Ауыл шаруашылық ғылымдары агрономия

1. 
   Хицков, И. А. Интеграционные связи в агропромышленном производстве / И. А. Хицков и др. // АПК: экономика и управление. – 2003. – № 9 . – С. 9-17.
   
2. 
   Минакова, И. А. Экономика сельского хозяйства / И. А. Минакова. – М. : Колос. 2003. – 328 с.
   
3. 
   Проблемы эффективного функционирования интегрированных формирований в агропромышленном комплексе // АГРОИнформ. – 2004. – № 11. – С.7-11.
   
4. 
   Сатыбалдин, А.А. Инновационное развитие АПК в условиях рыночной экономики / А. А. Сатыбалдин. // Рынок ценных бумаг Казахстана. – 2005. – № 4. – С. 31-35.
   
5. 
   Концепция развития зернового производства в Западно-Казахстанской области на 2005-2007 годы. – Орал к. – 2004.
   

УДК 332.2

Нарықтық экономикаға көшу жерге әр түрлі меншік нысандарын енгізу, жер пайдаланудың ақылы болуын, жердің оның өндіріс құралы, кеңістіктік базис және шектелген маңызы табиғи ресурс сияқты басты функцияларын сақтай отырып, жылжымайтын мүлік және құқықтық реттеу нысанасы ретінде заң тұрғысынан танудың объективті қажеттілігін туғызады.

Осыған байланысты елдің жер ресурстары әлеуетін тиімді пайдалану мен қорғаудың негізгі стратегиялық бағыттарын айрықша өзекті болып отыр [1].

Еліміз өз тәуелсіздігіне ие болғаннан кейін жер қатынастарын неғұрлым тиімді шешудің жолдары қарастырғаны белгілі. Өз жеріміздің тағдыры өз қолымызға тигендіктен оның аса зор ресурстық мүмкіндіктерін ашу және тиімді пайдалану мәселесі күн тәртібіне қойылды. Осы тұста нарық заңдылықтары мен кеңестік жер пайдалану жүйесінің қайшылықтары айқын көзге ұра бастады. Кеңес өкіметінің кезінде жер тек мемлекеттік меншікте ғана болғаны белгілі. Жер қатынасының тек бір ғана жер пайдалану формасы ғана мойындалды. Жер оны пайдаланушыларға тегін беріліп отыр. Салық алынбады. Жер телімінің жылжымайтын мүлік ретінде мәртебесі болмады. Жерді жалға алуға тиым салынды. Сөйтіп социалистік жер заңдылықтарында жерді меншіктенудің, төмендегі пайдаланудың, жердің азаматтық және нарықтық айналымын дамытудың құқықтық мәселелері шешімін таппады. Жер қатынастарының социалистік жүйесі жер қатынастарын дамытудың мүмкіндіктерін жетілдіруге дәрменсіз болып шықты. Ал нарық заңдылықтарына мүлдем сәйкес келмеді. Демек бұл жүйеден бас тарту қажеттілігін өмірдің өзі талап ете бастады. Ақырында жер жөнінде әлемдік тәжірибеге негізделген және еліміздің осы ресурс көзіне қатысты өз ерекшеліктері ескерілген түбегейлі реформаны жүргізу жолы таңдап алынды.

Аталған мақсат жолында төмендегідей шаралар бірте-бірте жүзеге асырыла бастады:

• 
  жерге мемлекеттік меншік монополиясын жою, жердің жекелеген санаттарына жеке меншікті енгізу;
  
• 
  жердің ақылы пайдалану; жер заңды түрде жылжымайтын мүлік құқығын беру;
  
• 
  мемлекеттік емес ауыл шаруашылығы ұжымдарының түрлерін дамыту;
  
• 
  жер кадастрын жаңадан қалыптастыру, жер телімдерінің кадастрлық бағасын анықтау [2];
  

