек, өмірден көрген кейіпкері мен естіген оқиғалары қаламгерге жақын болғандықтан да әдеби кейіпкердің тұлға-бейнесі нақтылы бір прототипке негізделіп жасалады. Бірақ ол әдебиетке тән типтендіру, жинақтау принциптеріне сәйкес және жазушының шығармасындағы идеялық нысанасына сәйкес сомдалып, өзгеше сипатқа еніп көрініс табады. Қаламгердің шығармаларындағы басты кейіпкер Кербала өмірде шынымен болған тұлға ма, әлде жазушының ой-қиялынан туған төл кейіпкері ме? «Жер-бесік» және «Қар астындағы көбелек» атты романдарын оқып отырған кезде де жазушының Кербаланы сомдауда сондай бір нақтылық пен жақындықтың барын байқауға болады. Тұрсын Жұртбайдың «Сүре сөз» атты еңбегінде қаламгер әкесі Құдакелді Жұртбайұлын былай деп еске алады: «Өз өмірін мінезіне жеңдірген, бірақ тағдырын өзінің қолында ұстаған әкем Құдакелдінің тауқыметті ғұмыры маған дәл осы уақытқа дейін шым-шытырық уақиғаға толы қиялдағы елес сияқты ғана көрінетін. Бірде тез тұтанып, бірде тез мұңая қалатын, өзінің бас еркіндігін бәрінен жоғары қойып, жүргізушілерге тәуелсіз боламын деп көлікке мінбей, қарға адым жерге де, алыстағы ауылға да салт атпен баратын әкемнің бұл мінезінің біраз сырын сол кезде сезсем де, шынайы еркіндіктің адамға қандай қажет екенін енді-енді түсіне бастадым. Зады, сол қияңқылығы, қазақша айтқанда, бас асаулығы жасынан-ақ болса керек, дүние бір төңкеріліп түскен жиырмасыншы жылдардың аяғы мен отызыншы жылдардың басында Құдакелді Жұртбайұлының басы «Алланың добы» болып, тағдырдың қарадүлей құйынының жетегінде кете беріпті. Сол құйын тіршілік дүниеден қайтар кезінде ғана басылып, өмірінің соңында, алпысыншы жылдары ғана тыныш тапты. Мен бұл тауқыметті «Жер-бесік» атты романымда уақыт межесін он бес – жиырма жыл кейінге шегеріп барып баяндап едім». Жазушының бұл естелігіндегі Құдакелді Жұртбайұлына берген мінездемесі шығармадағы Кербаланың мінезімен сәйкес келетінін аңғарамыз. Мысалы «Жер-бесік» романының басында Кербала туралы айтылған мына сөздерге назар аударарлық: «Өмір – жарық дүниедегі тіршілік иесіне тиесілі сыбаға ғой. Дәмін татты. Таршылығын да басынан кешті. Жеңді де, жеңілді де. Ащы-тұщысына риза. Кербала өмірінің көзді ашып-жұмғанша өте шыққанына емес, соншалықты арпалыспен өткеніне таңданады. Өкінбейді Кербала, таңданады. Жеңген адамның сағы сынбайды. Дүниеге желпілдеп келген туы дүниеден желбіреп кетіп барады. Тағдырдың не бір тезіне қысылып, талқыға түскенде, шыққыр жаны шыдады. Дұшпанның алдында тізесі бүгіліп, басы иілмеді» [41.5]. Бұл екі мінездеме бір-бірін толықтырып тұрғандай, екеуі де бір адамға тән мінез емес пе? Жазушы өзі де анығын айтып, сөз болып отырған еңбегінде өз сөзін былай деп аяқтайды: «Менің ойымша, бұл әңгіме менің әкемнің көп көрген тауқыметінің бірі ғана еді. Қалғаны дербес әңгіме, мүмкін менің «Жер-бесік» атты шығармамды оқығандар одан аздап мағлұмат алар деп ойлаймын» [42.8]. Демек, шығармаларына арқау болған кейіпкер Кербала мен оның басынан кешкен оқиғалары өмірде болған және қаламгердің өзіне жақын екендігіне көз жеткіздік. Кербала дегеніміз жазушының әкесі Құдакелді Жұртбайұлының прототипі болса, сонда шығармаларындағы Жарас қаламгердің өзі болмақ емес пе? Жазушының шығармаларындағы кейіпкер психологиясын толық ашудың бір сыры да осында болар. Кейіпкерлерінің әр сәттегі ішкі әлемін, жан дүниесін жан-жақты талдап, нақты әрі әсерлі жеткізудің бір себебі – бар жан арпалыстың, сезімдердің өз жақындарының өмірінен көргендігі, сезгендігі, өз басынан өткендігі. Тұрсын Жұртбай кейіпкерлерінің өмір жолдары арқылы өрбіген түрлі оқиғалар, шым-шытырыққа толы өмірлік жол тораптары мен оған деген өз көзқарастары, кейіпкерлерінің сол оқиғалардан шығу жолы, көзқарасы, іс-әрекеттері арқылы көркем идеяны шебер жеткізе білген. Шығармаларындағы адамгершілік, достық, адалдық, сүйіспеншілік, ата-анасы мен балалары арасындағы қарым-қатынас, еңбек сияқты толып жатқан жекелеген идеяларды толығымен жеткізе білген. Осындай жекелеген идеялар көрініс тапқан шығарманың оқырманды баурап әкететін тартымдылығы да шығарманың негізгі идеясында жатыр. Шығармадағы негізгі идея арқылы оқырманға әсер еткен, тартымды суреттеген жазушының өзіндік ерекшелігі, өзіндік тенденциясы. Әрбір шығармадағы әсерлі идея ашық көрсетілмейді, ол қаламгердің шындықты суреттеу тенденциясы арқылы ашылады.. Шығармаларында кейіпкерлер психологиясын ұтымды көрсете білген жазушы Тұрсын Жұртбайдың «Жер-бесік» пен «Қар астындағы көбелек» романдары бір-бірімен байланысты екені, идеяларының сабақтастығы бірден байқалады. Осы екі күрделі шығармасындағы жазушының тағы бір ерекшелігі – көркем шығарманың басталуы мен аяқтауында. Автор алдымен үлкен философиялық ой тастап, лирикалық шегініс арқылы өз шығармасын бастайды. «Жер-бесік» романын: «Боран ұлып тұр. Жер-бесік зыр айналып, Қараспан тауының ішіндегі омбы қармен құндақталған жалғыз қыстауды сәбидей әлдилейді. Ұйтқи соққан боран заңғар жартастардың бауырына тығылған қараша қонысты ақ көрпемен қымтайды. Заманның боран-анасы уілдеп, дүние көшіндегі жолаушыны уатып тұр. Кімді...