Қазақ даласының батысындағы, солтүст ктег және солтүст к- шығысындағы кең-байтақ кең ст кте патша өк мет бек н с

I.
К р спе
II.
Нег зг бөл м 
III.
Қорытынды
IV.
Қолданылған әдебиеттер
Жоспар
КІРІСПЕ
Қазақ даласының батысындағы, солтүст ктег және солтүст к-
шығысындағы кең-байтақ кең ст кте патша өк мет бек н с
шептер н құрды, олар әскери база ғана емес, сонымен қатар
патшалық Ресейд ң отаршылдық мақсаттарын жүзеге
асыруындағы т рег де болды. Қазақ даласы жағына қарай
кеңейе отырып, орнығып алған қазақ әскерлер шептер
қазақтардың көш п жүрет н аудандарын шектед .Сондықтан
өздер н ң ежелг жерлер нен ығыстырып шығарылып, қуылған
қазақтар Жайық пен Ерт ст ң оң жағасына өзбет мен өтуге
мәжбүр болды. XVIII ғасырдың 30-40 жылдарында
Верхнеяицк ден Звериноголов бек н с не дей н созылып жатқан
Үй бек н с шеб салынды. Оның жалпы ұзындығы 770 шақырым
болатын. Нақ осы жылдары ұзындығы 930 шақырым болатын
Ерт с шеб салынды. 1752-55 жылдарда жаңа Ес л шеб салынды,
оның ұзындығы – 662 шақырымға жетт . Олар қазақтардың
көш п жүрет н қоныстарын шектеп тастады.
1742, 1755, 1756, 1765 
жылдардағы толып жатқан заң акт лер
бойынша қазақтардың Жайық пен Ед л арасындағы, Ес лд ң,
Тобылдың жоғарғы ағыстарындағы жерлерге, Каспий тең з н ң
солтүст к жағалауы бойына көш п баруына тыйым салынды.Бұл
жерлер қазақтарға бер лд немесе мемлекетт к қор ет п
т ркелд .Бұл қазақ қоғамдарының өздер не көш-қон өр с н
таңдауына мүмк нд к бермед . Жайықтан өтуге тыйым салуды
патшалықөк мет орындары қалмақтармен қақтығыстарға жол
бермеу т лег мен түс нд рд . Ал с жүз нде бұл анықталмады.
Жекелеген ықпалды сұлтандар мен билерге рұқсат ет лген мен,
қазақтардың бұл жерлерд пайдалануға рұқсат ету туралы әр
түрл өт н штер табысқа жетпед . Патша өк мет сауданың
дамуын да өз н ң саяси мақсаттарына пайдалануға тырысты.
Дәулетт қазақтар мен р көпестер приказчиктер н ң қызмет
шептер маңындағы немесе бек н стердег айырбаспен
шектелмед . Далаға тереңдей ен п барып, саудагерлер
баламасыз сауда жасады. Қазақтардың Е.И.Пугачев көтер л с не
үн қосуына қазақ жүздер ндег шк саяси жағдай да себеп
болды. 

1.8
ғасырдың 1-жартысында Ресей империясының Қазақстанда, әс ресе, К ш
жүзде отарлық саясаты үдей түст . Осы тұста Орал мен С б р бек н стер н салу,
көш п-қонудың дәстүрл жүйес не нұқсан келт рд . Ресей үк мет н ң Жайық пен
Ед ларалығында, Ерт ст ң арғы бет нде көш п-қонуға тыйым салуы қазақ
шаруашылығына кер әсер етт . Оған қоса Батыс Қазақстанда тұз иел г н
жасап, оның өн м н Жайық казак-орыс әскер не сатып алуға м ндеттеу – К ш
жүзд ң батыс аймағындағы малшылардың жағдайын ауырлатты. Ресей
үк мет н ң заңсыз әрекет не наразылық б лд рген қазақтардың шағымына
ешк м құлақ аспады. Осындай жағдай қазақтардың 1773 – 75 жылы Е.И. Пугачев
бастаған шаруалар соғысына қатысуына себепш болды. Көтер л с жайындағы
хабар қазақ ауылына тез тарады. Нұралы хан хатшысын Пугачевке астыртын
жөнелтт . Нұралы Пугачевпен байланыс жасай отырып, б р жағынан Орынбор
губернаторына көтер л сш лер отрядының орналасқан жер н, бет алысын