Ұзақ жылдар бойы қалыптасқан менталитетке сәйкес біздің халқымыз ауыл шаруашылығы жерін жеке меншікке беру туралы әңгіме қозғалғанда бұл ұсынысты ұзақ талқылағаны, қарсылықтардың көп кездескені белгілі. Бұл жағдайды да түсінуге болады. Әлемде әр алуан халықтар бар. Олардың тарихи қалыптасқан өмір сүру соның ішінде жермен жұмыс істеу дәстүрлері бар. Оның үстіне әлем елдердің жер жөніндегі жағдайлары да біркелкі емес. Бір мемлекеттерде жер тапшы болса, екіншілерінде ол толық игерілмей босқа жатыр. Осындай мәселелерді ескере отырып, әр мемлекет өз қалауынша жерге қатысты саясат жүргізеді. Бірқатар мемлекеттер жерді жалға беру мәселемен ғана шектелсе, әлемнің көптеген елдерінде жер жеке меншікке беріледі. Сондай-ақ жерді жеке меншіктен сатып алып, оны шаруаларға жалға беріп жатқан елдер де бар. Мәселен Жапонияда осылай болды. Өйткені мұнда ауыл шаруашылығы жерлері тапшы. Сондықтан оны аздаған арендалық пұлмен жермен жұмыс істеуге мүдделі шаруаларға берген жөн деп шешілді.

Көршілес Қытай елінде де халықтың жалпы санына шаққанда ауыл шаруашылығы жері аздық етеді. Яғни жер жұрттық бәріне бірдей жетпейтіндіктен жекешелендірудің әр түрлі қолайсыздықтары бар. Екіншіден, бұл елде жердің тапшылығына байланысты оған деген сұраным мен қажеттілік күшті болғандықтан оның күтім мәселесін былай да жеңіл шешуге болатындығы байқалады [3].

Ал жерге бай Қазақстанда жерді тек қана мемлекеттік меншікте қалдырғандығы жағдайдың қалай болатындығы бізге бұрыннан де белгілі. Шын мәнінде иесіздік пен немқұрайдылық салдарынан қаншама мындаған гектар жеріміз өзінің құнарлылық қасиетінен айырылып, айналымнан шығып қалып жатты. Сондықтан мемлекет оны жекешелендіруге рұқсат беру арқылы әлемдік тәжірибеде сыннан өткен жер пайдалану қатынасын енгізді.

Кейбір ғалымдар жерге жеке меншік енгізуге қарсы мынандай аргумент айтты. Азаматтардың жер сатып алуға қаржысы жоқ. Яғни, жағдайы нашар кедейлердің ақшасының болмағандығынан жерді бай қалталылар ғана сатып алады.

Көптеген ғалымдар жерге жеке меншікті енгізуді жақтады. Бүгінгі күнде бұрынғы одақ құрамына енген Белоруссия, Қырғыстан, Ресей, Украина сияқты елдерде жерге жеке меншік енгізілген. Ғалымдардың жерге меншік енгізуді жақтауының басты себебі, яғни жерді азаматтық айналымға тарту жерге жеке меншік құқығын еркін айырбастауға жол ашады дегенге саяды. Сонымен қатар, жердің жақсартылуына, құнарлығын арттыруға бар күшін салатын тек қана меншік иесі деген пікір айтылуда.

Қазақта «Өзім дегенде өгіз қара күшім бар» деген сөз бар. Сондықтан да егіс алқаптары қолынан іс келетін, жерге жаны ашитын азаматтардың меншігіне берілсе одан ешкім ұтылмайды. Яғни, мойнына үлкен жауапкершілік жүктеп алған адамның жан аямай еңбек етері белгілі. Сондай-ақ, жерге қатысты болатын құқық бұзушылыққа кінәлі тұлғаны жауаптылыққа тартуға мүмкіндік бермек. Елбасы Н.Назарбаев Қазақстан халқына Жолдауында «Иесіз жер жетім, экологиялық апатқа алдымен ұшырайтын да сол иесіз жер»,-деген болатын.

Сөйтіп, жерге мемлекеттік меншікпен қатар жеке меншіктің де заңды түрде енгізілуі оларға салыстырмалы түрде қарауға, жер ресурстарын пайдаланудың тиімді жолдарын енгізуге мүмкіндік туғызады.