– ?.. «, – деп өз оқырманына үлкен сұрақ қоя отырып: «Дегенмен де Кербаланың өмірі өзгенің тағдырына ұқсамайтын өзінше бір өмір-ау осы. Арпалысып жүріп қайраңға шыққанын байқамай қалыпты. Бастан кешкен ғұмырдың санадағы жаңғырығы көз алдынан елес боп көше береді. Жер-бесік зыр айналып, бауырындағы адамзатты тербетеді. Тау түкпіріндегі жалғыз үйді боран-ана әлдилейді», – деп бастайды. Ал аяғында барлық шығарманың қорытындысы есебінде философиялық шешім тауып, былай аяқтайды: «Жер-бесік мынау дүниеден жұбаныш тапқан жандарды алақанына аялай қондырып, мәңгілік қозғалыстың ырғағымен тербетеді оларды. Ананың әлдиі, боранның уілі, найзағайдың шатынаған үні, жапырақтың шуылы, бұтақтың сыбдыры, бұлақтың сылдыры – бесік жырының бір үзік әуені. Ол тағдырға табынбайды. Өмірде адам не бітірді, нені түсінді, қалай өмір сүрді?.. Әр ұрпақ өмір сүру арқылы осы сұраққа жауап іздеуі тиіс. Бүгін сол сауалға Кербала да өзінше жауап берді. Жер-бесік пен тал бесік! Өмір мен өлімнің мағынасы кімнің қай бесікте тербелгенімен сипаттала ма?! Жұмыр жер зыр айналады. Қараспан тауының қойнауындағы жалғыз қыстау да мәңгілік қозғалыстың ырғағымен өмір әлдиін тыңдайды» [8,25] «Қар астындағы көбелек» басталуы мен «Жер-бесік» романының аяқталуында ұқсастық, байланыс, жалғастық бары да байқалады. «Қар астындағы көбелек» романында автор алдымен Сент де Экзюперидің «Адам – балалығына қарыздар» деген қанатты сөздерін тірек етіп алып, шығармасын балалық дәуренге саяхаттаумен бастайды: «Өткенді қайыра алмайсың. Жақсылығымен де, жамандығымен де, реніш-сүйінішімен де жүрекке сызат түсіріп, шетсіз-шексіз кеңістікке сіңіп ғайып болды. Бейнелері елеске айналып, жадыңда сақталады. Әкемнің өмірі – мұз астында түскен күннің сәулесіне ұмтылып, ұлы Жарық дүниеге құлшынумен өткен балдыр сияқты. Ол – ауыр ма, жеңіл ме, білмеймін, өз өмірі. Әйтеуір, бізді тұңғиықтан алып шығып, өмір жанары – күннің құшағына енгізді. Өзінің ерте көктемде жарылып шығып, күнге саусағын жая гүлдеген бүршігі менмін. Біз тамырласпыз. Мен әкемнің өмірінен нәр аламын. Ол менің балам арқылы болашаққа сапар шегеді. Қиын да қайсар тағдырдың көлеңкесі менің де жүрегіме сызат түсірді. Әлі де бітіп, даусы қайтып үлгерген жоқ. Бүгінгі күн – менің күнім, маған бөлінген уақыттың еншісі. Өз тіршілігімнің мағынасын іздеуім керек. Ұлы өмірдің – Әке өмірінің ағысын қалай қабылдадым. Сонау балалық шағым өткен Қараспан тауының қойнауындағы жалғыз қыстауға келген осы мезгілім ішінде әкемнің тағдыры ғана емес, өзімнің де кешкен ғұмырымның қуаныш-сүйініші ескі дерттей қозғалып, жүректі сыздатты. Сүйініппін де, күйініппін де... Менің де татқан ащы-тұщы тіршілік дәмім бір ғұмырға жеткілікті екен. Менің жарық дүниенің мәні туралы берер жауабым да сол тіршілігім екен. ...Ауыр ойдан арылып, жанымды жұбатқым келіп, тау алқымындағы қызыл жартастың тұсындағы жалбыз иісі аңқыған мөп-мөлдір тас тұманың көзіне бардым. Бұрқылдай шымырлаған қайнарға ұзақ қарадым. Мөлдір судың бетінде қою қара шашты, қалың мұртты бір бейне діріл қағып өзіме қарап тұр. Жүзі анық көрінбейді. Еңкейе бердім. Мөлдір су бетіме тиді, тағы да еңкейіп, басымды тұмаға батыра түсіп, көзімді ашсам... Көгілдір су жарық сәулемен жалт-жұлт ойнап, малта тастар гауһардай жарқырап, маржан көпіршіктер шашырай жөнелді де тұманың қайнар көзінен әлдебір саңлау ашыла кетті. Сөйтсем, мен бір биік жартастың басында тұр екем деймін... Бұл менің сәби кезім. Құшағымды ашып, жан ұшыра: «Ұшшы, ұша түс, маған, балалығым»,– дегім келіп, ұмтыла түсемін... Басымды тұнық тұманың тереңіне батыра түстім. Алдымнан аңсарлы әлем бейнесі ашыла берді» [41.5]. Бұл әлем бейнесін шығарма соңында автор көбелекті символ ретінде пайдаланып: « – Сен де тірі екенсің ғой, қар астындағы көбелек. Міне, мен де аманмын. Енді уайымдама, жылы ұяңды табарсың, үлбіреген жібектей қанатыңды байқашы, сындырып алма. Екеуміз де тағдырдың суық үскірігінен құтылдық. Көбелек – ғұмырымсың ғой, ұш, жанымның жарқын тіршілігінің белгісі. «Ұш»,- дедім жанарыма жас тұнып: – Қытымыр аязда сені шөпке орап, қар астына көмгенде, тіршілігіме балап ем ғой. Менің өмірім саған байланысты еді. Сен жеңдің, жарық сәуле, көгілдір кеңістік, жылылық сыйладың. Рахмет, саған[42.5] Мен алысқа сапар шектім. Енді мәңгі кездеспейтін шығармыз, ұмытылармын да, ешкім де есінде сақтамас. Бірақ, қар астындағы көбелегім-ау, сен ғайып боларсың. Алайда, туған жердегі секпіл қанат рухымды сақтап ұшып жүргейсің. Біздің мейірімсіз, қамқорлығымыз жер бетінің есінде қалады, жан жылуымыз, нәзік махаббатымыз көктемгі көбелектермен, мөлдір шықтармен, бозторғайдың сайрауымен оянып, ұлы махаббаттың бастауына құяды. Жер бауыры содан жылып, дүние шешек атады. Ал, әзірше, ұш, биікке ұш, көбелек- тіршілігім!-дедім алақанымды жазып. ...