Қайрғалиева гулфайруз батырлар институты және оның дәстүрлі қазақ қоғамындағы орны

07.00.02 – Отан тарихы

(Қазақстан Республикасының тарихы)

Тарих ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін

алу үшін дайындалған диссертацияның
авторефераты

Қазақстан Республикасы

Орал, 2010

Жұмыс Х.Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университетінің Қазақстан тарихы кафедрасында орындалды

Ғылыми жетекші: тарих ғылымдарының докторы,

профессор Ә.Қ. Мұқтар

Ресми оппоненттер: тарих ғылымдарының докторы,

профессор С.Ж. Жолдасов,

тарих ғылымдарының кандидаты

С.Б.Құрманалин
Жетекші ұйым: Еуразия гуманитарлық институты

Диссертация 30 сәуір 2010 жылы сағат 10.00-де М.Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан мемлекеттік университеті (090000, Достық даңғылы, 162) жанындағы БД 14.61.26 Біріккен Диссертациялық Кеңестің мәжілісінде қорғалады.

Диссертациямен М.Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан мемлекеттік университетінің ғылыми кітапханасынан танысуға болады.

Автореферат 2010 жылы 31 наурызда таратылды

Ғалым хатшысы,

тарих ғылымдарының докторы Ә.С. Тасмағамбетов




КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Диссертациялық зерттеу жұмысында дәстүрлі қазақ қоғамындағы «батырлар институты» әлеуметтік құрылымының қалыптасуы мен дамуы, қоғамда атқарған рөлі арнайы қарастырылған. Аталған тақырып XVIII-XIX ғасырлардағы Қазақстан тарихында өзіндік орны бар батырлар, бір әулеттің өкілдері Бөкенбай Қараұлы, Тіленші Бөкенбайұлы, Жоламан Тіленшіұлының тарихы негізінде сараланады.

Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Әр халықтың тарихында оның даму ерекшелігін сипаттайтын құрылымдар болады. Қазақ халқының ұлттық болмысын айқындайтын ерекшеліктердің бірі – батырлар институты. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаев: «Біздің сан ғасырлық тарихымыздағы биліктің дәстүрлі институттарына баға бергенде, біз селдіреген ағаштың арғы жағындағы қара орманды да көре білуіміз керек», - деп дәстүрлі институттарды зерттеу мәселесіне мән берген болатын [1, 227-228 бб.]. Батырлар әр халықта және әр тарихи кезеңде ерлік пен елдіктің басында тұрғандығы сөзсіз. Қазақтың ұлт ретінде қалыптасып, мемлекеттілігін дамытып, оны сақтап қалуда олардың қосқан үлесі, жанкешті іс-әрекеттері ел алдында болды. Қазақстандық тарихнамада батырлардың әлеуметтік категория ретіндегі орны біршама қарастырылғанымен олардың қазақ қоғамындағы айрықша құрылым болып қалыптасуы мен дамуына арналған арнайы зерттеулер жоқ. Егемендік жылдарында ел тәуелсіздігі үшін күрескен қазақ батырлары жайында көптеген еңбектер жарық көрді. Дегенмен де олар жекелеген батырлар тарихына арналуына байланысты батырлар институтын кешенді зерттеуді жүзеге асыра алмады. Оған тұтастай батырлар әулетін құраған Бөкенбай Қараұлы мен оның ұрпақтарының тарихы куә. Бөкенбай батыр XVIII ғасырдағы қазақ халқының басына түскен ауыр кезеңде елімен бірге Еділ қалмақтарына, жоңғарларға, түрікмендерге қарсы тұрды, сонымен қатар қазақ мемлекеттілігіне сын болған осы тұста Әбілқайыр ханның жанынан табылып, елдің болашақ саяси дамуына үлесін қосты. Оның ұрпақтары Тіленші мен Жоламан батырлар патшалық Ресейдің отарлауына қарсы көтерілістердің басшысы ретінде қол бастап, азаттық күресі тарихында маңызды рөл атқарды. Міне, осындай ұрпақтар сабақтастығы толыққанды зерттеліп, бүгінгі ұрпаққа сезіндіру күн тәртібінде тұр.

