Ақпараттық технологиялардың даму кезеңдері

Бөлудің әртүрлі белгілері бойынша анықталатын компьютерлерді пайдаланатын ақпарттық технологиялар дамуына байланысты бірнеше көзқарас түрлері бар.

Төменде көрсетілгендердің барлығына ортақ болып табылатыны – дербес компьютердің пайда болуымен ақпарттық технология дамуының жаңа кезеңі басталды. Профессионалдық және тұрмыстық сфераның басты мақсаты адамдардың дербес ақпараттық қажеттіліктерін камтамасыз ету болып келеді.

Бөлу белгісі – ақпаратты өңдеу процесі мен есептерінің түрі.

1-кезең (60-70 жж.) – деректерді ұжымдық қолдану режимінде есептеу орталықтарында өңдеу. Ақпараттық технология дамуының негізгі бағыты адамдардың қиындаған лперациялық іс әрекеттерін автоматтандыру болды.

2-кезең (80 жылдардан бастап) – стртегиялық есептерді шешуге бағытталған ақпарттық технологияларды құру.

Бөлу белгісі – қоғамды ақпарттандыру жолындағы проблемалар.

1-кезең (60 жылдардың аяғына дейін) ақпараттық құралдар мүмкіндіктерінің шектігі жағдайында деректкрдің үлкен көлемін өңдеудің қиындығымен сипатталады.

2-кезең (70 жылдардың аяғына дейін) 1ВМ/360 сериялы ЭЕМ-дердің таралуы. Бұл кезең проблемаы – программалық қамтамасыз етудің аппараттық құралдардың даму деңгейінен қалып қоюы.

3-кезең (80 жылдардың басынан бастып) – компьютер профессионалды емес қолданушының құралына, ал ақпататтық жүйелер оның шешім қабылдауын қолдайтын құралға айналды. Проблемалар - қолданушының қажеттіліктерін максималды қанағаттандыру және компьютерлік ортада сәйкес жұмыс интерфейсін құру.

4-кезең (90 жылдардың басынан бастап) – ұйымаралық байланыстар мен ақпараттық жүйелердің қазіргі уақыттағы технологияларын құрылуы. Бұл кезеңнің проблемалары айтарлықтай көп. Солардың тоқталарлықтайлары:

• 
  Келісімдерді қалыптастыру және компьютерлік желілерге арналған стандарттар мен протоколдарды бекіту.
  
• 
  Стратегиялық ақпаратқа кіруді ұйымдастыру
  
• 
  Ақпаратты қорғау мен қауіпсіздігін ұйымдастыру
  

Осы проблемалар салдарынан, қолданушылар жаман қабылдаған және өздерінің үлкен мүмкіндіктеріне қарамастан қуаты толық пайдаланылмаған ақпараттық жүйелер құрылып жатты.

2-кезең (70 жылдардың ортасынан бастап) дербес компьютерлердің пайда болуымен байланысты. Ақпараттық жүйелерді құруға басқа қырынан келдік, бағыт дербес қолданушының қабылдайтын шешімдерін қолдау үшін соның жағына ауысады. Қолданушы құрастырылып жатқан жұмыстарына қызуғышылық танытады, құрастырушылармен қарым-қатынас жөнделеді, мамандардардың екі тобының арасында өзара түсіністік пайда болады. Бұл кезеңде бірінші кезеңге тән мәліметтерді орталықтандырылған және локальдық есептерді шешу мен қолданушының жұмыс орнындағы локальдық мәліметтер қорымен жұмыс істеуіне негізделген деорталықтандырылған өңдеу колданылады.

3-кезең (90 жылдардың басынан бастап) бизнестегі стратегиялық артықшылықтардың анализі түсінігімен байланысты және ақпаратты таратушылық өңдеудің телекоммуникациялық жетістіктеріне негізделген.

Ақпараттық жүйелердің мақсаты тек деректерді өңдеудің эффективтілігін арттыру мен басқарушыға көмектесу ғана емес. Сәйкесінше ақпараттық технологиялар ұйымға бәсекелестік қүреске шыдай алып, артықшылықты иемденуге көмектесу керек.

Бөлу белгісі – технологияның құрал-жабдықтар түрі

1-кезең (XIX ғасырдың екінші жартысына дейін) - «қолмен жасалған» ақпараттық технология, құрал-жабдығын қауырсын, сия, кітап құраған.

Коммуникация почта арқылы хаттарды, пакеттерді қолмен өткізу жолымен іске асырылды. Технологияның негізгі мақсаты – ақпаратты қажетті формада жеткізу.

2-кезең (XIX ғасырдың басынан бастап) - «механикалық технология», құрал-жабдығын жазу машинасы, телефон, диктофон, жеткізудің әлдеқайда жетілдірілген құралдарымен жабдықталған почта құраған. Технологияның басты мақсаты – ақпаратты қажетті формада бұрынғыдан ыңғвйлырақ құралдармен жеткізу.

3-кезең (ХХ ғасырдың 40-60 жылдары) - «электрлік» технология, құрал-жабдықтарын үлкен ЭЕМ мен сәйкес программалық қамтамасыз ету, электрлік жазу машиналары, ксерокстар, портативті телефондар құраған.

Технология мақсаты өзгерді. Ақпараттық технологиядағы екпін ақпараттың берілу формасынан оның мазмұнының қалыптасуына аударылады.

4-кезең (70 жылдардың басынан бастап) – «электронды» технология, негізгі құрал-жабдықтары үлкен ЭЕМ мен олардың негізінде құрылатын базалық және мамандандырылған программалық комплекстердің кең спектрімен жабдықталған автоматтандырылған басқару жүйелері (АБЖ) мен ақпараттық-іздеу жүйелері (АІЖ) болды. Қоғамдық өмірдің әртүрлі сферасының басқару ортасы, әсірісе аналитикалық жұмысты ұйымдастыру үшін ақпараттың мазмұндық жағын қалыптастыруға баса көңіл бөлінеді. Көптеген объективті және субъективті факторлар ақпараттық жүйелердің жаңа концепциясының алдына қойылған есептерді шешуіне мүмкіндік бермеді. Бірақ басқару ақпаратының мазмұндық жағын қалыптастыру тәжірибесі пайда болды және технология дамуының жаңа кезеңіне өтуге кәсіптік, психологиялықәлеуметтік база дайындалды.