Мың-мың түрлі, мың-мың көбелек ұшып жүрді. Оның ішінде менің жанымның бір бөлшегі – қар астындағы ғұмыр кешкен секпіл қанат көбелек те бар шығар. Бұл тіршілік сайранына қатысуға, қуануға, бақытты сезінуге біздің толық еркіміз бар еді», – деп аяқтайды[42.5]. Көркем шығарманы жазудағы жазушының шығарманы бастауы мен аяқтауындағы мұндай өзіндік ерекшелігі де тұтас шығарма психологиясын жаңа қырынан ашып, шығарма психологиясы мен жеке кейіпкер психологиясын ұштастыра келіп тиімді пайдаланған. Шығармаларының мұндай байланыстылығы мен жалғастығы, идеяларының тұтастығы қаламгер әлемінің ерекшелігінде, даралығында жатыр. Қорыта айтқанда, жазушы Тұрсын Жұртбай өз шығармаларына арқау еткен шындық төңірегінде сөз етсек, қаламгердің шығармаларындағы көркемдік шындық терең сезініп, жазушы өз қатынасын білдіре отырып, өз басынан өткен немесе жақын адамдарының өмірімен тығыз байланысты автобиографиялық сипаты басым екенін байқаймыз. Кейіпкерлерінің басынан кешкен оқиғалары, сезімдері мен ой-толғаныстары, көзқарастары мен қаламгердің өз бағыты мен көзқарасының араласа берілуі арқылы шығармасының негізгі идеясын шебер жеткізе білген қаламгер өз оқырмандарын кейіпкерлерінің әлеміне, шығармада баяндалған оқиғаларға араластырып, баурап алып кетеді. Бұл шығарманың идеясының тереңдігі мен толық жеткізе білуіне байланысты болса, ал негізгі идеяны жеткізе білу – қаламгердің де ерекшелігінде, шеберлігінде. Тұрсын Жұртбай өзінің «Талқы» атты еңбегінде қазақ ұлтының тағдыр тəлкегі, қазақ тілінің құлдырауы мен дамуын, қазақ зиялыларының сынға түсіп, ондағы олардың баз кешкен өмірін тағдыр мен тарих талқысына салып талқылайды. Бұл еңбек бес бөлімнен құралған. Олар: 1. Тарих талқысы. 2. Ел талқысы. 3. Жер талқысы. 4. Талант талқысы. 5. Заман талқысы. Негізінен, бұл еңбекте Мұхтар Əуезовтің шығармашылық зертханасы кеңінен ашылған. Тұрсын Жұртбай бұл еңбекте əр тарау тоқталып, өзінше ерекше талқыға салу арқылы, Мұхтар Əуезовтің бейнесін, ғұмырын адамзатқа тың жақтан көрсетеді. Қазақ халқының тарихына көз жіберсек, сонау Күлтегін, Білгеқаған, Тоныкөктен бастап жерін, елін, тілін, ділін қорғаудағы өшпес ерліктерге толы. Бесік жырынан басталатын ерлікке баулу дəстүрлері түркі халқына тəн негізгі ырымдар. Халқымыздың бойындағы отансүйгіштік құндылықтарды ұрпақтан ұрпаққа беріліп отырған заңдылық тұрғысынан да қарауға болады. Бұған дəлел көне түркі заманынан бастау алған патриоттық құндылық Күлтегін жазбаларында былай деп суреттеледі: «Елтеріс қағанның алғырлығы, еліне деген сүйіспеншілігі Күлтегіннің қанына ана сүтімен сіңді», – деген көне жазу қазақ халқының бойындағы ұлттық патриотизм сезімдері бүгін ғана пайда болған жоқ, ол ежелден-ақ туындап, дамып келе жатқан қасиет деуге болатындығын көрсетеді. «Əркімді заман сүйремек, заманға жаман күйлемек, замана оны илемек», — деп Абай атамыз айтқандай, əрбір ұлттан шыққан тұлғалар бар[43.5]. Олар — ұлты, тілі, жері үшін жандарын қиюға əзір жандар. Қазақ халқы əрдайым өзінін ақындарын, жазушыларын, ел ардақтыларын көзден таса қылмай, оларды тарих сахнасынан түсірмеген. Себебі халқымыз отар елдің қатарында болып, тəуелсіз ел болмағанымен, ешқашан рухани тəуелсіздікті жоғалтпаған, азат болуды мұрат еткен қайсар қайтпас халықпыз. Сол заманда «Алаш Орда» үкіметін құрған Əлихан, Ахмет, Міржақып, Мұхамеджан, Халел, Жаһанша сияқты тұлғалардың арқасында қазақ халқы тəуелсіз елдің дəрежесінде екі жылдай өмір сүрді. Қазақ елінің рухын тəуелсіз ұлт жеткізу жолына бүкіл арманмұратын, қайратын, талантын тағдыр жолына салған бұл тұлғалар сол кездегі бастарынан кешіп жатқан қиыншылыққа қарамастан, сол заманның бостандық бейнелеріне айналған. Кешегі ешкімге бағынбай, елді хан билеп, көсем би билеген заман — киіз туырлықты қазақтың тарихында əркімге белгілі бір дəуір. Ол заман өтті. Одан бергі біздің хал бұлқынбай жатқа бағынудың жолында болды. Кең қазақ даласын əлденеше указ шайқалтып шықты. Көп өзгеріс, жаңалықтар болды. Əуелгі қазақтың халықтық қалпы неше толып, неше кішірейіп шым-шытырық түрлерге түсті. Əр түрлі указдардан шыққан өзгеріс халық бақытын мысқалдап, жылжытып, құлдық құшағына тастағалы əкелді. Неше рет қазақ халқы зынданның ернеуіне келіп қайтты. Бұл уақытта заман ол тұманды сейілтті. Енді қандай өзгерістер болса да, халық жоғалмайды, бақыт қайта оралып күліп қарайды, деген үміт Алаш жүрегін қуантып тұр. Бір жұрттың басынан кешкен əр түрлі дəуір, сол халықтың қалпына əр түрлі із қалдырып отыратыны тарих жүзінен белгілі. Бастан кешкен шабыншылық, бұзақы тентектік, батырлар, хандар заманы қазаққа өзге бір мінез беріп, халықтық қалпын басқа бір түрге түсірген. Заман талқысы: шабыншылық, бассыздық еріксіз сондай қылып отырса, кешегі өткен ердің құнын екі ауыз сөзбен бітіретін əділетшіл билердің заманы, жұрт мінезінде о да өзінше бір із қалдырды. Одан бергі, арты бүгінге дейін сейілмей отырған, ел қамқоры басшыдан, берекеден, тəртіптен, намыс-қайраттан айырылып, құлдық пен зорлық арқанында матаулы болған заман, тағы да басқа түрлі із тастап, келешектегі жұртшылыққа өзгеше бір рухты бұл да беріп кетіп отыр. Сол кезеннің ұлттық азаттық аңсап