Оның үстіне ауыл шаруашылығы жерінің молдығы жағдайында оның барлығы тек мемлекет иелігінде ғана қала берсе, жер телімдеріне инвестиция тарту әрі күтімін үнемі бақылауда ұстап мемлекетке жеңіл тимейтіні белгілі. Сондықтан жердің бір бөлігі халықтың өз қолында болуы – ауыл шаруашылығы саласын қаржыландыруға көмектесіп, жоғарыдағы мәселелерді шешеді деп есептелді. ТМД елдерінде, сондай-ақ нарық экономикасы дамыған әлемнің көптеген алдыңғы қатарлы елдерінде жер қатынастары осы модель бойынша жүргізіліп келеді.

2004 жылдың 1 қарашасындағы мәлімет бойынша республикамызда жиыны 49000 гектар жерді құрайтын 2660 жер учаскесі сатылып, одан 1033,6 млн. теңге түсті. Соның ішінде 2560 учаске (жалпы көлемі 32,3 мың. гектер) Қазақстан Республикасының азаматтарына сатылып, одан 802,8 млн. теңге түссе, 101 учаске (жалпы көлемі 16,6 мың. гектар) мемлекеттік емес заңды тұлғаларға сатылды, одан 230,8 млн. теңге түсті. Олардың 3 млн. га дейін жері жеңілдетілген бағамен және 7.7 мың. га жері мерзімі ұзартылып сатылды.

Ауыл шаруашылығы жердің жеке меншікке сатып алу негізімен Алматы облысы (24799 гектар, немесе республикадағы сатылған жердің 51 пайызы) және Атырау (10519 гектар, немесе 21 пайызы), Оңтүстік Қазақстан (5879 гектар, немесе 12 пайызы), Қызылорда (2972 гектар, немесе 5 пайызы), Ақтөбе (2375 гектар, немесе 5 пайызы) облыстарында біршама өріс ала түсуде.

Ал енді осы сатылған ауыл шаруашылығы жерлері Қазақстан Республикасы жалпы аумағының 0,018 пайызын, соның ішінде жалпы ауыл шаруашылығына арналған жерлердің 0,06 пайызын ғана құрайтындығын ескерсек, жер сатудың баяу жүріп жатқандығын байқауға болады. Бұл қалыпты құбылыс деп саналады [4].

Жердің басқадай табиғи ресурстарға қарағанда бір ерекшелігі оның мемлекет үшін аумақтық маңызының да бар екендігі. Жер жеке меншікте болмағанымен мемлекеттің аумағы ретінде алғанда ешқашан бөлшектенбейтін тұтастықты білдіреді. Ал бұл жағдай жер жөніндегі мемлекеттік қызметтің маңызын, оның басқаға ұқсамайтын өзіндік ерекшеліктерінің барлығын білдіреді.

Қолданыстағы Конституцияға сәйкес, жер мемлекет меншігінде және жеке меншікте бола алады.

Жер ресурстарын басқару саласындағы мемлекеттік саясатты жүзеге асырудың және жер телімдеріне жеке меншігі мен жер пайдалану құқығына мемлекеттік кепілдікті қамтамасыз етудің басты құралы-заңмен белгіленген жер кадастрының моделі. Оны жүргізу орталықтандырылған негізде жүзеге асырылады.

Әлемдік озық тәжірибе мен өз еліміздің ішкі ерекшеліктеріне сәйкес таңдап алынған жер кадастрының қазақстандық үлгісі ҚР Жер ресурстарын басқару агенттігінің тікелей басшылығымен және оның облыстық, аудандық орғандарының қатысуымен жүзеге асырылу үстінде. Демек, жаңа үлгіні толық қалыптастырып, әлемдік стандарт деңгейіне жеткізу, мемлекеттің жер жөніндегі қазіргі саясатын іске асыру. Жер кодексінің нормативтік құжаттарының дұрыс орындалуын қамтамасыз ету секілді сан тараулы маңызды жұмыстар Жер ресурстарын басқару агенттігі өзінің барша құрылымдары мен қызмет функцияларын сақтаған ғана тиімді болмақ.