5-кезең (80 жылдардың ортасынан бастап) – «компьютерлік» («жаңа») технология, құрал-жабдығы қызметі әртүрлі стандартты программалық өнімдімдердің кең спектрін қамтитын дербес компьютер болып табылады. Бұл кезеңде белгілі бір мамандардың шешім қабылдауды қолдау жүйелерін жасауынан көрінетін АБЖ-рін дербестеу жүзеге асады. Бұндай жүйелер анализ бен басқарудың әртүрлі деңгейлеріне арналған интеллекттің әржақты элементтеріне ие, дербес компьютерде жүзеге асады және телекоммуникацияларды пайдаланады. Микропроцессорлық базаға көшуге байланысты тұрмыстық, мәдени және басқа да қызметтегі техникалық құралдар да айтарлықтай өзгеріске ұшырады.

Әр түрлі сфераларда глобальды және локальды компьютерлік желілер кеңінен қолданыла бастады.

Материалдық өндірістің технологиялық процесін жүзеге асыру әртүрлі техникалық құралдар көмегімен іске асады; олардың құрамына: жабдықталу, станоктар, құралдар, конвейерлік түзулер және т.б.

Аналогия бойынша, ақпараттық процеске де арналған осындай бірнәрсе болу керек. Ақпарат өндірісінің бұндай техникалық құралдары осы процестің аппараттық, программалық және математикалық қамтамасыз етуі болып табылады. Олардың көмегімен алғашқы информацияның сапасы жаңа информацияға өңделуі жүреді. Осы құралдар ішінен программалық өнімдерді бөлек белгілеп алып, оларды құрал-жабдық деп, ал одан да анық болу үшін нақтылып, ақпараттық технологияның программалық құрал-жабдығы деп атаймыз.

Ақпараттық технологияның құрал - жабдығы – жұмыс істеу технологиясы қолданушы қойған мақсатқа жеткізе алатын компьютердің белгілі бір типіне арналған бір немесе бірнеше өзара байланысты программадық өнімдер.

Құрал-жабдық ретінде келесілерді пайдалануға болады: дербес компьютерге арналған программалық өнімдердің кең таралған түрлері; тексттік процессор (редактор), үстелдік баспалық жүйелер, электронды таблицалар, деректер базасын басқару жүйелері, электронды жазба кітаптары, электронды күнтізбелер, функционалдық қызметтегі ақпараттық жүйелер (қаржылық, бухгалтерлік, маркетингіге арналған және т.б.), эксперттік жүйелер және т.б.

Ақпараттық технология ақпараттық процеспен сипатталады және жүзеге асырылады.

Технологиялық процесс – ақпаратты алғаннан сол ақапаратты өңдеудің нәтижесін алған уақытқа дейінгі орындалатын өзара байланысты іс-әрекеттердің реттелген тізбегі. Қазіргі ақпараттық технологиялық процесс есептеу техникасы мен мәліметтерді желілік өңдеудің коммуникациялық құралдарын енгізуге байланысты барлық негізгі кезеңдерді автоматтандыру әдістеріне негізделген.

Технологиялық процесс келесі негізгі кезеңдерден тұруы мүмкін:

• 
  Ақпаратты енгізу
  
• 
  Деректерді бақылау және қателерді табу
  
• 
  Ақпараттық технологияның мүмкіндіктеріне сәйкес мәліметттерді түзету және форматтау
  
• 
  Мәліметтерді қолданушы сұранысы бойынша іздеу
  
• 
  Шешіліп жатқан есеппен сәйкес мәліметтерді өңдеу
  
• 
  Телекоммуникация құралдарын пайдалану арқылы ақпаратты жіберу
  
• 
  Қолданушылар сұраныстары бойынша ақпаратты беру
  

• 
  Аппараттық құралдар (компьютерлер, переферилі құрылғылар, арнайы жабдықтау, желі және басқа коммуникация құралдарының техникалық мінездемелері)
  
• 
  Программалық жабдықтау (желілік жәнелокальдық операциондық жүйелер, құрал-саймандық программалық құралдар, қолданбалы программалар)
  
• 
  Ақпараттың ерекшелігі (алу көздері және құралдары, көлеидері, берілу формалары т.б.).
  

Ақпараттық-басқару іскерлігін автоматтандыру процесінде үшінші (ең жоғарғы) деңгейлі ақпараттық технологиялар қолданылады. Олар толық ақпараттық циклды, ақпаратты сәйкестендіріп алуды, ғылыми зерттеу әдістерін пайдаланып оған жасалатын анализді, деректерді дифференциялдау және интеграциялауды, олардың жіберілуін, өңделуін, объектті өңдеу және басқару мақсаттарына жету үшін пайдалануды қамтиды.

Үшінші деңгейлі ақпараттық технологиялар менеджмент компьютеризациясының ең жоғарғы деңгейін білдіреді, ЭЕМ-ды шығармашылық процесте қолдануға, адам ақыл-ойының күші мен электронды техниканың қуатын біріктіруге мүмкіндік береді. Экономикалық және басқару есептерінің толық интеграцияланған автоматтандырылуы келесі ақпараттық-басқару процестерінің қамтылуын біліідреді:

• 
  Байланыс
  
• 
  Жинау
  
• 
  Қажетті ақпаратты сақтау мен оған кіру
  
• 
  Ақпарат анализі
  
• 
  Тексттер мен құжаттауды дайындау
  
• 
  Жеке кәсіпкерлікті қолдау
  
• 
  Шешім қабылдауды болжау және қолдау
  
• 
  Арнайы есептерді шешу
  

• 
  желілерге біріктірілген дербес компьютерлер;
  
• 
  үлкен функционалдық мүмкіндіктері бар проблемалы бағытталған комптютерлік жүйелер;
  
• 
  коммуникациялық құралдар;
  
• 
  телефондық техника;
  
• 
  архивтік құжаттарды енгізуді және ақпаратты іздеуді (оларға дәстүрлі емес ақпаратты тасушылар жатады: магниттік дискілер мен ленталар, микрофильмдер, оптикалық жазулары бар дискілер) автоматтандыратын құралдар;
  
• 
  ақпаратпен алмасу құралдары – «электронды почта»;
  
• 
  видеоақпараттық жүйелер;
  
• 
  локальды компьютерлік желілер;
  
• 
  мекеменің интеграцияланған желілері.
  