Жалпы, «Батыр» атауы еуразиялық халықтардың көпшілігінде, атап айтқанда, алтайлықтар, монғолдар, қырғыздар, башқұрттар мен қазақтар арасында бар. Алайда қазақ халқының дамуында батырлар айрықша әлеуметтік категория ретінде қалыптасты деуімізге болады. Ал оның кешенді түрде зерттеліп, тың деректермен толықтырылып қазіргі таңда көпшілікке жетпеуі тақырыптың өзектілігін дәлелдейді.

XVIII-XIX ғасырлардағы Батыс Еуропалық және ресейлік зерттеушілердің қазақ даласына қатысты еңбектерінде қазақ батырлары, соның ішінде Бөкенбай, Тіленші, Жоламан батырлар туралы нақты мәліметтер кездеседі. XVIII ғасырдың 30-шы жылдарында Кіші жүз ханы Әбілқайыр ханның ордасында болған ағылшын суретшісі әрі саяхатшысы Джон Кэстльдің Әбілқайыр ханға қатысты жазбаларында Жәнібек батыр, Бөкенбай батыр, Баймұрат батыр, Бүберек батыр, Асан батыр, Ақмолай батырлар есімдері аталады. Автор өзі куә болған тарихи кезеңдегі қазақ қоғамының ерекшеліктерін жаза келе ханнан басқа старщындар, мырзалар, билер, батырлардың да жарлық беруге құқылы болғанын атап өтеді [3, С.110].

XVIII ғасырдың II жартысында жарық көрген П.И.Рычковтың «Орынбор губерниясының топографиясы», «Орынбор тарихы» атты еңбектерінде қазақ батырлары Арғын Жәнібек пен Тама Есет, олардың қазақ-орыс қатынастарындағы елшілік қызметтері [4], И.Г.Андреевтің жазбасында патша үкіметінің бекініс маңындағы халықтарды өз саясаттарын қолдауға пайдалану үшін кейбір батырларға 100 рубльге дейін ақшалай сыйақы беріп тұрғандығы анық көрініс тапқан [5].

Бөкенбай батыр жайында нақты деректер қалдырғандар қатарында Я.Гавердовский жазбасының маңызы зор [6]. Бөкенбай батырдың тарихтағы орнын анықтау турасында көптеген тарихшылар арасында жаңсақ пікірлердің ақ-қарасын анықтауда осы жазбаның алар орны ерекше болды.

Ал тарихшы Е.К.Мейендорф 1820 жылғы Бұхараға сапары нәтижесінде жазған «Орынбордан Бұхараға саяхат» атты еңбегінде: «Қырғыздар (қазақтар) рубасылары ақсақалдар, билер, батырлар, сұлтандар арқылы басқарылады. Батырлар деп батыл, әділ, алғыр адамдарды айтады, жорықтар кезінде олар керемет шабандоздар»,- деп батырларға өз анықтамасын береді [7]. Сонымен бірге Е.К.Мейендорфтың жинаған материалдары Жоламан Тіленшіұлы, Жәнібек тарханның немересі Мұса Дәуітбайұлы сияқты батырлар қолдаған Арынғазы сұлтанның қызметіне қатысы бар деректердің боуымен маңызды болып табылады.

Одан кейінгі Бөкенбай батыр мен оның әулеті жайында мол мағлұматтар А.И.Левшиннің «Описание киргиз-казачьих, или киргиз-кайсацких орд и степей» [8] атты еңбегінде кездеседі. Атап айтқанда, Қазақстанның «Ресейге қосылуы» туралы жаза келе, А.Левшин өз еңбегінің «1730 жылдан бастап қазіргі кезге дейінгі Орта және Кіші қырғыз-қазақ ордаларына тарихи шолу» деп аталатын бесінші тарауында Бөкенбай батырға қатысты мәліметтер келтіреді.

Ал И.Ф.Бларамберг Жоламан Тіленшіұлының күресі жайында: «Елек өзені бойындағы шұрайлы жерлерге ие болған казактар өтемін қанмен берді. Қазақ батыр-тархандары бастаған көтерілісшілер бірнеше рет үлкен қол жинап, ата қоныс үшін соғысып қан төкті» [9], – деп жазады.