Өйткені кадастрды бүкіл елдің аумағында бірыңғай әдістеме мен технология бойынша жүргізудің тиімді екендігін әлемдік тәжірибе көрсетіп отыр. Соның ішінде көптеген дамыған елдерде жер кадастрын жоғарыдан төмен тікелей бағыныстағы кәсіпорындары бар ұйымдар жүзеге асырады. Ал мұндай жүйесі жоқ елдер оны құруға ұмтылыс танытуда. Мәселен, Швеция, Финляндия, Австралия, Ұлыбритания секілді елдерде жерді тіркеу және кадастрын жүргізу ісімен бірыңғай мемлекеттік, ұлттық жер қызметтері шұғылданады. Жер кадастрын жүргізудің мұндай бірыңғай жүйесі, әдістері мен технологиялары оны жүргізудің жалпыға тән қағидаттарына негізделген. Мұндай жағдайда мемлекеттің бірыңғай ақпараттық кеңестігі қалыптасып, экономиканың көптеген салалары бойынша мемлекеттік саясатты жүзеге асыруға қолайлы жол ашылады.

Біздің республикамызда нарық экономикасы жағдайындағы жер кадастрының моделі тұңғыш рет қалыптастырылуда. Бұл кадастр, жоғарыда айтқанымыздай, әлемдік озық тәжірибеге де, еліміз бен жеріміздің ішкі ерекшеліктеріне де сәйкес келеді. Ол өзін-өзі қаржыландырып, өзін-өзі ақтайтын ағни мемлекетке көп салмақ салмайтын мамандандырылған мемлекеттік кәсіпорындардың тұратын, тікелей және көлбеу байланыстағы құрылымдары бар бүтін, бірыңғай, көп сатылы жүйе болып табылады. Оның жұмыс істеу қағидаттары мен көздеген мақсаты Елбасының Қазақстан халқына арналған Жолдауындағы жедел даму стратегиясына сәйкес.

Сөйтіп, осыдан он-он бес жыл бұрынғымен салыстырғанда Қазақстан қазір көп өзгерді. Себебі, еліміз бен жеріміздің ішкі мүмкіндіктері ашып бере алатындай көптеген жаңа заңдар қабылданады. Қазір соның негізінде Елбасының сара саясатымен алға басып келеміз.

ӘДЕБИЕТТЕР

1. 
   Қазақстан Республикасының Үкіметі. Қазақстан Республикасы мемлекеттік жер кадастрын жүргізудің ережесін бекіту туралы: Қаулы // Қазақстанның жер ресурстары. – 2005. – №5. – 5-10 б.
   
2. 
   Қаңтарбекова, Г. Жердің жекешелендіру механизмдері / Г. Қаңтарбекова. // Саясат. – 2002. – № 9-10. – 87-91 б.
   
3. 
   Қалмырза, Н. Жердің жеке меншікке берудің күнгейі көлеңкесі / Н. Қалмырза. // Заң. – 2004. -ю2. – 64-66 б.
   
4. 
   Оспанов, Б. Жер кодексінің өтпелі ережелерінің орындалу барысы / Б. Оспанов. // Қазақстанның жер ресурстары. – 2004. – №6. – 2-4 б.
   

УДК 631.158:658.386

Современное состояние экономики Республики Казахстан, вступившей в полосу решительных преобразований, крайне сложно и противоречиво. Новые перспективные структуры и производственные отношения развиваются в условиях углубляющегося кризиса, который затронул все отрасли народного хозяйства. Среди причин, обусловивших этот кризис, следует особо отметить недооценку роли аграрного сектора в развитии экономики республики, недостаточно переработанную инвестиционную политику, крайне медленную перестройку экономического механизма хозяйствования на основе мировых и отечественных разработок ученых аграрников, систематическое использование потенциала села в качестве донора трудовых ресурсов для других отраслей.

В настоящее время законодательная и исполнительная власти Республики Казахстана проводят политику неординарных мер в целях выхода из складывающейся кризисной обстановки на селе создания условий для более устойчивого и динамического развития агропромышленного комплекса, становления многоукладной системы хозяйствования, земельной реформы и перехода к рыночным отношениям.