Қолданушыға деректермен әр алуан манипуляцияларды орындауға мүмкіндік беретін ақпараттық технологиялардан көбірек хабардар болу үшін, кейбір ең тұрақты белгілері бойынша программалық құралдардың жіктелуін пайдалану қабылданған. (1-кесте)

1. 
   Программалық жабдықтау типі бойынша
   

• 
  Жүйелік программалар, оларға операциялық жүйелер мен орталар, жүйелік қабықшалар, драйверлер, утилиттер жатады;
  
• 
  құрал-сайман құралдары, олар дербес ақпататтық технологияларды жасауда пайдалады;
  
• 
  Қолданбалы программалар, олар белгілі бір функцияларды орындайды және бөлек алынған пәндік облыстың нақты есептерін шешуді қамтамасыз етеді, сонымен қатар мәліметтерді өңдеудің функционалды-технологиялық ерекшеліктері бар.
  

2. 
   Функционалдану әдісі бойынша (2-кесте)
   

   Функционалды:

   Жабдықтаушы:

   АТ қандай да бір пәндік технология жүзеге асырылатын жабдықтаушы модификацияны білдіреді. Бизнес-болжам. Касатка, Audit Expert, Project Expert және пәндік технологияларды жүзеге асыратын басқа да пакеттер, нақты пәндік облыстағы стандартты операцияларды орындауда пайдаланылатын АЖО (автоматтандырылған жұмыс орындары).

   АТ әртүрлі есептерді шешуге арналған әртүрлі пәндік облыстардағы ақпаратты өңдеуге арналған құрал-жабдық ретінде қолданылады. Оларды солардың шешетін есептердің класы бойынша классиифкациялауға болады. АТ әртүрлі платформаларда, әртүрлі орталарда, әртүрлі ЕТ базаланады. Сондықтан олардың біріктірілуі үшін стандартты, бірыңғай интерфейстер пайдалану керек. Оларға офистік пакеттер, МҚБЖ және басқалар жатады.

3. 
   Қолданушылық интерфейс типі бойынша.
   

• 
  компьютерлік жағдайдың адаммен сұхбаттасуы;
  

• 
  қолданушының компьютерлік қосымшамен сұхбаттасуы;
  
• 
  қосымшаны жасаушымен анықталған сұхбаттасу тілі.
  

Қолданушылық интерфейстің типтері бойынша келесі ақпараттық технологияларды ажырытуға болады:

4. 
   Ішінара өзара әрекеттесу әдісі бойынша.
   

Білімді қолданушы әрбір нақты жағдайда шешілетін есептердің шеңберіне сәйкес келетін және ең эффективті болып табылатын АТ-да өз таңдауын жасай алады. Алайда қазіргі заманғы нарық компьютерлік технологиялардың өте үлкен көлемін ұсынады, олардың ішінен таңдау оңай емес. Пәндік облыстың динамикалық өзгеруі экономика және менеджмент саласының мамандарынан білімнің ұдайы кеңейтілуін, үздіксіз және жүйелі білім алу мен өзгеріп отыратын жағдайларға қарай бағдарлана білуді талап етеді. Экономистке техникалық құралдардың негізгі сипаттамаларын, есеп жүзеге асырылатын операциялық орталарды білу керек, программалық жабдықтаудың сәйкестілігі сұрақтарын реттей алуы, өңделетін ақпараттың ерекшеліктерін көрсете білуі керек.

Мәліметтерді өңдеумен байланысты экономиканы басқарудың нақты сұрақтарын шешуге кіріспес бұрын, алдын ала өңдеудің мақсаттары мен есептерін қалыптастыру, қолданылатын есептеулердің алгоритмдерін дұрыс таңдап алу, математикалық модель мен осы модельді жүзеге асыратын ақпараттық технологияны таңдау қажет. Ол үшін компьютерлік ортада жақсы бағдарлана алу, жүйені баптай білу, өзгерген жағдайда ақпараттық технологияны енгізу және пайдалану қажет.

Ақпараттық технологияны таңдаудан ақпаратты енгізу мен бақылау ыңғайлылығы, сақтау мен архивтеу компакттілігі, мәліметтерді іздеудің жылдамдығы мен әмбебаптылығы, олардың өңделуі мен есептік кестелердің берілген есептің шешіміне сәйкестілігі тәуелді болады. АТ-ны таңдау шығатын кестелер мен графиктер сапасын, басқа АЖ-лермен опративті ақпарат алмасу, мәліметтерді желі арқылы беру иен өңдеу нәтижелерінің анализ мүмкіншілігін анықтайды. Бұл функциялар қазіргі компьютерлік технологияларда пайдаланылатын программалармен жүзеге саырылады. Сондықтан таңдаудың кейбір критерилері мен программалық құралдардың классификациялық белгілеріне тоқталған жөн болады.

Қазіргі компьютерлік технологиялар қолданушыға программалық өнімдердің үлкен таңдауын ұсынады, оларды пайдалана отырып, өндірісті бақылаудың, жоспарлаудың, есептеудің және анализінің экономикалық есептерінің ауқымды шеңберін шешуге болады. Әрбір басқару функциясы жүзеге асырылуды талап ететін бірнеше ортақ, өмірлік маңызы зор шешімдермен байланысты.

Программалық құралдарды таңдау әрбір нақты есеп үшін қажетті бағыт бойынша технологияны қолдану эффективтілігі шартымен анықталады. Бұнда программаларды таңдауда басшылық ететін ортақ критерилерді ескеру керек:

• 
  программа шешілетін есеп типіне, компьютердің техникалық сипаттамаларына, пайдаланылатын ақпараттың көлкмі мен құрылымына сәйкес болуы керек;
  
• 
  программа қолданушыға оперативті шешімдер қабылдау үшін қажетті көлемде ақпарат алу мүмкіндігін беруі керек;
  
• 
  программа оқып үйрену мен қолдануда жеңіл болуы және оның қолайлы достық интерфейсі болуы керек;
  
• 
  программада программист көмегінсіз барлық қажетті есеп берулер мне құжаттарды редакцияалйтын, олардың формаларын өзгететін, өздерінің меншікті форматтарын құру мүмкіндігі болуы тиісті;
  
• 
  программада мүмкін қателерді минимумға жақындататын бақылау поцедуралары болуы тиісті;
  
• 
  программа қандай да бір файлда кім және қашан өзгертулер енгізгенін және бұл өзгертулерге дейін қандай жазулар болғанын көру мүмкіндігін беруге тиісті;
  
• 
  программада деректерді қорғау жүйесі қарастырылуы керек;
  
• 
  программада деректерге кіру рұқсаты құқықтарын тарату функциялары қолданылуы керек.
  