мәл мдеп, әр Пугачевке қарсы әскери көмек те ұсынып, ек жақты саясат
ұстанды. Қазақтарды көтер л ске қатыстыруға Пугачев үлкен мән берген мен,
Нұралыны түпк л кт өз жағына қарата алмады. Сондықтан ол қазақтарға
т келей т л қатуға ұйғарды. Орынборды қоршап тұрған кез нде оның
адамдары шақыру “қағаздарын” алып, К ш жүзд ң ауылдарын аралап жар
салды. Пугачев оларға жер-су сыйлап, д н бостандығын беруге уәде ет п,
Екатерина ІІ-н ң үк мет не қарсы б р г п күресуге шақырды. Орынбор әк мш-
н ң мәл мдеу бойынша тама, табын, жағалбайлы руларының кейб р бөл ктер
б р нш күннен-ақ Пугачевке қосылып, орыс бек н стер не шабуыл жасады. 1773
жылы 7 қазанда Орынборға жасалған шабуылға 2 мың қазақ қатысып, үк мет
әскер не көп зиян шект рген. Бер ш пен шеркешруларының жасақтары Орал
шеб н ң бек н стер н ң гарнизондарына шабуыл жасаған. 1774 жылы қаңтарда
А.Овчинников отрядының көтер л сш лер Гурьевт (қаз рг Атырау қаласы)
алғаннан кей н, К ш жүзд ң батыс жағының тұрғындарына шаруалар
соғысының ықпалы күшейе түст . Ресей әк мш. мен хандарға қарсы кейб р
сұлтандар да көтер л сш лерге қосылды. Досалы сұлтан 200 адамдық қолмен
баласы Сейдалыны Пугачевке аманатқа ж берд . Ол Орынбор түб ндег
соғысқа белсене қатысты. Сонымен қатар Орынбор қоршауына және Елек
(
Илецк) қорғанысына шабуыл жасауға Орта жүз қазақтары да араласты, К ш
жүз бен Орта жүз қазақтары Пугачев армиясына материалдық жағынан да
жәрдем көрсетт . 1774 жылы 10 сәу рде Сакмара ауд-ндағы ұрыста Пугачевт ң
нег зг күш жең л с тапты. Көтер л сш лер армиясының қалған топтары таулы
башқұрт жер не ығысты. Олар Оңтүст к Оралға кел с мен көтер л ске қайта
қуат б тт . Көтер л с орталығының Оңтүст к Оралға ығысуына байланысты
қазақтардың С б р қорғандарына шабуылы жи лей түст . Пугачев Орта жүз
қазақтарын өз жағына тартып, әскер әр ат алу ниет мен оларға үндеу жазып,
өк лдер н ж берд . 1774 жылы маусымның басында Сарыторғай маңында Орта
жүз старшындары бас қосып, Пугачев үндеу не кел сет нд ктер туралы
ұйғарымға келд . Сол жылы К ш жүз қазақтары Жайық бек н с не жи -жи
шабуыл жасады. Жекелеген жасақтар Жаңаөзен уез менЕд лжағалауына дей н
барды. Қазақтар Пугачев армиясының әскери қимылдарымен ұйымдасқан
түрде байланыста болмағанымен, олардың шабуылы Ресей үк мет әскер н ң
күш не қарсы тұра б лд . Бұл соғыс қазақ халқының өм р не айтарлықтай әсер
ет п, Ресей үк мет н ң болашақтағы отаршылдық саясатына қарсы күрес не
нег з қалады.

НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1 
Қазақтардың Е. И. Пугачев бастаған шаруалар соғысына
қатысуы (1773 — 1775 жж.)
1773 
жылы 7 қазанда Орынборға жасалған шабуылға 2 мың
қазақ қатысып, үк мет әскер не көп зиян шект рген. Бер ш пен
шеркеш руларының жасақтары Орал шеб н ң бек н стер н ң
гарнизондарына шабуыл жасаған.
1774 
жылы қаңтарда А.Овчинников отрядының
көтер л сш лер Гурьевт (қаз рг Атырауқаласы) алғаннан кей н,
К ш жүзд ң батыс жағының тұрғындарына шаруалар
соғысының ықпалы күшейе түст . Ресей әк мш. мен хандарға
қарсы кейб р сұлтандар да көтер л сш лерге қосылды.
