Аюбай Куралович Куралов Ayubаi Kuralovich Kuralov Мусакулов Кусан Тулендиевич

To the article the sources of aesthetic education of the Kazakh people and their value are driven.

Сондықтан этнопедагогиканы зерделеп, зерттеп, орынды пайдалану ғасырлар бойы қолданып, сұрыпталып, тұрмыс тәжірибесінен өткен салт-дәстүрлер мен ұлттық өнерді педагогикалық әдістер ретінде қолдануды арттыра түсу керектігін уақыт талабы көрсетіп келеді. Сондықтан қай қоғамда болсын ұрпақ тәрбиесінің алатын орны ерекше, білім негізі мектепте қаланады. Себебі, бүгінгі таңда халқымыздың арғы-бергі тарихы мен дәстүрін, өнері мен мәдениетін секілді мұраларымызды қастерлеп кешегіміз бен бүгінгі күніміздің нәрлі қайнарына айналдыру-өмір қажеттілігінен туындап отырған әрқайсымыздың азаматтық парызымыз. Бүгінгі ұрпақты ата-баба дәстүрімен тәрбиелеу, халықтың педагогикалық нәрлі қайнарымен сусындату, оқыту мен тәрбиелеу негізгі міндеттердің бірі болып табылады.

Эстетикалық тәрбие-жаратылыс дүниесіндегі немесе өнер туындысындағы сұлулық пен әсемдікті қабылдап, ғибраттануға баулитын, адамның эстетикалық сезімін, талғамын қалыптастыратын тәрбие[2]. Эстетикалық тәрбие мектеп жасына дейінгі кезеңнен басталады. Эстетикалық тәрбие арқылы бала қоршаған ортадағы әсемдікті, үйлесімділікті көре білуге, алған әсерін шығармашылық жұмысында көрсетуге, бейнелей білуге үйренеді. Мектепте эстетикалық тәрбие барлық оқу-тәрбие процесінде жүзеге асырылады. Баланы тәрбиелеуде әдебиет, музыка, бейнелеу өнері сабақтарының, сыныптан, мектептен тыс жұмыстардың маңызы зор. Эстетикалық тәрбие ақыл-ой, адамгершілік, дене тәрбиелерімен тығыз байланысты. Ол адамды рухани байытып, көркем-шығармашылық қабілетін дамытуға ықпал етуге тиісті. Эстетикалық тәрбие берудегі негізгі бастауы мен қайнар көзі: дәстүрлі казақ қоғамында ғасырлар бойы қордаланған құндылықтар жүйесі, рухани мұралары, халық ауыз әдебиеті болуы, жаһандану дәуіріндегі рухани азғындау қаупінен сақтанатын бірден-бір жол.

Халық музыкасы-эстетикалық тәрбие құралы. Қай халықтың өнер мұрасы болса да, ол сол халықтың өмірінен, сол халықтың қоғамдық тарихымен тығыз байланысты. Халық музыкасының асқан шебері-әнші, күйші, жыршы, жырау, ақындар көшпелі күн көрістегі қазақ арасында зор әлеуметтік қызмет те атқарды. Мұндай тума таланттар жалпақ жұртшылық арасында өз әлінше ағартушы, тәрбиеші де болатын. Олардың көзі ашық, көңілі сергек, ой-өрісі өзгелерден озық болды.

Музыкалық дарынды қазақ халқы басқа тарихи профессионалдық дәстүрі бар елдер сияқты балалардың айрықша қабілетіне байланысты отбасында белгілі бір музыкалық аспапта нота арқылы білім беріп, мектепте оқытып, эстетикалық білім, тәрбие бермегенмен өз жеткіншектерін өз ортасынан шыққан тума таланттардан өнерпаздықты үйренуге, олардан үлгі-өнеге алуға баулып отырған. Халқымыздың ғасырлар бойы қалыптаскдн ұлттық музыкалық дәстүрі бүгінгі егеменді еліміздің кәсіптік музыка өнеріміздің нәрлі бұлағы болып, арнасын кеңейтіп, өрісін биікке көтеріп отыр. Қазақ музыка өнерінің ішінде ерекше орын алатын күй өнері. Қазіргі күнде қазақ күй өнері әлемге таныла бастады. 2014 жылы 29 қарашада қазақтың дәстүрлі күйі ЮНЕСКО-ның Адамзаттың рухани мұрасына ұсынылатын Репрезентативті тізіміне енгізді[3].

1837 жылы Исатай, Махамбет бастаған көтерілістің куәсі болған жас Құрманғазы езінің «Кішкентай» атты күйін шығарды. Қүрманғазы күйлері осылайша тарихи оқиғаларға, нақты өмір шындығына байланысты туған. Оның «Қайран шешем», «Балбырауын», «Кісен ашқан», «Түрмеден қашқан», «Адай» сияқты күйлерінің өзіндік бір туу тарихтары бар...