Однако, чем дольше процесс преобразований на селе, тем больше обнажается главное препятствие к их проведению. Переход к демократии и рыночным отношениям пока ограничивается формальным изменением нормативно-правовых условий и создание соответствующих политических и рыночных структур. Уже первые шаги реформ отчетливо показали, что одним из ключевых факторов является его кадровый потенциал. Адаптировать его к новым условиям можно только на основе реализации долговременной, научно-обоснованной программы, конечной целью которой является создание системы кадрового обеспечения АПК, позволяющей мобильно и гибко перестраивать структуру подготовки кадров в соответствии с меняющимися условиями и характером производства и рынка труда [1].

Новая кадровая политика в АПК по своей важности и актуальности стоит в одном ряду с основными государственными программами в агропромышленном комплексе.

Суть кадровых преобразований связана с разработкой принципиально новых концептуальных положений кадрового обеспечения АПК, критериев и принципов формирования профессионально-квалифицированной структуры совокупного работника, методологии оценки деятельности кадровой службы, целевых программ использования трудового и творческого потенциала кадров отрасли [2].

Необходимость формирования концепций кадрового обеспечения АПК в условиях перехода к рыночным отношениям диктуется также введением в действие Закона РК «Об образовании», реализация которого предполагается превращение образовательного комплекса в сложную социально-экономическую систему, находящуюся в тесном взаимодействии с производством. Без современной разработки такой концепции образовательный комплекс АПК может значительно отстать от динамичных преобразований в технике и технологии и стать катализатором множества негативных явлений, таких, например, как дефицит высококвалифицированной рабочей силы при одновременной технологической и структурной безработице.

Разработка концепций предполагает формирование моделей кадрового обеспечения АПК на разных уровнях управления и производства, проведение научно-исследовательских работ по всем направлениям кадрового обеспечения с разработкой конкретных проектов преобразований, их экспериментальной проверки, оценкой ресурсов, связанных с их реализацией. Это позволит подготовить пакет нормативно-правовых документов, регламентирующих деятельность всех звеньев кадрового обеспечения АПК, отработать финансово-хозяйственных механизм их взаимодействия, что создаст реальную базу для разработки научно обоснованной программы кадрового обеспечения АПК и принятия квалифицированных управленческих решений.

Конечной целью концепции является создание системы кадрового обеспечения АПК, позволяющей адаптировать структуру подготовки кадров к новым экономическим и политическим уровням, сформировать кадровый потенциал, способный эффективно реализовать аграрную и земельную реформу.

Концепция кадрового обеспечения АПК РК исходит из того, что в современных условиях вся система воспроизводства трудового потенциала АПК получает социальный заказ, включающий в себя полное или частичное признание рынка рабочей силы (биржа труда), усиление ее конкурентоспособности на основе повышения профессионализма, компетенции, деловитости, принципиально новые подходы к системе планирования и опережающего кадрового обеспечения АПК с учетом развития научно-технического прогресса и достижений передового опыта [3].

Идет развитие новых форм собственности, управления и организации производства, выделяется новые технологии и стандарты качества сельскохозяйственной продукции, широкое распространение получают гибкие производства, информационные и коммуникационные системы. Следует также иметь в виду огромные резервы интенсификации сельскохозяйственного производства, которые имеются в нашей республике и в ближайшие годы объективно должны прийти в движение. Отсюда следует вывод о необходимости перехода от долгосрочного и всеобъемлющего планирования потребности АПК в кадрах определенных профессий и специальностей к прогнозированию процессов, которые окажут решающее воздействие на интеграцию системы подготовки кадров и производства, дифференциацию образовательной системы и т.п.

К числу важнейших факторов, которые в ближайшей и долгосрочной перспективе окажут существенное влияние на формирование кадровой потребности АПК, следует отнести следующие:

• 
  высокие темпы научно-технического прогресса, всесторонняя компьютеризация, изменения в технологии производства и переработки сельскохозяйственной продукции;
  
• 
  становление и развитие нового хозяйственного механизма АПК, переход к рыночной экономике, образование рынка рабочей силы;
  
• 
  демократизация системы управления АПК, развитие многообразных форм собственности;
  
• 
  осложнение экономической ситуации в сельском хозяйстве, экологизация требований к технологиям и стандартам качества, применяемых в АПК;
  
• 
  отнесение системы подготовки кадров АПК к числу приобретенных сфер и инвестиционной политике государства;
  
• 
  повышении общественного престижа высоко квалифицированного труда в сфере АПК [4].
  