Досалы сұлтан 200 адамдық қолмен баласы Сейдалыны
Пугачевке аманатқа ж берд . Ол Орынбор түб ндег соғысқа
белсене қатысты. Сонымен қатар Орынбор қоршауына және
Елек (Илецк) қорғанысына шабуыл жасауға Орта жүзқазақтары
да араласты, К ш жүз бен Орта жүз қазақтары Пугачев
армиясына материалдық жағынан да жәрдем көрсетт . 1774
жылы 10 сәу рде Сакмара ауданындағы ұрыста Пугачевт ң
нег зг күш жең л с тапты. Көтер л сш лер армиясының қалған
топтары таулы башқұрт жер не ығысты. Олар Оңтүст к Оралға
кел с мен көтер л ске қайта қуат б тт . Көтер л с орталығының
Оңтүст к Оралға ығысуына байланысты қазақтардың
С б рқорғандарына шабуылы жи лей түст . Пугачев Орта жүз
қазақтарын өз жағына тартып, әскер әр ат алу ниет мен оларға
үндеу жазып, өк лдер н ж берд . 1774 жылы маусымның
басындаСарыторғай маңында Орта жүз старшындары бас
қосып, Пугачев үндеу не кел сет нд ктер туралы ұйғарымға
келд . Сол жылы К ш жүз қазақтары Жайық бек н с не жи -жи
шабуыл жасады. Жекелеген жасақтар Жаңаөзен уез мен Ед л
жағалауына дей н барды. Қазақтар Пугачев армиясының
әскери қимылдарымен ұйымдасқан түрде байланыста
болмағанымен, олардың шабуылы Ресей үк мет әскер н ң
күш не қарсы тұра б лд . Бұл соғыс қазақ халқының өм р не
айтарлықтай әсер ет п, Ресей үк мет н ң болашақтағы
отаршылдық саясатына қарсы күрес не нег з қалады.

2 
Көтер л ст ң алғы шарттары және оның к ш жүзде 1773 жылы дамуы
ХҮІІІ ғасырдың ортасында саяси дағдарыс салдарынан К ш жүз аумағы
ек хандыққа бөл нд . Нұралы ханның иел г не к рген қазақ рулары Арал
өң р мен Сырдария бойындағындағы батыр хандығына к рген қысқы
жайлымдарды пайдалану мүмк нд г нен айырылды.Бұл рулардың
қазақтары батысқа қарай Каспий ойпатында орналасқан» қоныстарға
ығысы баруға мәжбүр болды. Алайда Жайық бек н с шептер олардың
Жайықтың оң жағындағы қолайлы қыстауларға баратын жолына кедерг
жасайды.
Жайықтың Ед д арасында жатқан жайылымдардың едэу р бөл г не 1771
жылға дей н қалмақтар орналасып алды. Қысқы жайылымдар үш н даулар
нег з нде бұл ауданда қазақтар мен қалмақтар арасында ек н ң б р нде
қақтығыстар Жайықтан өткен қазақтадың 40 мыңдай халқын айдап ‘ алып
кетт .1771 жылғы Нарынқұмы ауданында көш п жүрген даласы арқылы
Шығысқа бет алды. Олардың кету не байланысты Жайық пен Ед л
арасындағы аумақтың б р бөл г босап қалды. Қазақ ақсақалдары патша
өк мет не қазақтардың «Ішк жаққа» өту не тиым салынған 1756 жылғы
жарлықтың күш н жойып, бұл жерлерд қысқы жайылым үш н пайдалануға
рүқсат етуге өт н жасады. Алайда сыртқы стер алқасы 1771 жылы бұл тиым
салуды қайтадан мақұлдады.
Е.И.Пугашев бастаған шаруалар соғысы жылдарында қазақтар 1756 және
1771 
жылдардағы жарлықтармен санаспай Ед л мен Жайық арасындағы
жайлымдарды с жүз нде пайдаланады. Шаруалар соғысы басып
жаншылғаннан кей н және жағалаудың күшейт лу нен бұлай стеу
мейл нше қиындап кетт .