жүрген, азулы да арқалы, оқығандардың ішіндегі «үмітісінің бірі» жиырма бір жастағы Мұхтардың мынадай сөздері бар: «Əр адамның туып өскен елі, жасынан жаттап өскен ғадеті, анымы, тұрмыс қалпы – сол адамның, ақыл, мінезіне із қалдырмай тұрмайды. Бұл қалдырған із – көңілге кіріп, ерікті билеп, əр адамға өзінің елін сүйгізіп, елдігін іздетеді. Елдікке келген қауіпке — оқыған, оқымаған бірде күйініп, қарасысына бірдей шығады. Елдігі аман қалуы үшін екінің бірі бейнетке, өлімге, иə, басқа түрлі жазаға шыдап кететінін тарих жүзінен көріп отырмыз. Ерте заманнан бері болып келе жатқан бес-он, жиырма-отыз жылдық соғыстардың бəрінде болатын екі-ақ түрлі мақсат бар. Бір мақсат — бір жұртты жем қылу; екіншісі – елдіктен айырылмау, өзгеге жем болмау... Жеңіп алған жұртына жеңген ел не істейді?... Алдымен, торыған елдің дінін қақпайға алады, бұдан соң ғұрып-əдетін араластырады, артынан аламыштап жүріп тілін жоғалтып, елдің белгісін күңгірттендіріп, ақырында, бір ұлтты жұтып кете барады. Əрине, бұл айтылғандай болып жұтылып кететін қандай ел: мəдениеті төмен болған ғана ел. Бұлай болғанда мəдениет жүзінде төмен болған елдің дүние жүзінен жоғалатын зор себебінің бірі – осы. Бұдан басқа, жолына жалпақ ел болып жанды қиып отырған сонша қымбатты елдіктің жоғалуына тағы бір үлкен қауіп бар. Ол – елдің өсімі азайып, өлімі көбейіп, ақырында өліп таусылуы... Міне, осы аянышты халдың барлық белгісі қазіргі уақытта қазақ ішінде де білініп келеді» [1, 77]. Ұлт мəртебесін дүние жүзіне танытқан тұлғаның бұл сөзі ішкі дүние тербелісінен шыққанын жəне елінің тағдыры үшін алаңдаулы екенін байқауға болады. Бірақ халық арасынан Мұхтар Əуезов сияқты тұлғаларға қарсы шығып айып таққандар да бар, себебі халықта Сталиннің жеке басына табынушылық жəне оқыған азаматтарды жау санады. Оларды мазақ қылып, дəрежесін түсірумен болды. Өкiнiшке орай, ұлтының мүддесiнен, жеке басының намысынан, ұрпақ алдындағы парызынан лауазым мен марапатты жоғары қойған можантопай, қолтоқпақ, исалмастардың желiктiруiнiң кесiрiнен «қуажақтың» жағы сембедi, керiсiнше, тiсiн-тiсiне басып, үш жылдың iшiнде қазақ ұлтының мəйегiн iрiтiп тынды. Шын мағынасындағы ұлт көсемдерi — «Алашорда» қайраткерлерiнiң бiрi қалмай қамауға алынды. Қазақтың көшпелi экономикалық қарым-қатынасы бұзылып, шаруашылығының шаңырағы ортасына түстi. Халық қамын ойлайтын қайраткерлер қудаланды. ұлттық мəдениеттiң тамырына балта шабылды. Ұлттық демейiн, кəдiмгi мемлекеттiк мүдденiң өзi аяқ астына тапталып, халықтың ортақ қазынасы «жалаң айғайдың» құрбандығына шалынып, талантаражға түстi. Ақырында қазақ елiн орыны толмас қасiретке душар еттi [1,84]. Ұлтты iшiнен аздыру, олардың халыққа беделi бар тұлғаларын бiр-бiрiне өшiктiру, бiрiне-бiрiн аңдытып, бiрiн-бiрiне жазалату, сол арқылы ұлттың бiрлiгiн ыдырату-əлмисақтан келе жатқан жаhангерлiк саясаттың сынақтан өткен ең «жемiстi» əрi қауiптi тəсiлi. Қазақтың қара жеріне кіндік қандары тамған қас батырларымыз Б.Момышұлы: «Ұлттық рух пен ұлттық патриотизм — бұл ұлттың ішіндегі жеке адамның асыл белгісі мен қасиеті» — деп Отанға деген сүйіспеншілік оның əрбір азаматының жүрегінен туындауы керек деп жеткізсе, Ұлы Отан соғысының шегіне жете беріп, қаһармандықпен қаза тапқан Б.Бұлқышев: «Адал адам Отанын сүйеді. Адал, ақ жүрекке Отан анасындай. Отанның дегенін істеу — қуаныш, мақтаныш. Отанға деген махабатты бізде өлшеуге болмайды», — деп жүректің пəктілігі ғана Отанды анасындай қастерлеуге тəрбиелейтінін айтады. Отанға деген сүйіспеншілігін сөзбен емес, іспен дəлелдей білген «өз заманының батырлары» да арамызда жүр. Ең қасиетті де киелі күрес – рухани бостандық пен рухани тəуелсіздік жолындағы жан қасымы, ең жауыз жəне ең қастаншықпағыр саясат – бір ұлтты екінші ұлттың рухани тəуелді етуіне бағытталған саясат. Саяси, экономикалық, шекаралық тəуелділікке ұшыраған ұлт – құрып кетудің қауіпі төнген ұлт. Ал, осыған қоса рухани тəуелділікке ұшыраған ұлт – құрып кетуге бет алған ұлт. Саяси, экономикалық, шекаралық тəуелсіздігі бар, бірақ та рухани тəуелді ұлт – құрыған ұлт. Өйткені оның санасы тəуелсіз ұлттың санасы емеc, Абай айтқан, түйсігінен ұйыған «көп айтса көндіге» көндіккен «баспақтың» көндімі. Туған халқын көксеген азаттығына жеткізген ұлы күрескерлер де басыбайлылық пен бостандықтың психологиясынан құтыла алмаған. Бұған Мұхтар Əуезовтің Дж. Нерудің «Индияны тану» атты кітабындағы: «Индияның бүкіл болмысы менің қанымда қайнап тұр, оның бойындағы құбылыстардың барлығы менің жан дүниемді қатты тебірентеді. Сонда да мен өз еліме, оның бүгініне, өзім байқаған өткеннің сарқыншақтарына жаттың көзімен жəне сондай жеккөрінішпен қарадым. Мен өз елімді батыстың көзқарасы арқылы таныдым жəне кəдімгі достық пейілдегі еуропалық оған қалай қараса – мен де солай қарадым… Өйткені менің елімнің тарихы ағылшындардың көзқарасымен жасалған тарих еді», — деген тұсына көк бояулы қарындашпен: «Менің халқымның да тарихы солай жазылды», — деп белгі қойғаны дəлел [1, 5]. Ұлттың ұлт болып