XIX ғасырдың II жартысында патша үкіметі өзінің отарлық саясатын Қазақстанда белсенді жүргізу үшін аймақты нақты зерттеудің қажеттілігін түсінді. Патша әкімшілігі енді өз шенеуніктері мен әскерилеріне арнайы тапсырмамен өлке тарихын жаздыра бастады. Л.Мейер, И.И.Крафт, В.Н.Витевский, М.А.Терентьев, А.И.Добросмыслов, А.Харузин, А.Алекторов және басқаларының зерттеулері осындай саясаттың негізінде жарыққа шықты [10]. Бұл еңбектерде батырлар институты, Бөкенбай батыр және оның әулеті туралы кейбір деректер, қазақ батырлары, олардың есімдері, қазақтардың дәстүрлі қоғамында белгілі дәрежеде үлкен орын алған барымта, оның реттелу мәселесіне қатысты мәліметтер кездеседі. Мысалы, А.Алекторовтың «Баранта» атты «Оренбургский листок» журналының 1890 жылғы 22-23 сандарындағы мақаласынан қазақтардағы барымтаның бұл күнде алғашқы мәнінен айырылып бара жатқандығын айта отырып, «енді біраз уақыттан соң ол өзінен-өзі жойылады», - деп ой қорытқанын көре аламыз [11,С.96].

Осы кезеңде қазақ тарихындағы батырлар немесе батырлық кезеңіне Шоқан Уәлиханов та назар аударды. Ол өзі өмір сүрген кезеңдегі қазақ қоғамы мен оның билеушілері жайында жазған еңбектерінде «батырлық» терминіне тоқталып «Батыр – ең маңызды және беделді тұлға, ол соғыста жолбарыстай айбарлы, арыстандай қайратты болуы тиіс. Ол - айтқан сөзі халыққа өтетін, елге ең сыйлы адам», - деп анықтады. «Абылай» атты мақаласында қазақ халқының Ресей мен Қытай секілді екі алып империяның арасындағы тәуелсіздікті сақтап қалу жолындағы қызметі мен ханның өмір сүрген уақытын «Абылай ғасыры қырғыздардың (қазақтардың) жауынгерлік (серілік) заманы болды», - деп қорытты [12, С.218]. Бұдан басқа ол XVIII ғасырдағы батырлар жайындағы ел арасында сақталған әңгімелерді де жинап, өз еңбектерінде қазақ халқының жоңғарларға қарсы күресінде ерліктерімен танымал болған көптеген батырларды атайды.

Осынау ерекше құрылымның зерттелуіне алаш зиялылары да өз үлестерін қосты. Олардың қатарында XX ғасырда жазықсыз жапа шеккен алаш арыстарының бірі, көрнекті мемлекет, қоғам қайраткері Х.Досмұхамедовтың батырлардың қазақ қоғамындағы, тарихындағы орнына қатысты мақалалары маңызды болып табылады. Оның «Қазақ батырлары. Исатай, Махамбет», «Тайманұлы Исатайдың қозғалысы турасында қысқаша мағлұмат», «Махамбет батыр», «Исатай кім?», «Родословная Жалантус-батыра, (Ялантуш-бахадура), строителя медресе тилля-кары и шир-дор в городе Самарканде», «Жалаңтөс батыр» атты еңбектерінде қазақ батырларының қызметі сараланады. Х.Досмұхамедов «Тайманұлы Исатайдың қозғалысы турасында қысқаша мағлұмат» атты көлемді еңбегінде көтерілістің басталуымен қатар XVIII ғасырдың 30-40-шы жылдарындағы саяси ахуал, Әбілқайыр хан және оны қолдаған қазақ батырлары жайында жаза келе, 1738 жылы Әбілқайырмен бірге ант беріп, әр рудан қол қойған 56 адамның санын келтіреді. Олардың қатарында Қошқарұлы Жәнібек пен Бөкенбай батырдың болғандығына назар аударады. Осы зерттеуде Х.Досмұхамедов Әбілқайырдың орыс патшасына ант беруін өзінше талдап, «елдің билері екіге бөлініп кетті, бір бөлегі арғын Жәнібек пен табын Бөкембай (Бөкенбай – Г.Қ.) болып соңына ерген елдерімен хан жағына шығып кетті»,- деп жазады [13, 29 б.]. Жәнібек пен Бөкенбайдың Әбілқайыр ханды қолдауын Х.Досмұхамедұлы Арғын және Табын руларының Орта жүз бен Кіші жүздегі аса мәртебелі болмаған жағдайынан деп есептейді. Сол тұстағы Арғынның да, Жетірудағы Табынның да саяси биліктегі орны мен жайылымдық жер мәселесіндегі дағдарыс олардың аталған мәселелерді оңтайлы шешіп алу үшін Әбілқайырды қолдап, хан жағына шығуына әсер етті деп тұжырымдайды. Мұндай тұжырымдарға кезіндегі кеңестік биліктің ықпал еткендігі бүгінде жасырын емес.