Ақпараттық жүйелер мен ақпараттық технологияларды құру жобалаудың күрделі процесі болып табылады. Жобалаудың мақсаты жобалаушы құжаттарды дайындау мен ұйымның басқарудың адам-машиналық жүйесін енгізу болып табылады. Жобалау процесінде экономикалық объектінің ең маңызды сиапаттамалары анықталады, оның ішкі және сыртқы ақпараттық ағымдары зерттеледі, зерттелуші жүйенің және оның элементтерінің математикалық және физикалық баламалары жасалады, адам мен басқарудың техникалық құралдарының өзара әрекеттесу шарттары белгіленеді.

Ақпараттық технологияның жобаланушы технологиялық жабдықтауының міндетті элементтері болып табылатындар: ақпараттық, лингвистикалық, техникалық, программалық, математикалық, ұйымдық, құқықтық, эргономикалық.

1. 
   Ақпараттық жабдықатау (АЖб) – АЖ-де циркуляцияланатын ақпараттың көлемдері, орналастырылуы, ұйымдастыру формалары бойынша жобалық шешімдердің жиынтығы.
   
2. 
   Линвистикалық жабдықтау (ЛЖ) – табиғи тілдің формалауына, қолданушылардың есептеу техникасының құралдарымен араласу барысында ақпараттық бірліктерді құру және сәйкестендіруге арналған тілдік құралдардың жиынтығы.
   
3. 
   Техникалық жабдықтау (ТЖ) – АТ жұмысын қамтамасыз ететін техникалық құралдар кешені болып табылады (ақпаратты жинау, тіркеу, беру, өңдеу, кескіндеу, тираждауға арналған техникалық құралдар, оргтехника т.б.).
   
4. 
   Программалық жабдықтау (ПЖ) – ақпараттық жүйелердің функциялары мен есеперін жүзеге асыратын және техникалық құралдар кешенінің тұрақты жұмысын қамтамасыз ететін программалар жиынтығын құрайды.
   
5. 
   Математикалық жабдықтау (МЖ) – функционалдық есептерді шешуде және жобаланушы жұмыстарды автоматтандыру процесінде қолданылатын ақпаратты өңдеудің математикалық әдістері, модельдері мен алгоритмдерінің жиынтығы.
   
6. 
   Ұйымдық жабдықтау (ҰЖ) – АЖ-ні жобалау процесінде құрылған, бекітілген және пайдалану негізінде жататын құжаттар кешені.
   
7. 
   Құқықтық жабдықтау (ҚЖ) – АЖ мен АТ-ны құруда және ендіруде құқықтық қатынастарды реттейтін құқықтық нормалар жиынтығы.
   
8. 
   Эргономикалық жабдықтау (ЭЖ) – АЖ мен АТ-ны өңдеу және функционалдануының әртүрлі кезеңдерінде пайдаланылатын әдістер мен құралдар жиынтығы. Адамның АТ-дағы жоғары сапалы, жоғары эффективті және қатесіз жұмысының оптималды шарттарын құруға, оны тез меңгеруге арналған.
   

АЖ мен оның басты компаненті – ақпараттық технологияны жобалаудың технологиялық тізбегінің міндетті базалық конструкциясы болып технологиялық операция – технологиялық процестің бөлек тетігі табылады.

Бұл түсінік ақпараттық технологияларды жасау процесін кибернетикалық тұрғыдан қарастыру негізінде анықталады. Берілген процесті автоматтандыру технологиялық процестерді формалау қажеттілігін алдын ала анықтайды, өзара байланысқан жобалық процедураларының тізбегін және олардың бейнеленуін технологиялық бірізді біріктіреді.

Пәндік облысты жоба-алдылық зерттеу объектінің барлық сипаттамалары мен ондағы басқару іс-әрекетін, ішкі және сыртқы ақпараттық байланыс ағымдарын, есептердің мен жаңа технологиялық жағдайларда жұмыс істейтін мамандар құрамын, жүйенің болашақ қолданушылары ретіндегі олардың компьютерлік және кәсіби дайындық деңгейін анықтаудан тұрады.

Бірінші түрді, яғни қолданбалы программалар пакетіне кіретін типтік жобалық шешімдерді пайдаланудың мүмкіншіліктерін қарастырайық. Бәрінен де эффективі ақпараттандырылатын жұмыс түрлеріне келесілер жатады:

• 
  бухгалтерлік есеп, басқару және қаржылық та кіреді;
  
• 
  экономикалық қызмет саласына анықтамалық және ақпараттық қызмет көрсету;
  
• 
  басшы еңбегін ұйымдастыру;
  
• 
  құжат айналымын автоматтандыру;
  
• 
  экономикалық және қаржылық іскерлік;
  
• 
  оқу.
  

Құрылымдық методология автоматизациясынан басқа және жүйелік және программалық CASE инженериясының қазіргі заманғы әдістерін қолдану мүмкіншіліктері келесі негізгі артықшылықтарға ие:

автоматтық

• 
  автоматтық бақылау (ең алдымен жоба бақылауы) құралдары есебінен жасалатын АЖ (АТ) сапасын жақсартады;
  
• 
  қысқа уақыт ішінде болашақ АЖ (АТ) протатипін құруға мүмкіндік береді, бұл бастапқы кезеңдерде күтілетін нәтижені бағалауға мүмкіндік береді;
  
• 
  жүйені жобалау және жасау процесін жеделдетеді;
  
• 
  құрастырушыны созылмалы күрделі жұмыстан босатып, оған жобалаудың шығармашылық бөлімінде ойын толық жинақтауға мүмкіндік береді;
  
• 
  қазір функцияланып тұрған АЖ-ны (АТ) дамуын және жүруін қолдайды;
  

Жалпы түрде есеп қойылуы төрт принципиалды маңызды компоненттерден тұрады:

• 
  ұйымдық-экономикалық схема және оның сипаттамалары;
  
• 
  қолданылатын математикалық модельдер жиыны;
  
• 
  есептеу алгоритмдерінің сипаттамалары;
  
• 
  жүйенің ақпараттық моделін құру концепциясы.
  