1775 
жылы патша өк мет жерг л кт басқару с не қайта ұйымдастыру
жүрг зд . Орынбор губерниясы таратылды. К ш жүз және Орта жүз
аумағының б р бөл г Симбирск және Уфа генерал-губернаторлықтарының
құрамына к рд . Орынбордың обер -комендантына к ш жүзде патшалық
өк мет орындарының с шараларын т келей жүрг зу тапсырылды, бүл үш н
шекаралық стер комиссиясы құрылды, Жайы бойындағы шекаралық ше
қалпына келт р л п, нығайып, бек нг с горнизондары күшейт лед .
Патшалық өк мет орындары қазақ сүлтандарының өз н ң сен мд т рег не
айналдырып, соладың көмег мен қазақтардың толқуларын болғызбауға
ұмтылды. Өз тарапынан Нұралы хан мен сүлтандар патша өк мет не
адалдығын дэлелдеуге бар күш н салып тырысты. Патшалық к мет
салықтьар үлест ру, айлық тағайындай, шек беру жолымен, дала
аристократиясымен одақты нығайтуға ұмтылды.
1782 
жылғы Жарлық бойынша қазақ ауылдарының Жайықтанөту не хан
шекаралық өк мет орындарынан рүқсат алғаннан кей н ғанажол бер лд .
Нұралы мен оның ең жақын туыстары қоныстарға бил к ету құқығын
пайдаланып қиянат жасады. Олар қазақ әскер н ң старшиналарымен сөз
байласты. Әскери старшиналар өзеннен өткен үш н ақы төлемеген
ауылдарды тонады, ал қазақтарды түтқынға алып, айдап әкетт . Сол кезде
хан мен оның жақындастары тұтқындарды сатып алу үш н халықтан
қаражат жинады. Бұл қаражат Орал әскер н ң старшиналарымен бөл с лд .
Сөйт п мұндай әд с үстем таптың тұрақты табыс көз не айналды.

3 
Қазақтардың Орынборды қоршауға қатысуы. Көтер л ст ң 1774 жылы қазақ жүздер нде даму
Ресейдег Е.Пугачев бастаған көтер л с қатыгез басыбайлылық тәрт пке қарсы бағытталса да, оған үлкен ынта-
ж гермен және үм тпен Ед л-Жайық бойындағы башқұрт, татар және қазақтар да қатысты. Орта жүз, әс ресе К ш
жүз қазақтары патша үк мет н ң жер мәселес ндег отаршыл саясатына қарсылық танытып, шаруалар көтер л с не
қосылды. Пугачев үндеу н ң К ш жүзде таралуы қазақтарды стихиялы түрде көтер л ске тартты. Халық жасақтары
билеуш топтардың қол астына шоғырлана бастады. Өйткен патша үк мет н ң Жайық, Ерт с өзендер н ң оң
жағасындағы шұрайлы жерлерд орыс-қазақтарға бер п, қазақтардың бек н стер орналасқан өң рге жақындауына
тыйым салуы халықтың ашу-ызасын тудырды. Ал Пугачев болса ез лген халық бұқарасын жермен қамтамасыз
етуге уәде берген ед .
К ш жүзд ң р ақсүйектер — Ералы мен Досалы, Айшуақ сұлтандар көтер л ст қолдады, т пт 1773 жылы 17
қарашада Нұралының өк л Зәб р молда Пугачевқа арнайы сыйлықты табыс етуге аттанды. Одан Пугачев К ш жүз
қазақтарының көмег рет нде әскер ж беру н сұрайды. Нұралы, б р жағынан, Пугачевқа қылыш, шапан, арғымақ
сыйлай отырып, ек нш жағынан, Орынборға көтер л с қимылдары туралы хабарлап отыруды да ұмытқан жоқ.
Пугачев көтер л с Жайық қалашығы ауданында басталды. Ол нег зг күш мен Жайық бойымен жоғары жылжиды.
Форпост, қамалдар, соның ш нде Илецк қалашығы Пугачевқа ұрыссыз бер лед . Көтер л с Қазақстанның солтүст к-
батысын қамтып, өлкен ң нег зг әк мш л к және әскери орталығы — Орынборды қоршауға тырысты. 1773 жылы 5
қазанда 2500 адам, 20 зеңб рекпен қамалды алуға ұмтылды. Оған башқұрт халқының батыры Салауат Юлаев,
Оңтүст к Орал зауытының жұмысшылары қатысты. Орынборды қоршау кез нде тама, табын, жағалбайлы
руларынан шыққан қазақ қолдары Пугачев жасағына белсенд қолдау көрсет п, орыс бек н с не шабуыл жасайды.