Х.Досмұхамедовтен кейін жарық көрген М.Тынышпаев, С.Асфендияров еңбектерінде де қазақ елін қорғаудағы батырлар ерліктері, олардың әлеуметтік құрылымдағы рөлі жаңа мәліметтермен толықты [14].

Зерттеу тақырыбына қатысты біраз мәселелер осы тұста А.П.Чулошников, А.Ф.Рязанов, В.П.Шахматов еңбектерінде де көтерілді [15]. Мәселен, А.Ф.Рязанов Сырым Датұлынан бастап Кенесарыға дейін ұлт-азаттық күрестің ешқашан үзілмегендігін көрсетіп, оған Тіленші, Жоламан батырлардың өзіндік үлес қосқандығын дәлелдесе, В.П.Шахматов Исатай-Махамбет бастаған көтеріліске Жоламанның қатысқандығын дәлелдейтін құжаттарды ғылыми айналымға қосты.

XX ғасырдың бірінші жартысында көрнекті тарихшылар М.П.Вяткин, Е.Бекмаханов өз еңбектерімен жекелеген қазақ батырларының басшылығымен болған көтерілістер зерттеу арқылы тұлғалар тарихын зерттеудің іргетасын қалыптастырды [16]. Алайда Е.Бекмахановтың К.Қасымов бастаған көтеріліс тарихына арналған «XIX ғасырдың 20-40-шы жылдарындағы Қазақстан» монографиясының кеңестік идеология тұрғысынан қатты сынға ұшырауынан кейін қазақ батырларының қоғамдық-саяси қызметіне таптық принциппен қарау күшейіп, зерттеу аумағынан ығыстырыла бастады. Ендігі жағдайда қазақ батырлары XVIII-XIX ғасырлардағы саяси, әлеуметтік- экономикалық мәселелер зерттелгенде ғана аталып, кейінгі қатарға жылжытылды.

XVIII-XIX ғасырлардағы қазақ-орыс қатынастары, Қазақстанның саяси, әлеуметтік-экономикалық даму жағдайына арналған Н.Г.Аполлова, В.Я.Басин, Б.С.Сүлейменов, А.Сабырханов, А.Нүсіпбеков, С.З.Зиманов, С.Е.Толыбеков, Р.Б.Сулейменов, В.А.Моисеев, Н.Е.Бекмаханова, Т.Шойынбаев зерттеулерінде ұлт-азаттық қозғалыс мәселесіне қатысты көптеген жаңа деректер ғылыми айналымға қосылды [17].

Зерттеу тақырыбының жаңа белесі тәуелсіздігімізге байланысты басталды. Осы кезеңде жазылған М.Қозыбаев, К.Нұрпейісов, Ж.Қ.Қасымбаев, З.А.Алдамжар, К.Л.Есмағамбетов, Ә.Мұқтар, Ж.О.Артықбаев, С.М.Мәшімбаев, М.Абдиров, Ұ.Ахметова, И.Кенжалиев, И.В.Ерофеева, А.Ахметтердің зерттеулерінде қазақ-орыс қатынастары мен Қазақстанның Ресей империясының құрамында болған тұсындағы әлеуметтік мәселелер, отарлық езгіге қарсы күрестегі батырлар, Әбілқайыр хан, Абылай хан, Әбілғазы және Қаратай сұлтандар тарихы ұлттық мүдде тұрғысынан зерделеніп, тың пікірлер тарихи оқулықтарға енді [18]. Мәселен, М.Қ.Қозыбаев Қазақстандағы ұлт-азаттық қозғалыстарға, олардың кезеңдеріне, К.Нұрпейіс тұлғалар тарихына, Ж.Қасымбаев Кіші жүздегі хандар әулетіне, З.Алдамжар тарихты зерттеу методологиясына ерекше назар аударды. Тарихшы К.Л.Есмағамбетов қазақ батырларының шетел зерттеушілерінің еңбектеріне енуі мәселесіне көңіл бөлді. Оның зерттеулерінде Бөкенбай, Жоламан, Исатай, Махамбет батырлар тарихына тың ұстанымдар ұсынылды. Ғалым Исатай-Махамбет батырлар бастаған көтеріліске қатысты «феодалдық көтеріліс», «бас көтерулер» деген пікірлерді сынға алды.