қалыптасып дамуы үшін ұлттық құндылығымыздың маңызы ерекше. Ұлттық құндылыққа ұлтымыздың мəдениеті, əдебиеті, өнері, музыкасы, спорты, салт-дəстүрі жатады десек, қазақта «ата қоныс» деген ұғым бар. Яғни, «ата қоныс» қазақ үшін киелі жер болып саналады жəне осы көшіп-қонып жүрген жерлерінің тауы мен даласы, өзен мен көлдері, орманы мен құмы қазақ халқының аңыз-əңгімелеріне, өлең-жырларына, шығармашылығына арқау болған. Соның негізінде қазақ халқы өз алдына тəуелсіз мемлекет болып өмір сүргенде оның тілі, мəдениетімен қатар əдебиеті де қалыптасып дамыған. Біздің ұлттық мұрамызда халықтың ғасырлар бойы басынан өткерген тарихи тағдыры, арман-мұраты, мұң-мүддесі жатыр. Ұлт пен тіл ешуақытта ажырамайтын, бірімен-бірі кірігіп, бөліп алуға болмайтын нəрсе. Ұлттың ең негізгі қасиеті – қабілетінде, ал қабілет ойлаумен байланысты, өз кезегінде ойлау деген нəрсені құрайтын – тіл. Осыдан тиісті қорытындылар жасауға болады. Ұлттың рухы тілдің мазмұнын рухтандырып тұрады. Рухсыз тіл тіл емес. Мысалы, дүние жүзінде жасанды тілдер бар. М. Əуезов «Отан — анам. Отаным, сенен аяр жаным жоқ, сенен іскер күшім жоқ», — дейді[44.5]. Ал, В.А.Сухомлинский: «Отан — өз бесігің, өз үйің, өз бесігіңді ұмытпа», — дейді. К.Г.Паустовский: «Адам жүрексіз өмір сүре алмайтын болса, Отансыз да өмір сүре алмайды», — дейді. И.С.Тургенев: «Отансыз бақыт жоқ, кім-кімнің де тамыр жаяр топырағы — туған жер», — дейді. Ал, Ж.Ж.Руссо: «Ең зор ізгі ерліктерді Отанға деген сүйіспеншілік туғызған», — дейді. Ф.М.Достоевский: «Өз Отаныңның мүддесін қорғап, өміріңді құрбан етуден асқан асыл мұрат жоқ», — дейді[44.5], Л.Н. Толстой: «Отан халықтың өткені мен бүгіні жəне келешегі», — дейді [45.5] Осындай небір ұлағатты, қасиетті сөздер көзі ашық, көкірегі ояу азаматқа рух берері сөзсіз. Ұлттық рухтың ең бір абыройлы қызметі — тілді рухтандырады. Тілдің рухты бойына сіңіріп алып, ұлттық дүниетанымдық, психологиялық, басқа да толып жатқан ұрпақтан ұрпаққа беріліп жататын қажетті қасиеттерін бойына жинаушы, кезең-кезеңімен кейінгі ұрпаққа жеткізуші құралға айналатын себебі де сондықтан. Ұлт пен тілді ажырату мүмкін емес. Осы пікірмен сабақтас классик-жазушы Мұхтар Əуезов: «Бұл дəуірде өз тілін, əдебиетін білмеген, қадірлемеген адам толық мəнді интеллигент емес деуге де болады, себебі ол қандайлық мамандық білімі болса, рухани ой-тəрбиесінде сыңаржақ азамат болады[46.5] Тегінде, қай мамандық саласында жүрген адам болса да, шын интеллигент дəрежесіне жету үш əдебиетті білу жалпылығы ортақ шарт. Ана тілінен бірнеше жағдайлар себеп болып ажыраған ел «азған» ел атанып, кейіннен аты өшіп, ұрпақтары бұршақша бытырап, қардай еріп, құмға сіңген судай дерексіз жоғалып кеткенін тарихтан кездестіруге болады. Ондай сормаңдай ел бұрынғы кезде аз болмағандығына тарихта дəлелдер аз емес», – дейді. Азаматтың, ұлттың, тұлғаның, таланттың, əр пенденiң рухынан қасиеттi жəне мəңгiлiк күш жоқ. Дүниенiң тұтқасы да сол рух. Рух өлген тұстан, рухани тəуекелдiкке телiнген сəттен бастап адамзат – ақыл-парасаттың дербес шешiмiнен, ұлт – тəуелсiздiгiнен, тұлға – дара ойлау жүйесiнен, талант – танымнан, адам – ар-ождан бостандығынан айырылады. Алланың қолындағы аманатқа берген жаныңнаң өзi кеудеңе қонақ таппайды, күштiнiң шеңгелiне iлiнедi. Ал рух еркiндiгiнiң көрiнiсi – рухани мəдениет, өнер, əдебиет болатын. Əдебиетті адамдар ұмыта бастады. Ұлт зиялыларының кітаптарын ашық алаңда өртей бастады. «Дүние астан-кестен болды». Өмiр де, өнер де тығырыққа тiрелдi. Не iстеу керек? Ұлттың рухын өлтiрмей, жанын қалай таза ұстау керек? Бұл қатты ойлантты. Соның нəтижесiнде «Алқа» атты əдеби үйiрме құрудың қажеттiгi туралы. Сондықтан да ұлт ақыны Жүсіпектің айтқаны осы еді: «Қазақ əдебиетi тоғыз жолдың торабында тұрды. Артында бiр жол, алдында мың жол. Мың жолдың iшiнде өзен өрлегенi де, шөлiркегенi де, барса – келерi де, барса — келмесi де бар. Қазақ əдебиетiн мынау мың жолдың тарауына алып келiп, аңыртып тұрған тұрмыс. Аңырып тұрған тұрмыс қазақ тұрмысы орыс тұрмысымен, орыс тұрмысы арқылы еуропа тұрмысымен соқтығуы; қазақ əдебиетiнiң орыс əдебиетiнiң екпiнiне, орыс əдебиетi арқылы еуропа əдебиетiнiң екпiнiне кез келуi «тас пен жапалақтың» кез келуi. Жапалақ өлмек. Əрине, қазақ тұрмысы қирамақ, əрине, қазақ əдебиетi өртелмек. Бiрақ бiзге молда болатын Еуропа əдебиетiнiң өзi де бiр молда емес, мың молда. Алыстағы анау Еуропаны қоялық, көршiмiз орыс əдебиетiн алалық. Оның да өткен дəуiрлерiн бүркеп, осы күнгi дəуiрiн алалық. Осы күнде пролетариат төңкерiсi дəуiрiнде кеңес өкiметiнiң өзiнде орыс əдебиетiнiң мың бағыты бар. Бəрiнiң жалауы – қызыл, ұраны – төңкерiс, алды – ортақшылдық сықылды... Алайда искусство, əн – оның бiр саласы. Əдебиет туралы түрлi бағыттың (өзiнше. — Т.Ж.) бiр ұғымы бар. Искусство бар, əн болмақ деген бағыттан бастап, искусство жоқ, əн Репозиторий КарГУ К.А. Төлеубаева, Д.