Досалы сұлтан өз н ң ұлы Сейдалыны бас ет п, Пугачевқа көмек рет нде топ жөнелтт . Деректерге қарағанда,
Орынборды қоршау кез нде 2 мыңға жуық қазақтар бек н стерд шабуылдауға қатысқан. Орта жүз руларынан
келген топтар Орынборды қоршауға, Илецк н алуға қатысты. 1774 жылы Орынборды қоршау тоқтатылды. Енд
Нұралы хан ез н ң патша үк мет н қолдайтындығын неғұрлым ашық көрсете бастады. Көтер л с ошағы К ш жүзден
басқа жаққа ауысқаннан кей н де қазақтардың патша үк мет бек н стер не шабуылы тоқтамады. Тек 1774 жылы
жазда осындай 240 шабуыл жасалынды. 1775 жылы қаңтар айында Нұралы хан патша үк мет нен қазақ
жайылымдарына жазалау жасағын ж беру н сұрап өт н ш б лд рд . 1775 жылғы ақпанда 300 орал-қазақ әскер , 500
башқұрттан тұратын Мансуров бастаған жазалау жасағы Гурьев пен Орал қаласынан шығып, К ш жүзд ң ортасына
бет түзейд . Осы кезде Сырым Датұлы халық көтер л с н ң басшысы рет нде сахнаға шығады. Көтер л с
тоқтатылғаннан кей н II Екатерина Жайық өзен н Орал, Жайық қалашығын Уральск деп өзгерту жөн нде шеш м
қабылдатады.
ХҮІІІ ғасырдың 30-шы жылдары К ш жүзд өз не тәуелд еткен соң патшалық Ресей б рт ндеп қазақ даласындағы
отарлау саясатын тереңдете бастады. Оның барысында елд ң шаруашылығы күйзел ске ұшырап, саяси жағдайлар
шиелен се түст . Мұның барлығы Қазақстанның әр өң р нде халықтың наразылығын тудырып, көтер л ске шығуға
итермелед . Ал, К ш жүз өң р нде қалыптасқан жағдайлар қазақтардың Е. Пугачев бастаған көтер л ске қатысуына
себеп болды. Өз н «ІІІ Петрм н» деп жариялап лақап ат жамылған Е. Пугачев пен оның төң рег ндег лер қазақ
даласында болып жатқан мәселелерден б ршама хабардар ед және олар қазақтардың көтер л ст қолдайтынын
түс нген болатын. Сондықтан, ол жағдайларды өз мүддес не пайдалануға тырысып, 1773 жылдың 6 кыркүйег нде
қазақтарға «қамқор» болатынын б лд р п манифест жазып, 200 адамнан тұратын қазақ жасақтарын ж беруд
сұрайды. Пугачевтың жазған мұндай үндеулер қазақтар арасынан б ршама қолдау тапты.
Осыдан кей н, кыркүйект ң 20-сына қарай Нұралы хан 1000-ға жуық қазақ жасағымен Жайық қалашығының жанына
келед , б рақ, Пугачевқа көмек көрсетуден тартынып, көп ұзамай кер қайтып кетед . Пугачев 1773 жылдың 20
қыркүйег нде қазақтарға арнап тағы да манифест жазады. Одан соң, Пугачев Жайық қалашығына шабуыл жасап
оны ала алмайды да, онда аз ғана отрядын қалдырып нег зг күш н алып Орынборға қарай кетед . Жол бойында
Чернореченск, Татищев бек н стер н басып алады.
Қазақ жасақтары Жайық қалашығына, Озерная, Сахарная, Кожехаров, Красногор дистанциялық бек н стер не
шабуылдар жасайды. 1773 жылдың 5 қазанында Пугачевтың көтер л сш лер Орынборды қоршауға алған тұста
Досалы сұлтан бастаған қазақ жасақтары Пугачевтың өт н ш бойынша Орынборды қоршауға алуға қатысады.
Досалы сұлтанның үш баласы Пугачевты қолдап көтер л ске қатысқан болатын. Орынборды қоршау 5 айға
созылып, оның барысында 2000-дай қазақ жасағы қолдау көрсетт .
1774 
жылдың тамыз айында старшын Дайыр сұлтан бастаған 50 қазақ жасағы Пресногорьков бек н с н
шабуылдады. Құлсары батыр бастаған қазақтар редутке шабуыл жасап, оған старшындар Алғабай, Итек және
Дәу тбай тархан қатысты.