Есептердің қойылуы және кейіннен компьютерлік жүзеге асырылуы ақпараттық технологиялардың теориялық негізін тиек ететін негізгі ұғымдарды меңгеруді талап етеді. Оларға жататындар:

• 
  экономикалық ақпараттың қасиеттері, ерекшеліктері және құрылымы.;
  
• 
  шартты-тұрақты ақпарат, оның мазмұны мен мәні;
  
• 
  ақпаратты тасымалдаушылар, машиналық тасымалдаушының макеті;
  
• 
  ақпаратты формализациялы сипаттау құралдары;
  
• 
  алгоритм, оның қасиеттері және берілу формалары;
  
• 
  кіретін және нәтижелік ақпаратты бақылаудың қызметі және әдістері;
  
• 
  компьютер құрылғыларының құрамы және қызметі;
  
• 
  программалық құралдар құрамы, операциялық жүйелер, қолданбалы программалар пакеттері (ҚПП), АЖО менеджері, АЖО басшысы, АЖО (қаржыгері, АЖО бухгалтері т.с.с.) типті программалардың интеграцияланған пакеттерінің қызметі.
  

Ақпарат ерекшеліктері еске алына, қолданылатынының басқару барысында, келесі белгілермен топтастыруға оны болады:

Білім аумағында:

- қаржылар;

- маркетингі;

- өндіріс ;

- ғылыми зерттеудің;

- еңбекті қорлар;

- әлеуметтік саясат;

- экономикалық саясат.

Шығу орнымен :

Сыртқы хабар , соғылады кіруші және шығатынды ;

- кіруші сыртқы - хабар , сырттан түседі ( енгізіледі ) және процестер қайтарады , қоғамда болатындар ;

- шығатын сыртқы хабар бәсекешілерге хабарласады, ел басқарулары органдарға кешіп өтеді, үкімет, министірліктер және ведомтствоның, сонымен қатар бұқаралық хабар құралдарына .

Ішкі хабар сонымен қатар соғылады кіруші және шығатынды ;

- кіруші ішкі бақылауға арналған бастықпен қолданылады , стандарттардың құруының және ішкі анықтаманың ұйым саясатшылары ;

- шығатын ішкі лауазымдардың таратуы жанында бастықтан аралап шығады және жалпы ішкі және сыртқы мінез-құлықтық бекітуде бағынышты саясатшылар .

• 
  Хабар жабдықтаушылармен және клиенттерге .
  
• 
  Техникалық құралдармен хабар тапсырулары:
  

- байланыс құралдары, телефон, телеграф, факс;

- компьютерлік желі

Хабар тұрақтылық дәрежесімен :

- статикалық емес өзгеретін немесе сирек алмастырылған ;

- динамикалық жүйелі өзгереді және уақыттың функциясымен келеді .

Тағайындау мінез-құлықтарымен :

- басқару субъектілерінің міндеттері құрылымды , анықтаушы ;

- есеп беру, берілетін сәйкестікте анықталған мезгілдермен есептеу нәтиже сияқты тапсырма орындалуы туралы .

Хабар өңдеу дәрежесімен :

- алғашқы , алынған түп деректен ;

- аралық , алынған - қайнардың ;

- құрама , алынған өңдеудің және материал талдауы нәтижесінде .

Құралдың ақпарат суреттеулері

Құжаттар, көрсеткіштер, реквизиттер

Экономикалық ақпарат объектілер туралы құжаттарда қалыптасады. Қағаз түрінде қалай құжаттар көз алдына келген бола алады, дәл осылай және электрондық түрде . Құжат көрсеткіштерден түзеледі .

Көрсеткіш - мынау сапалы - айқын мөлшер, елестету объектіге, құбылысқа, затқа, процеске сандық бағалауды беруші. Қарапайымдар сияқты көрсеткіштер бейнелеп түсіндіреді, дәл осылай және күрделілер, заттардың маңыздары, мысалы, жалпы экономикалық көрсеткіштер: тауарлардың көлемі, олардың орындауының көмек көрсету мөлшерінде қызметтердің көлемі кәсіпорын экономикалық қызметі көрсеткіштерімен келеді, жанұяға орта табыс ақшалыда қоғамда әл-ауқаттылық эквивалентте - көрсеткіші. Көрсеткіш реквизиттерден түзеледі .

Реквизит - мынау хабар сақтаушысы. Терминге синонимдармен реквизит ақпараттықтарды технологияларда сөз, атрибут , элемент келеді .

Реквизиттер жасай алады, екі түрдің болуы :

- реквизиттер - белгілер , елестету маңыздардың сипаттайтын сапалы қасиеттері ;

- реквизиттер - негіздің , көрсеткіш сандық маңызы сипаттайтындар .

Көрсеткіш реквизиттердің - белгілердің жиынын бола алады және бір реквизит - негіз тек қана . Реквизиттер - негіз ақпараттық технологиялары есептеулер үшін қолданылады және салыстырулардың сандық мінез-құлық есеп-қисаптары жанында, ал реквизиттер - белгілер - үшін іздеуді, теңестірулер және тап осы базаларда көрсеткіш таңдауының . Реквизиттермен - негіздердің үстінде өңдеу жанында выполняются арифметикалық операцияның , ал реквизиттермен - белгілермен - кисындылар.