Қазақ тарихында батырлар институты мәселесі арнайы әр жылдары жарық көрген Е.Бекмахановтың [19], М.Бижановтың [20] мақалаларымен қатар кейінгі жылдары К.Есмағамбетовтың [21], Н.А.Абдуллаев пен Е.Сатыбалдының [22], М.Дауытбекованың [23] мақалаларында да көрініс тапты. Бұл мақалаларда батырлардың саяси, экономикалық функциялары, қоғамдағы рөліне қатысты мәселелер көтерілді. Е.Бекмаханов, М.Бижанов өз еңбектерінде таптық принциптерге негізделген кеңестік идеология тұрғысынан қазақ батырларының заманында ауқатты адамдар болуына байланысты оларды кедейлердің еңбегін пайдаланған, экономикалық мүмкіндіктерін өз пайдасына шешкен адамдар етіп сипаттады. Кейінгі жылдары жарық көрген мақалаларда батырларға рухани құндылықтар, ұлттық дамудың ерекшелігі, азаттық күресі тарихын жасаушылар деген баға беріледі.

Батырлар институтының дамуында өзіндік із қалдырған Бөкенбай батыр және оның әулеті тарихын зерттеу ісіне Т.З.Рысбеков, Ә.Қ.Мұқтар, З.Байдосов, Н.Ы.Жетпісбай өз зерттеулерімен үлес қосты [24]. Профессор Т.ЗРысбеков зерттеулерінде бұған дейін өзге ұлт-азаттық көтерілістер қатарынан өзіндік орнын алмай келген Жоламан Тіленшіұлының еліміздің отарлық езгіге қарсы күресіндегі рөлінің жоғары екендігі және Жоламан батыр Тіленшіұлының Арынғазы сұлтанның қозғалысымен тұстас келген күресі жайында «Жоламан Тіленшіұлы – XIX ғасырдағы патша үкіметінің отарлық саясатына қарсы батыл қол бастаған қазақ халқының азаттық күресі тарихындағы тұғыры биік, ірі тұлға. Жоламан Тіленшіұлы сол тұста орыс отаршылдығына қарсы күрескен Исатай, Махамбет, Есет батырлармен, Кенесары, Қайыпқали сұлтандармен қарым-қатынаста болып, бір-біріне қолдау көрсетуі, қазақ даласындағы ұлт-азаттық қозғалыстардың өзара сабақтастығымен тығыз байланыстылығын дәлелдейді»,- деген тұжырым жасады [25, 211 б.].

Қазақ батырларының халқымыздың азаттық жолындағы күресі, жекелеген ұлт-азаттық көтерілістер, жауынгерлік қасиет пен әскери-соғыс өнері мәселелері мен әлеуметтік құрылымдар кейінгі жылдардағы бірқатар зерттеу жұмыстарында көрініс тапты. А.Оразбаеваның [26], Ж.Жақсығалиевтің [27], Ж.Исмурзиннің [28], С.Құрманалиннің [29], Ж.Джампеисованың [30], Ө.И.Исеновтың [31] зерттеулерінде біз қарастырып отырған мәселе нақты болмағанымен жанама түрде қамтылып өтеді. Бұл еңбектерге ортақ пікірлер батырлардың қоғамда алған орнының жоғары болғандығы және Тәуке, Әбілқайыр, Абылай сынды қазақ хандарының өз заманында беделді батырлардың пікірімен санасып отырғандықтарын атап өту болып табылады. Сонымен қатар бұл жұмыстардың бірқатарында қазақтардағы әскери соғыс өнерінің қалыптасуы, қазақ руларының ұрандары, ру тулары мен таңбаларының ерлік рухты қалыптастырудағы маңызы жайы да көрініс табады.