Пугачев көтер л с не қазақтардан басқа башқұрттар, қалмақтар, т.б., қатысқан ед . Бұл көтер л ст басуға патша
әк мш л г жақсы қаруланған жазалаушы әскерд көп ж берд . Жазалаушы әскер Қазан маңында көтер л сш лерд
басып-жаншыған соң, Пугачев бастаған көтер л с жең л с тапты. 1775 жылдың көктем нде жазалаушы әскер
көтер л ске қолдау көрсеткен қазақ ауылдарына шапқаншылықтар жасады. Бұған шыдамаған қазақтар далаға
шкер лей көш п кет п, бас сауғалайды.
Ал, 1775 жылдың жазына қарай К ш жүз өң р нде «Көр нбейт н адам» немесе Көктем р туралы аңыз тарайды. Бұл
аңыздың таралуы барысында күйеу Сейдалы сұлтанның қолдауына сүйенген Сапура Мәтенқызы «Көр нбейт н
адам» атынан үндеу таратып, жанына жасақ жинап күзге қарай көтер л ске шықты. 1776 жылдың көктем нде
Сейдалы сұлтан бастаған көтер л сш лер отряды жазалаушы әскерд ң құрамында болған башқұрттарға шабуыл
жасады. Сапура Мәтенқызы бастаған көтер л ст ң өр стеу барысында оған қатысушылардың саны 10 мыңға дей н
жеткен болатын. Көтер л сш лер Гурьев пен Кулагин бек н с н ң аралығындағы жерлерге топтасып Ресейге қарсы
күресуд ойластырады. Жоғарғы Орал, Ор, Елек, Орынбор бек н стер не шабуылдар жасайды. Б рақ, уақыт өте келе
көтер л сш лер арасында өзара кел спеуш л ктер туындап, Досалы сұлтан Ресейд қолдап кетед . 1776 жылдың
жазында жазалаушы әскерд ң күш мен көтер л с аяусыз басып тасталды. Сапура Мәтенқызы б р топ
жақтастарымен далаға шкер лей ене отырып, жасырынуға мәжбүр болады. 
Бұл көтер л стерден кей н, патша өк мет 1775 жылы жерг л кт басқару с не қайта ұйымдастыру жүрг зд . Орынбор
губерниясы таратылды. К ш жүз және Орта жүз аумағының б р бөл г н Симбирск және Уфа генерал-
губернаторлықтарының құрамына берд . 

2 
БӨЛІМ
Сырым Датұлы бастаған К ш жүз қазақтарының ұлт-азаттық көтер л с
ХVIII ғасырдың ортасында Ресей үк мет н ң қазақ жер н отарлау саясаты
пәрменд жүрг з ле бастады. К ш жүз қазақтары бұрыннан қалыптасқан
дәстүр бойынша Жайық бойында көш п-қонатын. Ал қыс айларында
Жайықтың оң жағалауында қыстайтын ед . Алайда патша үк мет н ң
Жайық бойына көш п-қонуға тыйым салуына байланысты ол мүмк н
болмай қалды. Сол себепт К ш жүз бен Орта жүз қазақтарының 1773-1775
жж. Е. Пугачев бастаған шаруалар соғысына белсенд қатысуы кездейсоқ
емес ед . Ол патша үк мет н ң жерге қатысты қысымының күшею нен ед .
Мысалы, К ш жүз қазақтары Е. Пугачев көтер л с кез нде Жайық бек н с н
қоршауға, Кулагин бек н с налуға қатысты. Ек мың қазақ сарбазы
Орынборға шабуыл жасауға қатысты. Орта жүз қазақтары Пресно-
горьковский бек н с не шабуыл жасап, басқа да соғыс қимылдарына
қатысып, қатар-қатар тұрған бек н стерге қау п тенд рд . Е. Пугачев
көтер л с басылғаннан кей н де К ш жүздеп жер мәселес күрдел күй нде
қала берд . Аса күрдел мәселе қазақ руларының дәстүрл көш -қон
жүйес н ң бұзылуы болатын. Оған қоса жайылым жерлер тарыла бастады.