Бөлек алынған реквизиттер - негіздер және экономикалық мән реквизиттер - белгілері болмайды . Үйлестіруде тек қана олар сондықтан қолданылады . Олардан компонуются хабар күрделі ақпараттық контрукциялар - құрама бірліктері көбірек . Объекті жақтары сандық және сапалы көрсеткіш мінездемі береді, ол хабарлылықпен ие болады және құжат құрастыруға дербес қабілетті. Мысалы, бір қатарлымен кез келген құжат бір көрсеткішті қосады. Ұйым жанында жаңа ақпараттық технологиялардың қолдану шарттарында алғашқы құжатнама жүйелері келесі негізгі принциптармен басшылыққа алады:

-алғашқы құжаттардың түрлері және олардың ұстауы ерекшеліктерді еске алынуға толық мәнінде тиісті және ана кәсіпорындардың ерекшілігін және ұйымдардың ЭАЖ жасалады ;

- үйлесімді қолданылатын құжаттардың саны тиісті болу, жүйені - құжатқа кіріспе өндіріс қажеттілікпен тиісті шақырылу және негізді болу ;

- құжат әрбір түрімен басқа құжаттармен оның тағайындауы, ұстау және өзара байланыс тиісті дәл айқын болу ;

- құжаттар тиісті қайталанбау әртүрлілерді бөлімшелерде және АЖ қызметтерінде;

- қолдық қолдануға арналған қалай алғашқы құжаттар тиісті лайықталған болу, дәл осылай және машиналы өңдеулердің артынан;

- толтыру жанында мөлшерлер, орналастыру және жүйелілік граф және құжатта жолдарды ең азы еңбек сіңіргіштік және барынша көп ыңғайлылық тиісті қамсыздандыру, өңдеуге және алғашқы құжат қолдануында;

- барлық машиналы - хабарланған құжаттардың түрлері тиісті болу және автоматтандырылған тәртіпте өңдеудің олардың мүмкіншілік қамсыздандыру;

- түрлерде, байлаулылардың аралық басқару өзімен барысында, жалпы реквизиттердің орналастыруы жанында бірдей жүйелілік орналастырады;

- электрондық түрге ұсынудың олардың құжаттарда реквизиттердің орналастыру жүйелілігі жүйеліліктер тиісті талапқа сай болу;

- тұрақты көрсеткіштер, ертіп келінушілер құжаттарда мен емес алмастырылғандар ішінде ұзақтың уақыттардың , тиісті толу жіңішке құжаттардың түрлерінің дайындауы жанында;

- толтыру автоматтандыруы тиісті қамсыздандырылған болу және алғашқы құжатнама басқаруының құжаттардың дәлмен - санынан, ақпарат көлемдерінің құжаттар соның ішінде, реквизиттердің ұзындықтары, жиіліктің олардың өзгертулердің және басқа қажетті элементтердің;

- нұсқаудың толтырумен және құжаттардың өтуіне олардың барысында айқын , бір мағыналы және барынша көп қарапайым толтырулар тиісті болу .

Құжаттардың бірыңғайлауы

Толық жетілдіру негізгі бағытымен құжатнама жүйелері оның стандарттауы және бірыңғайлау келеді. Бірыңғайлы құжатпен құжатты атайды, қосады өзінді барлық қажеттілер нақтылы тексеруде көрсеткіштер ұсыну стандартты түріне. Құжатнамамен нормативті - мәліметпен реквизиттердің ұсыну стандартты түр және белгілерді сәйкестікте анықталады, қолданылатынның тап осы пәндік облыста. Құжатнама бірыңғайлауы құжаттардың әр алуандық қысқартуына, жүйеде ұйымшылдық жоғарылауына ең алдымен бағытталған.

Ақпараттық жүйеге шаралардың кешен , кез келгенге құжатнама жұмыс жасау қамтамасыз етуші және нәтижелі дамуы өзімен жүйелік бірыңғайлау ұсынады . Ол қосады өзінді әртүрлі деңгейлер және бірыңғайлау кесулері және стандарттаудың жүйелік жақын келу негізінде құжатнама бірыңғайлы жүйелері әрекеттестік ерекшеліктері есепке ала сыртқымен ортамен , оның жұмыс жасауының және дамудың жүйе ішінде .

Кіріс бірыңғайлы құжатнама жүйеде тап осы интеграция принцибы тиісті іске асыру , негізі салынған енгізу бір дүркінділігінде. Сондай жақын келу хабар кіріс көлемін тек қана емес минимизация жасауға рұқсат етеді, бірақ қайшылықсыз және барлық есеп-қисаптардың ақпараттық бірлігі қамсыздандырады, ең ыңғайлы және бірыңғайлар барлық мақсаттардың артынан тап осы суреттеу тәсілдері. Жобалау жанында кіріс құжатнаманың ең алдымен еске алынатын бұқаралық енгізу автоматтандыру талаптары, көз алдына келгендердің құжаттарда, машиналы бақылаудың бұларды тап осылардың, сонымен қатар ЭВМ жадысы.

Ішкі ( аралық ) кез келгенге құжатнама құрылыммен функционалмен тап осы өңдеу жүйелері ақпараттық жүйеге ақпараттық әрекеттестік құралымен келеді. Мынау құжатнама жүйесінде компонентті көптегенде жүйе ішінде құжат легін көлемдері анықтайды. Құжат лектері рационализациялы көптегенде толық жетілдірумен және ішкі құжатнама бірыңғайлауымен анықталады .

Шығатын құжатнама тиісті , қалай және кіріс , бірыңғайлы жүйелердің құрамына қосылу , ол сондықтан көп жағдайда қарастырылып кім, не ретінде кіріс басқа автоматтандырылған жүйелері.

Белгілерді экономикалық ақпарат сапалары

Оның қасиетінің аналар хабар сапасы астында түсінеміз, тағайындаумен оныңмен сәйкестіктерге айқын қажеттіліктердің қанағаттандыруына арналған ақпараттық технологияда тап осы қолдану мүмкіншілігін анықтайды. Сондай мүмкіншілік және экономикалық хабар қолдану нәтижелілігі анықталады, оның сапа көрсеткіштерімен, анықтық сияқты және дәлдікдер кезлік және өзектілік, барабарлық және тұрақтылық, қол жетерлік, маңыздылық, жеткіліктілік, дәлдік және құндылық.

Анықтық және дәлдік

Анықтық хабар хабардың - қасиеті нақты бар болу объектілер дәл қайтару.

Дәлдік хабардың - мынау хабармен елестету мағына таяулық дәреже және көрсеткіш нағыз мағыналары, қабылданушы басқаратын шешімдер дұрыстық қамтамасыз етуші.

Ақпараттық қауіпсіздік астында бекітілмеген рұқсаттың хабар қорғанышымен өлшемдерді түсінеді , модификациялау, бұрмалаулар , қиратудың жасау барысында тап осылардың, олардың енгізуді, өңдеулер және шығару. Ақпараттық қауіпсіздік қосады өзіне заңға сүйінген, ұйымдық және техникалық өлшемнің хабар анықтығы қорғаныштайды.

