Астанада зиялы қауым қалыптасты ма?

– Ұлттық интеллигенцияның қалыптасуы, оның ішінде сол ұлттың астанасындағы интеллигенцияның қалыптасуы ұзақ күрделі, салалы процесс. Себебі, әр елдің астанасы және оның тұрғындары сол ұлттың, сол мемлекеттің, сол қауымдастықтың ақыл-ойының, ойлау жүйесінің, тұрмыс-тіршілігінің, тарихының бүгіні мен ертеңінің белгілі бір дәрежеде құбылнамасы болып табылады. Сондай-ақ, экономикалық, жалпы өнеркәсіптік, ұйымдастырушылық тұргыдан алғанда мынадай ғылыми техниқаның дамыған заманында қаланы тез салып, көркейтіп, оазис етіп жасауға болады. Бұл да бір ұзақ процесс. Ал сол Астанаға лайықты тұрғындардың шоғырлануы, олардың белгілі бір мәдени биікке көтерілуі ол он жыл, жиырма жылдың уақыты емес. Ұзақ кезеңді, терең қатпарларды және көптеген тарихи-мәдени, рухани оқиғалардың жүздесуін қамтиды. Сондықтан Астананың бүгінгі интеллигенииясы қазақ ұлтының ұйытқысы болып отыр деп айтуға әлі ертерек секілді. Бірақ мынау қарбалас кезеңде, шағымды уақытта, осыдан он жыл бұрынғыға қарағанда Астана Алматыдан кейінгі Қазақстанның үлкен бір мәдени құбылысты қаласына айналды. Бұл – анық. Ал соған орай белгілі бір дәрежелерде қасиетті, қарымды, өзінің ауқымын қамтитын мәдениет ошақтары орналасып келеді. Дегенмен театр саласы, өнер, мәдениет, ғылым, сондай-ақ, тарихи ойлау жұйесі, жалпы бәсекелес, ойы мақсаты бір зиялылар толықтай толысып отыр деп айту қиынырақ. Оған да әр түрлі себептер бар. Мысалы, өнер адамдарын сахналағандардың көбі жас. Оларға әлі де сахналық өнерді, өткен-кеткенді меңгеру керек. Астананың көрермендері өсуі керек. Екінші, соған лайық ғимараттар салынуы қажет. Бұл өзі белгілі бір дәрежеде көркем оқиға болуы тиіс. Менің ойымша, қазір Астананың тұрғындарынан белсенді, іскер, мәселені тез шешетін ширақтық байқалады. Бірақ оны мағыналы ширақтық деуге өз басым толық сене қоймаймын. Әсіресе кейінгі бес жылдың ішінде интеллигенттердің топтасуы, содан кейін ол интеллигенттердің ортасындағы ғылыми, мәдени, тарихи, жалпы саяси ойдың шоғырланып, пікір топтасуына әкелетін оқиғалар сирек те болса өтіп жатыр. Мысалы. Астанада былтыр күзде қалалық қазақ тілі комитеті өткізген Алаш идеясы туралы басқосу – Астананың рухын бір елі жоғары көтеріп кеткені анық. Содан кейін интеллигенттердің ойы, пікірі мен көзқарасы өзгеше, жаңаша бір арнаға көтерілгендей. Тіпті сондағы студенттердің ойына, тіпті күнделікті сұрақтарына. сабақтары мен жүрістеріне Алаш деген сөз ене бастады.

Біз қаншама рухани салмақ бергіміз келгенмен де, Астана саяси орталық. Алдағы уақытта да саяси күштер мұнда жинала бермек. Бірақ солар саяси күшке толық ие болып кетті деп айта алмаймын. Өйткені саясаттанушылар да, мемлекет қайраткерлері де, атқарушы қызметкерлер де әлі өзінің толық күшіне енген жоқ. Бұлар іскерлікпен, жай іскерлікпен, қабілетті іскерлікпен жүрдеп ойлаймын. Ал ол мақсатқа, ұлттық мүддеге біріккен саяси орталықта әлі толық айналған жоқ. Оған да жиырма, елу жыл уақыт керек. Саяси тәжірибе әлі жинақталмаған. Ал әр жерден сайланған депутаттар, онда барып орналасып жатқан мемлекеттік құрылымдар отырған ортасында, әлі де болса, толық мүдделік, пайымдылық, содан кейін олардың білімдерінің, саяси тәжірибелерінің жан-жақты жинақталып шешім қабыллауы мұның бәрі жоғары деңгейде деп айта алмаймын. Оны кез келген мекемеге барып, сондағы өз дәрежесіңдегі адамдармен сөйлессең, бірден байқалып қалады. Мұның басты себебі, Астана – саяси, идеологиялық орталық. Экономиканы қай жерде шоғырланса сол жерде отырып, басқаруға болады. Экономика – қолмен ұстап, көзбен көретін нақты нәрсе. Ал, идеология – әр адамның жүрегінде, санасында. Ол үлкен жұмысты қажет етеді.

Сондай-ақ Астанада жастар мәселесіне үлкен көңіл бөлу керек деп есептеймін. Астана жастарында 2001 жылдары қазақшаға, ұлттық мемлекеттілікке бейімделіп, өздерінше бір қозғалысқа араласқан көріністер байқалатын. Қазір бұл жоқ. Астананың жастары қазір екі көзі – әр жердегі қызмет пен әркімнің алған жалақысыңда. Әркім өзінің орнын мақсатымен емес, оның беретін ақшасымен ғана бағалайтын сияқты. Жоғары оқу орындарынла сабақ бергендіктен де мен бұл мәселені жақсы білем.