Қыс айларында қыстауға Жайықтың арғы бет не көшу тек 1782 жылы ғана
мүмк н болды. Оның өз нде де шекара басшылары ханға арнайы рұқсат
бер п, ақы төлену ти с болды. Бұндай күрдел жағдайда К ш жүз ханы
Нұралы Ресей әк мш л г мен қалыптасқан өзара сен мд қарым-
қатынасын пайдаланып, ең алдымен халық мүддес н ойлауы керек
болатын. Алайда, ол бұл мәселен басқаша шешт : қазақтардан Жайықтың
арғы бет не өту мен казактардың қолына тұтқынға түскендерд босату
үш н алым-салық жинады. Қомақты қаржының б р бөл г н өз не
қалдыруды да ұмытпады. Ханның рұқсат беру тек ханның ғана емес,
сонымен қатар Жайық казактарының ағамандарының к р ст
кәс пш л г не айналды. Нұралы ханның мұндай с-әрекет қарапайым
халықтың ғана емес, сондай-ақ сұлтандар мен ру басыларының, билерд ң
заңды наразылығын туғызды. Бұл К ш жүздег саяси ахуалды мүлде
шиелен ст р п ж берд . Хан бедел н күннен-күнге төмендете берд .
Ресейд ң отарлық саясаты мен ханның с-әрекет не қарсы К ш жүзде
наразылықтар мен толқулар күшейе бастады. Оған қоса 1782-1783 жылдың
қысында «жұт» басталды. Сол уақыттағы «жұт» турапы деректер мына
жағдайларды суреттейд : «Гурьевт ң ар жағындағы даладан көптеген
малдардың өл ктер н көруге болады. Олардың саны мыңдаған жылқы
және р қараны құрады. Қойлар мен басқа да ұсақ малдар есепке
алынбады. Қазақтар тыйым салуға қарамастан өз ер ктер мен Жайықтың
«
шк жағына» өту н тоқтатпады. Ал бұл жерлерде оларды казактар қарсы
алып, тонап отырды. 1783 жылы көктем нде казак әскерлер қазақтардың
төрт мың жылқысын айдап алып кетт ». Мұның бәр көтер л ст ң шығуына
түртк болған ед

Көтер л ст ұйымдастырушы белг л батыр әр шешен, Е. Пугачев көтер л с не белсене
араласқан Байбақты руының ағаманы Сырым Датұлы болды.Көтер л с 1783 жылы басталып, 1797
жылға дей н созылды. Көтер л ст ң халықтық сипат алуының себеб : патша үк мет н ң отарлық
саясаты, олардыңқазақ жерлер н тартып алуы, бек н стерд ң салынуы, ғасырлар бойы
қалыптасқан көш -қон жүйес н ң бұзылуы, ресей әк мш л г мен казак әскер тарапынан үзд кс з
жасалып келген қысым мен күш көрсету , қазақ халқының қарапайым азаматтық
құқықтарының шектелу болатын. Оның үст не Нұралы хан мен оның туыстары Айшуақ, Ералы,
Досалы жыл сайын Орынбордан жалақы алып отыратын. Сондықтан да олар Ресейд ң отарлық
әк мш л г не қызмет етт . К ш жүздег көш -қон мәселес Нұралы хан ұйғарымымен шеш п
отырды. Бұл жағдайдың бәр халықты дала заңдылығында жоқ к р птарлыққа ұрындырды.
Сырым Датұлы көтер л ст ң алғашқы кезең н Орал әскери жел с бойындағы Ор бек н с ндег
казак әскер мен соғысудан бастады. Көтер л сш лерд ң ең нег зг күш Сағыз өзен бойына
шоғырланып, ол көтер л ст ң нег зг ошағына айналды. Сырым Датұлының 2700 сарбаздан
тұратын жасағы құрылды.Ал көтер л ске қатысқандардың жалпы саны шамамен 6-7 мың
адамға жеткен.