Барабарлық және тұрақтылық

Хабар барабарлығы астында объекті берілген қасиеттерінің тойтарыс дұрыстығын түсінеді, оның сұрыптауы тәсілінен тәуелді болады және құрудың. Тұрақтылық хабардың - қасиет хабар результатнойы негізгі тап осы өзгертулерге сезіну , қажетті дәлдік сақтай .

Толықтық және қол жетерлік

Экономикалық хабар толықтығы білдіреді , не ол экономикалық көрсеткіштердің ең аз терімін асырайды , жеткілікті дұрыс басқаратын шешім қабыл алуына арналған. Басқаратын шешім қабыл алуы жанында пайдаланушыға арналған хабар қол жетерлігі шешуші факторлардан біреумен ғанамен келеді және тап осы өңдеу барысында ақпараттық технологиямен қамтамасыз етіледі.
6 дәріс. Экономикалық ақпараттың кодталуы. Кодтаудың жүйесі және жіктелуі.

Ақпаратты кодтаудың (таңбалаудың) жүйесі.

Объектілердің аттары және ұғымдардың, қолданылатындардың экономикада, жиірек барлығы ұзындықпен өте арбиған , әртүрлі және ұсыну түріне. Мысалы, кәсіпорындардың аттары, меншік түрлерінің, территориялық объектілерді символдардың үлкен санын асырай алады. Компьютер жадында сондай объектілердің ұсынуы диск тұлғалы кеңістікті шамадан тыс үлкейти алады, бұрылған олардың сақтауына арналған, желімен ақпарат тапсыру процесі маңызды бәсеңдету, тап осы енгізу, бақылау және өңдеуді қинау техникалық құралдар арқасында. Алу жанында , сақтауда , оның тапсыруға және хабар өңдеуіне маңызды ұсыну көбірек тұтас және ыңғайлының ақпараттық жүйе әртүрлі объектілеріне айқын кодты белгілеулер немесе кодтар түрге - кодтау немесе иелену. Кодтау барлық белгілердің ұсыну біркелкілік , түрге мәліметтер келтіруді орнатуға рұқсат етеді, ыңғайлының қолдануға арналған ақпараттықтарды технологияларда.

Цифрлардың, әріптердің немесе әріпті - цифрлік символдар арқасында код астында объекті шартты белгілеуін түсінеді, код әліпбиесімен аталады. Код ұзындықпен сипатталады. Ұзындық кодты - символдардың саны, код белгілері. Құрылыммен оның кодты белгілеуде белгілердің орналастыруы аталады. Элементтердің барынша көп сан сияқты код сыйымдылығы анықталады , кодтау тап осы әдісі жанында бір мағыналы белгілеуге болады . Код бір белгіден түзеле алады немесе белгілердің жүйелері , білімдінің айқын ережелермен. Таптастыру нақтылы объектілеріне кодты белгілеулердің иеленуі өзімен кодтау процесі ұсынады. Негізгі ақпаратқа кодты мағына өзгертуі кодпен ашумен аталады . Кодталған түрде хабар көз алдына келген көбірек ыңғайлы тұтастың түрі.

Кодтау және ақпараттық технология таптастыруы қажетті әр түрлілерді кезеңдерде технологиялық процес орындаулары.

Сақтау жанында , іздеуде және хабар тапсыруына кодтардың қолдануы жад үлкен көлемдерінің үнемділігі үшін қызмет етеді , тапсыру уақыттарының сақтауына арналған және өңдеу мүмкіншілігіне арналған қарапайым алгоритмдар көбірек хабар іздеуі жанында , дәл осылай код сияқты алып жүреді өзіме объекті белгілеуі тек қана емес , сонымен қатар сақтайды - оның белгілер.

Хабар өңдеуі барысында, объектілердің таптастырғыш белгілерінің кодтауының арқасында , тап осы жан-жақты талдау өндіруге болады сілемдер негізінде , таңдалғандардың сәйкестікте реквизиттердің сұралған терімімен . Мыналар жанында арнайы алгоритмдар код таптастырғыш құрылымын қолданады , не өңдеу процесі маңызды оңайлатады және тездетеді. Қорытынды кестенің, ереже сияқты, пайдаланушылардың ыңғайлылық қамтамасыз етуіне арналған кодпен ашылған хабарды асырайды. Өмірде біз хабармен кодталғанмен жиі кездесеміз : нөмір және төлқұжат серия, жүргізуші куәліктер, пошталық көрсеткіш. Хабар қысқартуына арналған тек қана емес көп жағдайда код қолданылады, сонымен қатар барынша көп хабар алуы мақсаттарында кодталған объекті туралы, кодтардың екі тобы ерекшелеуге сондықтан болады : тіркеу және таптастырғыштар. Бірінші топ кодтары кодталған объектілердің таптастыруынан тәуелді болмайды немесе әлсіз тәуелді болады . Олар талаптарға екігеге негізінде тиісті жауап беру :

1. 
   Кодты белгілеу ең аз ұзындығы;
   
2. 
   Кодты белгілеу бір мағыналы сәйкестігі объекті аймағы.
   

Жиыны әкеле, айтуға болады, не ақпарат кодтауы оның өңдеуі процестерінің, жасаулар және жұмыс жасаудың бөліммен құрама қажетті жұмыс жанында ақпараттықпен технологиямен келеді. Кодтау жанында объектілердің ерекше ерекшеліктері керек еске алыну , технологияны олардың өңдеулер , тапсыру тәсілдері және сақтаудың, және кодтау өнерінің т.б. көптегенде ақпараттық технология сапасы тәуелді болады. Үшін мынаның хабар кодтау таптастырулары әр түрлі әдістер және жүйелерді қолданылады .

Ақпарат кодтау жүйесі

Ақпарат элементтерінің кодтау ережелерінің жиынтығы кодтау жүйесімен аталады . Бір мағыналы және көп белгілі кодтау барысында қолданады , бірбелгі және көпбелгі кодтар.

Бірбелгі - қарапайымдар , бөлектікте әрбір белгі кодтауын алдын ала ескереді, - құруда олар жиынылардың біреу дәреже автоматты алуы үшін жарамды.