Халық мұрасы негізінде мәдени тарихымыздың бұрын-сонды болып көрмеген кәсіптік жанрлар—симфония, кантата, оратория, опера, балет сияқты биік мәдениетті танытатын жанрлар тудырды. Ұлттық музыкалық қазынамызды насихаттап, ел өміріне айналдыратын мемлекеттік ұлт аспаптары оркестрі, симфониялық оркестрі, филармония, хор капелласы, вокальды-аспапты ансамбльдер сияқты творчестволық топтар қалыптасты.

Ол туралы профессор Қүдайберген Жүбанов «Қазақ тілі жөніндегі зерттеулерінде»:-«Музыка мәдениетін күшейту ісінде халық музыкасының мұраларын зерттеудің маңызы өте зор, өйткені болашақтағы жоғары мәдениетті музыка мұраларын жетілдіріп, толықтырып, көркейтіп, көркемдеу жағын күшейтіп, примитив түрлерін гармониялап, халық музыкасындағы өмірге, тіршілікке шақыратын ерлік, жігер тудыратын элементтерін саралап алып, кертартпа, сары уайым туғызатын жағын жойып, осы ретпен ғана қазақ ұлтының ұлттық музыкасын дамытуға болады», — деген еді. Ұлттық операмыздың алғашқы қарлығаштары «Қыз Жібек», «Ер Тарғын» операларында ұзын ырғағы жетпіс шақты халық мелодиясы пайдаланылған екен. Композитор Е.Брусиловский опера кейіпкерлерінің мінезін ашуда оларды музыкалық жағынан мінездеп, даралауда жұртшылықтың құлағына бұрыннан таныс халықтың ән-күйлерін барынша мол пайдалану арқылы нағыз халықтық опера тудыруы тектен-тек емес. Сондықтан «Қыз Жібек» пен «Ер Тарғын» қазақ халқының ғасырлар бойы жасаған бай да асыл қазынасының классикалық дәрежеге көтерілген заңды нәтижесі болып табылады.

Оған тас, сүйек, металл, бояу, былғары сияқты материалдар кең түрде пайдаланған. Түркістандағы тайқазан, Семей мұражайындағы Бөгенбай батырдың айбалтасы, Алматы облысының Есік қаласынан табылған мәйіттің алтын киімі, т.б. зергерлік өнердің қазақ жерінде ертеден өркендегенінің айқын дәлелі. Зергерлік өнерді халық өнері деуге келсек, жасалынған сәнді бұйымды баяғыда бір ұста жасап безендірген, өз заманында оның аты-жөнін халық білген, бірақ көп ғасырдан кейін оның ұмытылып, жасаған бұйымы халықтікі болып қалыптасқан. Ғасырдан ғасырға жалғасып, жекелеген ұсталардың қолынан шыққан бұйымдардың халықтікі деп аталуы осыдан. Зергерлік өнердің туындылары жауға айбар, жақынға мақтаныш, аруға ажар, жігітке жігер беретін болғандықтан, батырдың ерлігіне, ақындардың тапқырлығына, жүйріктердің бәйгесіне сыйға тартылатын болған. Қазақ қолөнерінің ішінде халықтың сан ғасырлық тәжірибесі, өмірлік қажеттілігі, ой өрісі, талғам татымы шегіне жеткен мүмкіндіктің айғағы бір ғана киіз үйдің бойына шоғырланғандай. Көшпелілердің сұлулық туралы талғам-түсінігі, дүниені сұлулық заңдылықтарымен игеру мүмкіндігі негізінен осы киіз үй арқылы көрініс тапты. Киіз үйдің сықырлауығынан бастап шаңырағына дейінгі әрбір бөлшегі өз алдына оқшау өнер туындысы бола тұрып, сол мың сан бөлшек бір-бірімен мінсіз үйлескен шақта шегіне жеткен, әбден аяқталған өнер туындысын құраған. Осынау шегіне жеткен өнер туындысы көшпелілердің күнкөріс мұқтажынан бастап рухани талғам-талабына дейін қызмет еткен. Қысқасы, киіз үй көшпелілер үшін табиғаттай сұлу, кеңістіктей үйлесімді шағын әлем еді. Қазіргі күнде қазақ күй өнері әлемге таныла бастады. 2014 жылы 29 қарашада Қазақтың дәстүрлі күйі ЮНЕСКО-ның Адамзаттың рухани мұрасына ұсынылатын Репрезентативті тізіміне енгізді[3].

Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтің Қазақстан халқына

Жолдауы.-Егемен Қазақстан, 18 қаңтар 2014.-1...2 б.

2. Қазақстан Ұлттық энциклопедиясы/Бас ред. Б.Аяған.- Алматы: «Қазақ

энциклопедиясының» Бас редакциясы, 2007.-93 бет

З.Қазақтың киіз үйі мен дәстүрлі күйі. Егемен Қазақстан, 29.10.2014.-4 б.

4.Құралов.А.Қазақ дәстүрлі мәдениетінің энциклопедиялық сөздігі. -Алматы: Сөздік-Словарь, 1997.-367 6.

5.Құралов. А. Қазақ халқының дәстүрлі мәдениетінің анықтамалығы. -