Б. Мусиева 52 Вестник Карагандинского университета болмақ емес, бұрын болса да бұдан былай болмақ емес, болуға тиiстi емес деген бағытқа шейiн бар. Оның iшiнде бiз дүние астан-кестен болған заманның адамымыз. Жұмыр жердiң бетiндегi шiрiк қауды өртеп, өрттен шығару үшiн қылыш, найзаны қолдан түсiрмей, майданда жүрген əскердеймiз. Əйелiмiз де, ерiмiз де саясатшылмыз, шаруашылмыз, əдебиетшiлмiз, тегiс əскермiз. Əскер болуға мiндеттiмiз. Төңкерiс iсi осыны тiлейдi. Тұрмысы да осыны тiлейдi....» [1; 229]. Олардың мансап жолында тағдырдың тəлкегiне ұшыраған жазықсыз жандардың көз жасы мен қасiрет уайымы, аштан қырылғандардың қураған сүйегi, атылып-асылған, қудаланған ұлт қайраткерлерiнiң өзектi арманы мен өкiнiшi өксiп жатты. Мансұр Ғатауллиннiң: «Мен халықтың жауының жауымын!» — дегендегi емеуiрiн танытқан пенделерi солар едi[47.5]. Алаштың азаматтары елi мен жерiнiң мүддесi үшiн түрмеге түсiп, азап тартып, қалайда халқына төнiп келе жатқан апаттан құтқару үшiн жанталасып жатқанда олар: «Жасасындатып!» жатты. Бұл ұлтты, ұлттық тұлғаны жаныштау майданының басы ғана болатын. Ол майданда олардың өздерi де тағдырдың диiрменiне түсiп, «ұлы құрбандыққа» шалынды. Сол үшiн бұларды аяудың да, қорғаудың да қажетi жоқ. Себебi ұлты үшiн басын өлiмге тiккен Əлиханнан, Ахметтен, Мiржақыптан, Мұхамеджаннан, Халел Досмұхамедовтен, Халел Ғаббасовтан, Телжаннан, Мағжаннан, Жүсiпбектен, Жаhаншадан, лауазымы мен жасы өздерiмен қатарлас Смағұлдан, Əлiмханнан, Елдестен, Ыдырыстан, Даниалдан, Кəрiмнен, Жалаудан, Сұлтанбектен, Тұрардан, Мансұрдан, Ғабиттен ешқандай артып тұрған қасиетi мен қадiрi жоқ едi. Қарғауға болмайтыны – олар өз заманының жалдамалы құлы болды. Саясатқа азаматтық көзқарасын қорғау үшiн араласқан жоқ, тек қана керек кезiнде ұрымтал тұстан табылып, жазалау машинасының дөңгелегiне iлiнiп кеткен қатардағы пенделер ғана. Биiк ақыл-парасат, үлкен мiнез, iрi қимылдың адамдары емес, жай ғана реттеушiлер болатын. Тек басты назарда ұстайтын мəселе – олардың iс-əрекетiн ашық та батыл талдап, тарихи сабақ ретiнде ұрпақтың назарына ұсыну парыз. Тарих өткелi — қатерлi өткел. Ал ұлттың басын қатерге тiгiп, қайта-қайта тағдырдың талқысынан өткiзуге ешкiмнiң де қақысы жоқ. Қазақ ұлты өзiнiң қадым заманнан бергi тарихы арқылы тəуелсiз ұлт ретiнде өмiр сүруге толық қабiлеттi ел екендiгiн дəлелдедi. Өзегiн өртеген рухани басыбайлылыққа да басын имедi. Отарлаушы патшалық жəне коммунистiк жаhангерлер ұлттың жүрек отын өшiруге өршелене тырысса да, рухани бостандығын сақтап қалды. Əр ұлт, мейлі, ол үлкен болсын, кіші болсын, мəңгілі болуды қалайды. Жəне бұл – оның табиғи құқығы. Ал, бұл үшін сол халықтың тілі өз топырағында тамыр бойлап, өмір сүруге тиіс, ол оның қасында өзге тілдер де онымен қатар көркейіп гүлдене беруі керек. Тіл болмаса, халық өзінің ойын, сезімінің бүкіл дүниеге деген көзқарасын жеткізуге дəрменсіз. Тіліміздің мемлекеттік дəреже алуына байланысты қазіргі кезде практикалық жағынан да, теориялық жағынан да көптеген нəтижелерге жетіп жатырмыз. Тіл халықпен бірге өмір сүріп, дамып келеді. Себебі əр ұлттың тілі – оның бақыты, тірегі. Кез келген ұлтты қалыптастыратын орта – оның ұлттық мектебі. Сондықтан қазақ мектебінің тағдыры – ел тағдыры. Ұлтымыздың болашағын ойлаған Алаштың ардықтылары мұны əрқашан ескертіп отырған. Қазақ халқының ұлы перзенті Мұстафа Шоқай: «Ұлттық мəдениеттен жұрдай рух пен тəрбиеленген ұрпақтан халқымыздың қажеті мен мүддесін жақтайтын пайдалы азамат шықпайды», — деп, ұлт болашағын ұлттық мектепке, ұлттық рухта тəрбиелеу керектігін көрсеткен[48.8]. Ерлік, елдік, бірлік, қайрат, бақ ардың Жауыз тағдыр жойды бəрін не бардың. Алтын күннен бағасыз бір белгі боп, Нұрлы жұлдыз, бабам тілі, сен қалдың! — деп қазақтың көрнекті ақыны Мағжан Жұмабаев жырлап өткен. Осы бір өлең жолдарын оқи отырып, шынында да, ұлттық тіліміз – қазақ тілінің үлкен тарихы бар екеніне көзіміз жетеді. Бабаларымыздан асыл мұра болып қалған ана тіліміздің сақталып, кейінгі ұрпаққа мұра етіп қалу үшін қаншама тер төгіліп, қаншама еңбек етілді десеңші! Тағдыр деген не? Көптеген адамдар тағдыр деп адамға алдын ала жазылған өмір деп ойлайды. Адамның тағдыры — Алланың шығармасы. Адам өмірге келгенде маңдайына тағдыр жазылады. Адамның өміріндегі барлық болатын оқиғалар алдын ала белгіленіп қойылған, тек уақытын ғана күту қажет, сондыктан да қарапайым адам өз еркімен мұны өзгерте алмайды. Егерде кейбір адамдардың сөзіне сенсек, тағдырға сенудің қажеті жоқ, біз тарихқа сенуіміз қажет екен. Бірақ дүниеге шыр етіп келгеннен бастап біздің тағдырымыз жазылады, ал тарих адам болмысының өткеннен кейін немесе оқиға аяқталғаннан кейін жазылады. Тарихты біз өзгерте аламыз жəне қайтадан жаза аламыз, ал тағдырды біз өзгерте де, жаза да алмаймыз. Тарих деген не? Тарих біздің ата-бабамыздың, ұлтымыздың, тіпті мемлекетіміздің хронологиялық шеңберіндегі өмір сүрген уақыты, Тұрсын Жұртбайдың «Талқы»… тіршілігі, қоғамдағы орнын жазады. Тарих кейде шыңдыққа үйлеспейді де, себебі оны айқындайтын дəлел де болмайды. Өйткені ол өткен оқиға жəне оның болған-болмағанын