Қазақ батырларының бейнесі әдеби туындыларда көрініс тапты. Ә.Кекілбайұлының «Үркер» тарихи романында Әбілқайыр ханмен қатар хан жанындағы ең беделді әрі ханға сенімді серік болған табын Бөкенбай батыр Қараұлының образы берілсе, І.Есенберлиннің «Көшпенділер» трилогиясында Кенесары батырмен бір мезгілде тағдырлары түйіскен Жоламан батырдың бейнесі қамтылған [32].

Дегенменде, тақырыптың зерттелу деңгейіне жасалған тарихнамалық шолу батырлар институтының, оның ішінде Бөкенбай батыр және әулеті тарихының әлі де арнаулы зерттеу нысанына айналмағанын байқатады. Нақты зерттеу жұмыстарының болмауы табын Бөкенбай Қараұлының қызметіне қатысты ақтаңдақтардың орын алуына алып келген. Сондықтан батырлар институтының дәстүрлі қазақ қоғамындағы орны, қазақ билеушілерінің саяси қызметіндегі батырлардың ықпалы, билік пен мемлекеттілік мәселесіндегі батырлар қызметі, Бөкенбай батыр мен оның әулетінің тарихы әлі де терең зерттеуді талап ететін тақырыптар қатарынан саналады.

- Батырлар институтының қоғамдағы атқарған қызметі мен ерекшеліктерін қазақ халқының дамуындағы күрделі кезең - XVIII-XIX ғасырлардың тарихи оқиғалары негізінде анықтау;

- Батырлар институтының пайда болу, қалыптасу, даму эволюциясына талдау жасай отырып, батырлар институтының әлеуметтік табиғатын көрсету;

- Батырлар институтының қалыптасуы мен дамуының, жойылуының себептерін Бөкенбай батыр әулетінің тарихында нақтылау;

- Бөкенбай батырға және оның әулеті тарихына қатысты зерттеу жұмыстарына тарихнамалық талдау жүргізу арқылы Бөкенбай батыр мен оның ұрпақтарына арналған еңбектерді жүйеге келтіру;

- Батырлардың еліміздің саяси өміріндегі рөлі және қазіргі кездегі саяси тұрақтылықты сақтау мәселесіндегі батырлар тағылымының бүгінгі тәуелсіз Қазақстан жастарына патриоттық бағыттағы тәрбиелік мәнін көрсету;

- қарастырылып отырған кезеңдегі еліміздегі саяси-әлеуметтік өзгерістердің Бөкенбай батыр әулеті тарихындағы ықпалын анықтау, Қазақстанның Ресейге қосылуы және қазақ халқының орыс бодандығынан босап шығуға дейінгі күрделі үдерісті бір әулеттің тарихы тәжірибесінде зерттеу;

- Батырлар институтын дәстүрлі қазақ қоғамындағы билер, тархандар, старшындар институттарымен салыстыра отырып айырмашылығын, оның өзіне тән белгілерін анықтау;

1 Ресей Федерациясы Орынбор облыстық мемлекеттік мұрағаты (РФ ОрОММ) – «Орынбор экспедициясы» құжаттарынан (№ 1 қор, тізбе 1, 1, 2-іс) қырғыз-қайсақтармен қарым-қатынас туралы, хандар, батырлар тұрмысы жайына, соның ішінде Бөкенбай батырға қатысты деректер, № 19,21,32,32 қазақтар даласындағы толқулар турасындағы құжаттар; «Орынбор комиссиясы» деректері жинақталған № 2 қордан; «Орынбор генерал-губернаторы канцеляриясы» бойынша № 6 қордан 10 тізбеден «Дело об отбитии шайки хищних киргизов под предводительством разбойника Джуламана у таковых же» атты 4789-іс; Г.Ф.Генстің құжаттары жинақталған № 166 қордан 1 тізбе, 3 және 4-істер; С.Н.Севастьяновтың қолжазбалары сақталған № 169 қордың № 11, 21, 22, 45 істерінің құжаттары пайдаланылды.