Көпбелгі - алдын ала ескереді біріктіру екінің немесе көбірек белгілердің бір жалпы код. Ереженің, қайсы объектілермен кодтарды меншіктеледі, кодтау жүйесін құрастырады. Кодтау жүйелері ұзындықпен, құрылыммен, әліпбимен және код сыйымдылығымен сипатталады. Экономикалық объектілердің элементтерінің кодтауы жанында жүйелерді кең қолданылады : реттік , сериялы - реттік , разрядты , қайталаудың және қиыстырылған.

Нөмірлердің кіргізусіз реттік жүйе жанында кодталған жиын әрбір элементіне ретпен нөмір меншіктеледі . Жаңа элементтер тізім соңысында кодтарды алады, не код сыйымдылық толық қолдануы қамсыздандырады және ең азды оның ұзындықты, бірақ қосымша позициялардың қосуына арналған мүмкіншіліктер қалдырмайды.

Сериялы - реттік жүйе жиындардың элементтердің кодтауы үшін қолданылады, бар болушылардың - таптастыруды. Кодтау жанында үлкен белгіге нөмірлердің сериясы апарады , ішінде қайсының барлық кіші белгі элементтері ретпен кодталады. Кіші белгі элементтерінің санының және азат нөмірлердің қажетті резерві есепке ала кодталған объектілердің жиын кеңейтуі әлде қалай кездессе серия мөлшері орналастырады.

Адамгершіліктермен сондай салыстырма кодтау жүйелері келеді кішкене код ұзындық және топталу мүмкіншілігі және белгілердің айырып тану.

Жетіспеушіліктерге кодтау мына жүйелері сериялар аралық шекара кесуімен есте сақтау қиындық, жоқ болу апарып беруге болады, не сериялардың шекаралардың айырып тануына арналған кодификаторамен арнайы сақтаудың талап етеді, серия әрқашан дұрыс алдын ала ескерілген мөлшерлері емес.

Жиын объектілерінің - таптастыруы тек қана кодтау сериялы - реттік жүйесін қолдануға болады .

Разрядты жүйе объектілердің күрделі жиындардың кодтауы үшін қолданылады, егер требуется көп жақты олардың өңдеуі және айырып тану әртүрлі белгілермен. Барлық кодталған жиын элементтері айқын белгілермен топтастырылады, және әрбірге тап осы топталу элементтерінің санымен сәйкестікте дәрежелердің айқын саны олардан апарады. Таптастырғыш белгілердің орналастыру рет және олардың дәрежелерді код құрылымын анықтайды, ал дәрежелердің жалпы саны кодта - оның ұзындықты.

Адамгершіліктерге разрядты кодтау жүйелері код үлкен хабарлылығы апарып беруге болады , не алгоритмдар маңызды жеңілдетеді , қолданылатындар топталу жанында, іздеуде және өңдеуге тап осылардың . Үлкен жетіспеушілікпен келеді, салыстырумен алдындағы таптастырулармен , код ұзындығы.

Қайталау жүйесі жанында позициялардың кодты белгілеулері цифрлік немесе әріпті - цифрлік белгілеулерді қосылады , - тап осы объекті сипаттайтындар (мөлшер , салмақ ).

Мына жүйе кодтары жеңіл есте қалады және алып жүреді өзіме хабарлылық , не оның адамгершіліктеріне апарып беруге болады . Жетіспеушілікпен код ақталмаған үлкен ұзындық және код қолдану тарлығы оны келеді.

Бір уақытта қиыстырылған жүйе жанында кодтау жүзеге асады қаншасыздарға жүйелерге , мысалы разрядтының және қайталау жүйесіне , разрядты және сериялының . Қиыстырылған жүйені объектілердің күрделі жиындардың кодтауы үшін мақсатқа лайықты қолдану , көптеген белгілермен қожалық етушілері.

Араласқан әдіс кодтау алдындағы әдістерінің екеулердің үйлестіруін алдын ала ескереді және жеке-жеке таптастыру жанында қолданылады және объектілердің теңестірулері . Объектілер мына әдіс қолдануы жанында өздері бөлек кодталады және оның бөлек қасиеттің ( белгілер ).

Кодтау нақтылы жүйе таңдауы кодталған жиынтық көлемінен тәуелді болады, оның тұрақтылығының және мақсаттардан, ақпараттық технологиямен алды тұратын . Мыналар жанында учитываются талаптың, көрсетілушілер кодтарға . Кодтар тиісті :

• 
  жиынтық әрбір объектісі теңестіру ( код толықтығы );
  
• 
  жиынтық объектісі туралы қажетті хабарды бәрін асырау ( хабарлылық );
  
• 
  ыңғайлылық және хабар электрондық өңдеу нәтижелілігі қамсыздандыру ( топталуды және әртүрлі дәрежелердің жиынылардың алуы таптастырғыш белгілермен );
  
• 
  ең аз ұзындықтар болу ;
  
• 
  кисынды құрылымға барынша көп талапқа сай болу ;
  
• 
  кодтау ыңғайлылығы қамсыздандыру ;
  
• 
  жиынтық барлық топталуларының бірлігі қамсыздандыру және бірдей ұзындықты болу ;
  
• 
  код құрылымдары бұзу жаңа позициялардың қосуына арналған кодты белгілеулердің резерві қамсыздандыру ;
  
• 
  кодтау қабылданған жүйелері ертерек ерекшеліктер еске алыну ;
  
• 
  қарапайым алгоритмдар арқасында қателер анықтау рұқсат ету .
  

Объектілердің жиынтық таптастыруы астында, оқылатынның ақпараттық технологиялардың қолдануымен, ұқсастық анықталған белгілерімен сәйкестікте ішкі жиындарға объектілердің жиын таратуын түсінеді немесе ерекшеліктің . Жүйе таптастырулар - мынау ережелердің жиынтығы, қайсыларға жиын объектілері ұқсастық белгілерімен - ішкі жиындарды бөлінеді немесе ерекшеліктің , мыналар жанында сондай белгілер таптастыру негізімен аталады. Тәжірибеліде таптастыру екі жүйесін айырып танады : иерархияны және көпаспектілі.

Таптастыру иерархия жүйесі оқиғада қолданылады, қашан объектілердің қандай болмасын жиыны бөлінеді сыныптарға, класс тармақ, топтар.