тек жазған адам ғана біледі. Өмірдегі ең қиын нəрсе — ол тарих талқысы. Себебі тарих — əділетсіз. Адамзат тарихында қаншама оқиғаны бастан кешіп, елеулі із қалдырған қолбасшылар болды. Олардың барлығы өз замандарында қоғамдық құрылысты өзгертті. Бірақ солардың кейбіреулерін біз қарғыс айтып, жек көрсек, кейбіреулерін даңқын көтеріп ұлықтаймыз. Тарихқа үңілсек, олардың барлығы да өз дегендеріне жету үшін қаншама қан төгіп, бүкіл дүние жүзін басып алу мұраттары болды, бірақ олардың кімнің қаншама қан төгіп, ұлыстарды жойғаны тарихқа беймəлім нəрсе. Тіпті қазақ халқының ұлттық намысына тиетін бұралқы деректерде бар. Кейінгі ғасырларда отарлаудың кесірінен қаншама ұлт өз тарихын, ата-салтын ұмытып, өзге ұлтқа еліктегені де бізге тарихтан анық. Бұл дегеніміз — отарлаушыларға деген бағынушылықтың пайда болғанын айтпай ма? Сонда бөрінің ұрпағы, түркілерден тараған қазақ ұлтының қайсарлығы, бостандықта, еркіндікте өмір сүрген тектілігі қайда қалды?! Тарих талқысына түскен Шыңғысханның Шағатайынан тараған — Чаадаев, Жошының жалғасы — Кенесары да, тіпті империялық көзқарасқа қарсы шыққан Бекмаханов пен Əуезов те тағдырға да бас имеген, тарихи теріс көзқарасты да мойындамаған. Бірақ ата-бабамыздың ерліктері, жасаған үлкен істерінің өзі бізге тек қана аңыз-əңгіме, жыр ретінде жетіп отыр. Бұл жайлы М.Əуезовтің мынадай сөзінен байқауға болады: «Бұл дəуірдің сол кездегі жұмбақ күнге жеткен елдің алдында тұраған құздан, алдында тұрған қайғылы күнінен қорқып, қобалжып тұрып... Не болса да артқа қайтар күн жоқ. Өлімге кетсе де, алға кететін болған соң – артқы бостандық, бірлік күніне қоштасқан мезгілінің...» — əдебиеті ғана жетті», — деген [49.9]. Əрине, тағдыр тарихқа үкімін жүргізе алмайды. Бірақ сол тарихты жасайтын тағдыр болып табылады. Тарихи талқы тарихи көзқарастан пайда болады. Тарихи көзқарас қана тұлғаның бейнесін тағдырдан арашалап, дұрыс баға беруі арқылы ғана шыңдыққа ұласады. Тарихи тұлға деген көзқарас тарихқа деген көзқарас болып табылады. Өз тарихына өзі баға бере алмаған ұлттың саяси, əлеуметтік, рухани өмірінің толыққанды толысуы не ғайбыл. Əсіресе ұлт тарихына қатысты танымдық «ақ таңдақ» өте шетін мəселе. Өзге елдің құрамында болған қазақ халқы мойынұсынуға мəжбүр болғанымен, өз тарихын ұмытпады да, соның ішінде де тағылық қасиетті сақтап қалған азаматтарымыз бостандықты аңсады, соған қолжеткізуге күресті жəне қолжеткізді. Мысалға, «Алаш Орда» қайраткерлері қазіргі Қазақ мемлекетінің қалыптасуына ықпал етті десек, қателеспейміз. Себебі олар болмаса əлі күнге дейін жер, экономика, тіл туралы ұйытқы таба алмас едік. Сол кездегі Ресейдің заңсыз əрекеттерін ешкім əшкерелей алмағанын жəне ол туралы тек азулы азаматтар ғана турасын айтып, ашық хаттар жолдаған болатын. Келісімге келгендерімен, Ресей үкіметі əрдайым өз келісімін бұзып, сөздерінен тайқып отырған болатын. 1837–1847 жж. көтеріліс Кенесары мен Ақ патшаның келісімнің бұзылуынан болғандығын тарихи деректер дəлелдейді. Қазақ хандарының тұстарында келесім жүргізіліп, азаматтық мойынұсынбаушылық, Ұлттық тұтастық болған, бұны зерделей алмаған ғалымдардың сөздерін растап, дəлелдеген Мұхтар Əуезов болатын. Ең алғашқы осы мəселені көтеріп, көркем шығармасы арқылы ұран көтерген осы тұлға еді. Ұлы жазушы, ғалым, қоғам қайраткері М.Əуезовтің көркем мұрасы біздің төл əдебиетіміздің ғана емес, бүкіл адамзат мəдениетінің де бағалы жетістігі екені тарихи шындық. Кейіннен бұны заң жүзінде дəлелдеген Ə.Бөкейханов болған. Ұлтымыздың жаңашырларынның тағдыр тəлкегіне түсуі бекер емес. Олар бостандықты, ұлт азаттығын аңсағандары үшін тарих талқысына түсіп, тұлғалардың тұншықтыруына тап болды. Үкіметке қарсы шыққандар түрмеге қамалды, итжеккенге айдалып, өлім жазасына да кесіліп жатты. Əуезов дегенде ең алғаш ойымызға оралатын, санамызға сəуле беретін не нəрсе? Сергей Есенин өзінің бір сөзінде: «Енді қалған өмір тарихым – менің өлеңдерімде», — дейді, сол сияқты[48,9], Мұхтар Əуезов өз шығармаларында өзінің өмір тарихын, адамдық табиғатын, халықтық қасиетін өзінің кейіпкерлері арқылы шыңдап жеткізе білген. Əуезовтің тағдыры, Əуезов заманы оның шығармаларында көрініс тапқан. Мұхтар Əуезовтің заманын білгіміз келсе, Əуезовті таңығымыз келсе, оның шығармаларын өзімізге серік қылу қажет. Оның тума талант иесі екенін жиырма жасында жазған «Адамдық негізі — əйел» деп аталатын публицистикалық мақаласында елдік, мемлекет, халық туралы орнықты ойлар мен пікірлер білдірген. «Ел боламын десең — бесігінді түзе!» деген сөзі əлі күнге дейін мəнін жойған емес. Қаламгер жазушы — халықтың ортақ ұлы, суреткер ұлт тілін түгел тексеріп, жіті екшелейді. Өзге адам байқамаған, байыптамаған қазынаны аршып, қалың көпшіліктің кəдесіне асырады. Жансызға жан, топасқа түйсік бітіреді. Сансыз ғасырдың шыңдығын шежіредей паш етіп, ұрпақты ұрпаққа жалғастыратын – тіл. Заманның тамыр соғысын тап суреттеген Мұхтар Əуезов повестерінде əлеуметтік салмағы зор. Алаштық рухты Репозиторий КарГУ К.А. Төлеубаева, Д.