2 Қазақстан Республикасының Орталық мемлекеттік мұрағаты (ҚР ОММ) – 4 қордан 1 тізбе, 2 кітап, 4830, 4427, 4200, 4890-істердегі Жоламан Тіленшіұлына қатысты құжаттар алынды.

3 Ресей Федерациясы Астрахан облыстық мемлекеттік мұрағаты (РФ АОММ) – «Астрахан губерниясы канцеляриясының» құжаттарына арналған № 394-қордан, «Астрахан азаматтық губернаторы канцеляриясының» № 1 қордан алынған құжаттар жұмысты жазуда қолданылды.

Зерттеу жұмысына XVIII-XIX ғғ. Қазақстан тарихына қатысты құжаттар топтамасы жарияланған «Материалы по истории Казахской ССР (1785-1828 гг.)» (1940); «Казахско-русские отношения в XVI-XVIII веках», «Казахско-русские отношения в XVIII-ХІХ веках» (1961,1964); Қазақстан Республикасы Үкіметінің «Мәдени мұра» бағдарламасы аясында жарық көрген «История Казахстана в русских источниках XVI-XX веков» атты көп томдық материалдар мен құжаттардың жинағындағы Бөкенбай Қараұлына, Тіленші Бөкенбайұлы, Жоламан Тіленшіұлына қатысты құжаттар пайдаланылды.

Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. XVIII-XIX ғасырлар еліміздің тарихындағы аса күрделі кезең. Отарлық саясаттың күшеюінен дәстүрлі қазақ қоғамындағы құрылымдар да өзгеріске ұшырып, Ресейлік басқару жүйесінің әкімшілік талаптарын қанағаттандыратын құрылымдарға ауысты. Халықтың ертеден қалыптасқан дәстүрлі саяси жүйесін сақтап қалу жолындағы күресінің соңғы белгілері болып табылатын батырлар институты отарлық әкімшілік реформалар негізінде бірте-бірте жойылды. Зерттеу жұмысында осы жағдайлар Бөкенбай батыр мен оның әулеті негізінде жүйелі баяндалады. Зерттеу барысында төмендегідей ғылыми жаңалықтарға қол жеткізілді: біріншіден, батырлар институтының қазақ қоғамында атқарған рөлі жарияланған зерттеулерге талдау жасау барысында батырлар институтының даму эволюциясы анықталды; екіншіден, зерттеушілер арасында орын алған батырларды реакциялық бағыттағы қозғалыстардың басшысы, олар ескілікті көксеушілер, жаңашыл басқару жүйесіне қарсы шығушылар деген көзқарастың қателігі, керісінше олардың бірнеше ғасырлар бойы Отанымыздың өз тәуелсіздігін сыртқы жаулардың шапқыншылықтарынан, отарлық езгіліктен құтқару жолында жан аямай күрескен ерекше әлеуметтік топтың өкілдері болғандығы дәлелденді; үшіншіден, батырлардың XVIII-XIX ғасырларда қоғамдағы рөлінің артуының себептері түсіндірілді; төртіншіден, батырлар институты басқа дәстүрлі құрылымдар билер, тархандар, старшындар институтымен салыстырылып, оның ерекшеліктері көрсетілді; бесіншіден, Бөкенбай Қараұлы мен оның әулетіне қатысты зерттеулер жинақталып, бір жүйеге түсті; алтыншыдан, Бөкенбай батырдың қолбасшылық, елшілік қызметі сараланып, қазіргі көптеген оқулықтар мен арнайы зерттеу жұмыстарындағы басқа батырға танылып келген Қарақұм құрылтайындағы елді күреске шақырып, қол бастаған батырдың Табын Бөкенбай Қараұлы екендігі анықталды; жетіншіден, Бөкенбай батырдың ұрпақтары Тіленші мен Жоламан батырлар бастаған күрестің Сырым Датұлы, Исатай-Махамбет, Кенесары Қасымұлы бастаған ұлт-азаттық көтерілістермен өзара сабақтастығы дәлелденді.