Развитие многообразных форм собственности в сочетании с научно-техническим процессом в современных условиях и в перспективе ведет частично к ликвидации разделения труда, основанного на узкой специализации работников. Это, однако, не исключает необходимости подготовки кадров узкой специализации по ряду профессий. Общим для всех категорий работников АПК становится требование широкого профиля в профессиональной мобильности.

В перспективе в формировании кадров потенциала основного звена АПК будут проявляться две тенденции: с одной стороны, по мере дохода перехода экономики в развитие многообразных форм собственности постепенно начнется поток рабочей силы в сельскохозяйственные силы районы и выравнивание уровней собственности различных предприятий и организаций сельского хозяйства квалифицированными кадрами рабочих, фермеров, специалистов и других категорий работников, с другой -интенсификация сельскохозяйственного производства, внесение - трудосберегающих технологий приведут к сокращению числа занятых в этой сфере производства, к перераспределению рабочей силы из основного звена АПК в перерабатывающие отрасли комплекса, подсобные предприятия и промыслы, торговлю, сферу обслуживания и другие. Основная закономерность состоит в том, что каждое новое поколение работников АПК будет подниматься на качественно более высокую ступень профессиональной компетенции, образования и культуры [6].

Выработка единой государственной кадровой политики в АПК долгие годы была затруднена ведомственной разобщенностью учебных заведений, осуществляющих подготовку кадров, недостаточным бюджетным финансированием и его распыленностью, следствием этого стало крайне неудовлетворительное состояние материально-технической базы, значительное отставание технической обеспеченности производства и снижения качества подготовки специалистов.

Одним из реальных путей преодоления указанных негативных процессов становится интеграция различного типа учебных заведений, позволяющая обеспечить универсальную подготовку кадров и их профессиональную мобильность, диктуемые переходом к рынку.

Поэтому органичной составляющей концепции кадрового обеспечения АПК является формирование единого образовательного комплекса, включающего вузы, колледжи и курсы повышения квалификации на производстве.

Стратегической задачей единого образовательного комплекса АПК является создание системы непрерывного образования кадров. Будущий вид их деятельности должен определять характер подготовки, что порождает необходимость перехода к ступенчатой (или цикловой) системе подготовки кадров, которая предполагает развитие системы непрерывного образования на принципах динамизма, вариантность, разнообразия организационных форм основные преимущества единого образовательного комплекса – концентрация ресурсов, преемственность и скоординированность обучающих программ, более рациональное использование контингента и, как следствие, большее соотвествие содержанияобразования реальным производственным потребностям.

Конечная цель профориентационной работы применительно к АПК – обеспечить «безболезненное» и эффективное включение нового поколения в систему социально-экономических отношений в условиях становления и развития рынка труда, развития новых форм хозяйствования.

Реализация указанной цели требует создания нового института профессиональной ориентации, функционирующего на следующих основных принципах:

• 
  индивидуально-дифференцированный подход на всех этапах проведения профориентационной работы;
  
• 
  взаимосвязь и преемственность различных форм профориентационной работы;
  
• 
  равные возможности для всех молодых членов общества при включении в систему профессиональной ориентации;
  
• 
  направленность профориентационной работы на максимальное раскрытие природных склонностей, таланта молодых людей в интересах личности и общества и применительно к АПК;
  
• 
  учет половозрастных, национальных и других характеристик субъектов профориентации, а также региональной и отраслевой специфики;
  
• 
  управление системой профориентации на базе децентрализации и демократизации при сочетании вертикальных и горизонтальных структур управления.
  

Общим направлением развития для всех элементов системы непрерывного профессионального образования будут:

• 
  единство, обеспеченное взаимосвязью и преемственностью всех ступеней и звеньев профессионального образования;
  
• 
  адаптивность к общественным потребностям и личным интересам работников АПК;
  
• 
  равные для каждого возможности включения в систему непрерывного профессионального образования;
  
• 
  широкое использование в подготовке и переподготовке кадров средств массовой информации, практики проведения конференций, семинаров.
  

С учетом интересов производства АПК государственные и республиканские органы управления, хозяйства (предприятия) создают для этих целей необходимую учебную базу и соответствующие условия.