Б. Мусиева 54 Вестник Карагандинского университета танитын елдік сөзді Мұхтар Əуезов дербес үнімен повестерінде тереңнен қозғаған. Жазушы «Қилы заман», «Қараш-Қараш оқиғасы», «Көксерек» повестерінде саяси, əлеуметтік жағдайларға лайықты баға беріп, оқырман санасын қайсарлана жігерлейді. Елдік өрлеу идеясы — бұл шығармалардың түп қазығы. Əр адамның өзіндік тағдыры болатыны сияқты, əр кітаптың өзіндік тағдыры болады. «М. Əуезов зор тарихи-əлеуметтік оқиға өткен жердің табиғи əсемдігіне тамсану арқылы соншама байлықпен ырысқа ие болған халық өміріндегі ілкі дəуірге сабақтас ерлік пен күрес нəтижелерін алдағы қатыгез əрекет пен салыстыру тəрізді апперцепциялық үрдістердің сілемінен де хабардар береді» [2,13]. Табиғаттың тауқыметiн ерте тартқан қуатты емендер қашанда шыдамды, дауылға қарсы қасарысып тұрып алады. Сол сияқты Мұхтар да сан шайқалып барып қайта қалпына келдi. Бiрақ жапырағын желге тонатқан жапандағы жалғыз түп ағаштай айналасы үңiрейiп бос қалды. Қатарлас құрбы-құрдастарының сиреп қалғанына өкiнген Виктор Гюго: «Мен қазiр өзiмдi-өзiм бiрнеше рет қатарынан оталған ормандағы аман қалған ағаш сияқты сезiнем», — деген екен. Бұл сөздi Мұхтардың да өзiне қарата айтуына болатын. Ешқандай əсiрелеусiз айтылған шындық ретiнде қабылданар едi. Сондықтан да шығар, көпке дейiн көңiл сарайы құлазып, қоңылтақсып жүрiптi. Ол да бiр өткен өмiрдiң татқызған кермек дəмi. Мұхтар Əуезов өзінің «Хан Кене» пьесасы үшін ұлтшылдық деген айыппен 30 жылдай сергелдеңге түскен болатын. Мұхтар Əуезов қалың қауымға «Алаштың» тірі көзі, ұлттық рухтың бейнесінде жүрген тұлғаның өзі тұлғалық сынға түсіп, айыпталды [1,71]. Өкiнiшке орай, заман мен тағдыр талқысы мұнымен аяқталмады. Мұхтар Əуезовтiң «қазақ ұлтшылдарының контрреволюциялық астыртын ұйымына» қатысқандығын дəлелдей алмаған «идеологтар» 1943 ж. Мұхтар Əуезовтi ресми түрде ақтауға келiсiмiн бердi. Бiрақ араға төрт жыл салып бұл «сыбағаны» Əуезовке тағы да тартты. «Демек, бiздiң бас бостандығымыздың өлшемi — тiкелей түрмеге түспегенiмiзбен ғана өлшенедi: соның өзi өзiмiздi толық азат адамбыз, не iстесек те өз еркiмiзбен iстедiк, не ойласақ та ерiк өзiмiзде деп алдарқатуға жетiп жатыр... Бiрақ та, менiң бас бостандығы туралы түсiнiгiм бұған керiсiнше аса қуатты, тегеурiндi де төзуге болмайтын ызалы идеямен тiкелей байланысты, менiң бас бостандығымды қылмысты əрекеттердi жүзеге асыру үшiн пайдаланып отыр жəне ол тек қана өшпендiлiктi өршiтуге қызмет етуде, бұған мен де сондай сезiммен жауап беруге мəжбүрмiн», — [49,9]деп П.Я. Чаадаев айтқандай, Əуезов те рухани тəуелсiздiктен құтылу үшiн өзiнше ақыл-ой қайратымен қарсы тұрды. Бұл оның тағдырлы ғұмырындағы ең ауыр талқы едi. Мұхтар Əуезов сыни тұрғыда өз шығармаларын ақтап, дəлелдік сөздер пайдаланып, өз пікірінде көркем шығармаларды жазды. Ол басынан қаншама сын өткеріп жүрседе, рухани күресін тоқтатқан емес. Ұлттық тілді, ұлтты сақтап қалу Мұхтар Əуезовтің басты ойы болған, оны біз оның нақыл сөздерінен біле аламыз. Мысалға: «Шешендік нақылдар мен толғаулар — ата-бабамыздың қалдырған сөз сарайы, тіл маржаны, ақыл — ойдың дариясы, келер ұрпаққа айтып кеткен кір шалмас ғұмырлық өсиеті» [50,39]. «Мұхтар Əуезов – сарқылмайтын, бітпейтін, жасарып, жаңғыратын өмірдің өзіндей, жапырағы мəңгі жап-жасыл, жалғаса беретін құбылыс», — деп Рымғали Нұрғалиев айтқан [50]. Сондықтан да уақыт өткен сайын қаламгердің ұлылығының тың қырларын ашып, жаңа сырларына қаныға түсейік. Халқымыз таланты, болмысы бөлек дарындыларға қашан да кенде емес. Əр заманда да ел көшін алға сүйреген əр тұлғалы азаматтар болған. Сондай ерен тұлғаның бірі – есімін ерекше ілтипатпен айтуға болатын белгілі жазушы Мұхтар Əуезов. Бір сөзбен айтқанда, оның шығармашылық қызметінің барлық қырлары туралы егжей-тегжейлі айту қиын. Мұхтар Əуезов – қайта жаңару мен өрлеу ауқымындағы тұлға. Мұндай алып тұлғалар қоғамның рухани өмірінің көптеген салаларында жарқыраған жұлдыз кейпінде көрінеді. Мұхтар Əуезовтің қазақтың дүниетанымы мен рухани дүниесін дамытудағы орны ерекше. Жазушының шығармашылығы – қазақ өнерінің кемелденуінің айғағы. Əлемдік мəдениетке қазақ халқы қандай көркемдік игіліктер қосты дегенде, ауызға алынар есімнің бірі – Əуезов. Егемен ел жағдайында ұлы жазушы мұрасына деген ілтипатымыз да осындай бір ұмтылыстың көрінісі болмақ. Ғасырлар бойы көшпелі тіршілікті бастан кешіріп, XIX ғасырдың бел ортасында жол айырығына келген қазақ өмірінің барлық əрі мен нəрін, сыны мен сырын, соры мен бағын теңдессіз тарихи тұлға Абай тағдыры арқылы əрі көркем, əрі түпсіз ой көзімен ашып берген суреткер туралы талай-талай ізденістер жалғаса бермек. Олай болатыны Мұхтар Əуезов шығармашылығы ғасырлық өлшемдердің аясына əлдеқашан-ақ именбей енгеніне күн өткен сайын көзіміз жетіп келеді. Қорыта айтқанда, автор «Талқы» ғылыми зерттеуінде Мұхтар Əуезовты тарих, ел, талант, жер, заман талқысына салып зерделеген жүктеу/скачать 168.91 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|