Талғалдыратыны, Астананың даму қарқыны. Сөз жоқ, әлемде осындай белсенді түрде, мақсатты түрде дамып, қанатын кең жайып, қарқын алған қала аз шығар. Астананың сәулет өнері де, ондағы дүние жүзін таңғаддырамыз дейтін биік ғимараттарда, анау Пирамида, «Хан шатыры» секілді тосын шешімді, керкемдік деңгейі жоғары құрылыстар бар. Енді соған мән беретін, көркін келтіретін, ішіне жан жылуын енгізетін интеллигенция керек. Қазір қалада тас ормандар салынып жатыр. Орман болғаны жақсы. Астана болғаннан кейін тас орман болғаны да жақсы. Ал онын жанын жылытатын адамдар болса, әр көшеден, әрбір алаңқайдан, әрбір тротуардан адамның игілігіне жараған, сол ғимаратты көргенде әрбір адам өзінің өміріне, елге қатысты, жалпы, руханиятқа қатысты жылылықты сезінетіндей сол ғимараттың өз тарихы болу керек. Бұл тұрғыдан алғанда қалада енді салынып жатқан құрылыс пен көше оралымдарының адамдардың тағдырына айналып, естелік тұтатыңдай жерге айналу үшін уақыт керек. Мұның бәрі айналып келгенде ұйымдастырудан екені белгілі жағдай. Ол Иманғали Тасмағамбетовтің қалаға келгеннен кейінгі құрылыс қарқыны, қаланың ажары, сол қалаға деген жаңа әкімнің, әкімшіліктің көзқарасы және сол қаланың сәулетіне деген көзқарасы.

Астанадағы құрылыстардың аспанмен таласқаны немесе кеңістіктегі орналасқандағы көлеңкелері мен қиылыстары, бұрыштары әрине, жақсы, көркем. Бірақ кей кездері осының «Қай ұлттың ғимараты? Қай ұлттың Астанасы» дегендей ойландыратын тұстары болалы. Өйткені қаладағы сан алуан ғимараттарды, неше түрлі тауэрлерді Сингапурға да, Америкаға да апарып салуға болады. Қайда барсаң да, одан ешқандай ұлттық мағына, мән-мазмұн өзгермейді. Осы тұрғыдан алғанда сәулетшілердің жиі ауысуы немесе сәулетшілердің қазақтың ұлттық рухын түсінбеуі байқалып қалады. Қазір Иманғали барғаннан кейін көшенің әр бұрышындағы бос кеңістіктерге, айналымдар мен бұрылымдарға қазақтың рухын көрсететін шағын миниатюралық құрылыстар салынып жатыр. Астана – тарихы тереңге кеткен қала. Сондықтан қаладағы тарихи үйлерді сақтау өте маңызды. Осыған дұрыс көңіл бөлінсе деймін.

Алғашқы кезде «Бәйтеректің» айналасында ешқандай биік ғимарат болған жоқ. Астананың кез-келген жерінен «Бәйтеректі» көруге болатын. Ал қазір оның айналасын аспанмен тілдескен ғимараттар басып кетті. Дегенмен «Бәйтерек» – Астананың символы. Ол солай қалыптасты, бүкіл ұлт солай қабылдады. Астананың қазақтың астанасы екендігін білдірген, қаланың ажарын ашып тұрған – сол «Бәйтерек».

Астанадағы құрылыстардың стильдері әр түрлі болды. Қаладан готикалық стильді де, көпқабатты стилъді де, Еуропадағы христиандық идеяға негізделген үлгідегі үйлерді де табуға болады. Астананың құрылысында ала-құлалық байқалатын секілді. Ғимараттардың басы бірікпейтін сияқты. Алматыдағы құрылыстардың бір ерекшелігі – қай жерден қарасан да, ақ басты Алатаумен симметриялық жарасым тауып тұрады. Астанада қазір нешетүрлі жабық стильдегі үйлер қаптап кетті. Еуропада мұндай салынған үйлерді түсінуге болады. Оларда жылдың 365 күнінің 300 күні жаңбыр. Сондықтан үйдің шатырын шошақ қылып салады. Қабырғаны қымтайды. Бұл – олардың ауа-райына бейімделген үйлер. Астанада керісінше, жел бар, боран бар. Астынан кеулеп, жоғары кетергенде шатыр жұлынып кетуі мүмкін. Малазияның шатыры Астанаға келмейді ғой. Өйткені ол жақын жаңбыры мен бұл жақтың нөсері, найзағайы, бораны, түсетін қары басқа. Осындай ерекшеліктер алдағы уақытта қала құрылысында ескерілсе дұрыс. Ең бастысы, әкімшіліктің қалаға деген жылы қабағы байқалады. Астананың көп көшесінде жолаушылар жолы жоқ еді, қазір салынып жатыр.

Көп жұрт Астананың бораны мен желін айтады. Онда тұрған ештеңе жоқ. Бәрі қазақтың жері, қазақтың даласы. Қорыта айтқанда, Астана – өзінің бағыт-бағдарын адды.