Көтер л ст ң қозғаушы күш шаруалар болды. Сонымен б рге Нұралы ханның патша
әк мш л г н ашық қолдап отырғанына наразы болған ру басылары мен билер де көтер л ске
белсене қатысқан ед . Мысалы, 1785 жылы Ресей патшайымы ІІ Екатеринаға К ш жүз
ағамандарының жазған хатында: «Б з К ш Орданың қырғыз-қазақ жұрты, барлық халқы,
ханның маңайындағылардан басқа, Нұралы ханға ашулымыз... Б з патшадан жаманшылық
көргеннен емес, ханның зұлымдығына байланысты с збен ешқандайда ымыраға келе
алмаймыз. Сондықтан ол орнынан алынбайынша, б з с збен кел ссөз жүрг з п, б т мге
келмейм з деп,б рауыздан шешт к», - деген талап қойған. К ш жүздег ұлт-азаттық көтер л с
Ресей әк мш л г н қатты алаңдата бастады. Сол себепт 1785 жылы Әскери коллегияның
шеш м мен қаңтар айында кетер л ст басу үш н генерал Смирнов бастаған тұрақты әскер
ж бер лед . 1785 жылы көктемде көтер л сш лер Антонов бек н с мен Жайықтың төменг
ағысындағы Сахарный бек н с не шабуыл жасайды. Б рақ әскери горнизон
шабуылға дайын болғандықтан, қазақ сарбаздарына тойтарыс бер лед . Көтер л сш лер сол
маңдағы басқа да бек н стер мен қамалдарға шабуылдарын жи лете түст . Көтер л сш лерд ң
күш барған сайын нығая бастады. Ал К ш жүз ханы Нұралының патша әк мш л г мен
байланысын күшейткен мен, халық алдындағы бедел төмендей берд . Ақсүйектер мен
халықтың сен м нен айырылғаннан кей н Нұралы хан патша үк мет нен көмек сұрап, Орынбор
әк мш л г н ң қолдауына сүйенд . Өз мен «жауласқан» табын руыныңауылынан қорғаныс здеп
көмек сұрады, сөйте отырып, Орал казак әскер н ң атаманы Донсковтан «олардыбасып алуын»
талап етт . Басып алу нәтижес нде«...қырғыз-қайсақ халқы барлығы менен бөл н п кетт . Көш п
қонушылар Емб н ң жоғарғы жағына Ойылбойымен кет п қалды», - деп, Нұралы хан генерал-
губернаторға жазған хатында мәл мет берген. К ш жүздег хандық Бил кт ң дағдарысы
жерг л кт патшаәк мш л г н ң де алаңдаушылығын туғызды. ОлардыңК ш жүздег қазақтарды
бұрынғысынша басқаруымүмк н болмай қалды. Осындай жағдайда хандықбил к жүйес ндег
қазақ қоғамын штей ыдырату үш нОрынбор генерал-губернаторы генерал-поручик,
баронОтто Игельстром бастаған патша әк мш л г К ш жүздег хандық бил кт жою саясатына
к р ст . Барон Игельстром қарапайым халық пен «ақсүйектер» арасында ж к түс р п, Сырым
Датұлының хандық бил кке қарсы күрес н пайдалануға тырысты.
1785 
жылы ш лде айында қазақ старшындары мен ру басшыларының құрылтайы өтк з лд .
Оған К ш жүзд ң 32 руының 25- қатысты. Құрылтайда
Нұралы ханды тақтан түс ру туралы шеш м қабылданады. 24 ш лдеде құрылтай шеш м
Орынбор генерал-губернаторы Игельстромға тапсырылды. Ал,ол бұл шеш мге қатысты өз н ң
қосымша п к рлер н жазып, «ханның беделс зд г » туралы Петерборға мәл мет беред . 1786
жылы 10 мамырда Игельстром ІІ Екатеринадан К ш жүзд ң барлық руларына жаңадан
ағамандар тағайындап, жазалау тәрт б н енг зуд өт нд . О Игельстромның К ш жүздег хандық
бил кт жою туралы әрекет тарихқа «Игельстром реформасы» рет нде енд . Оның мән не ед ?
Бұл реформа бойынша К ш жүзде хандық бил кт жойып, оны басқаруды Орынбор Шекаралық
соты арқылы жүзеге асыруды көздед . К ш жүз аумағы үшке бөл н п, бұл бөл ктердег
басқаруды жүзеге асыру үш н сот қызмет н атқарушы төрағаға, елге танымал ек заседатель
мен б р молдаға (жазбаша ст жүрг зу үш н) тағайындау жоспарланды. Бұл ст жүрг зет н
шенеунектерге арнайы жалақы төленет н болды. Ру ағаманы мен сот төрағасы 200 сом,
олардыңкөмекш лер мен заседательдер 50 сом, молда 100 сом жалақы алатын болды. Хандық
бил к жойылды.

Е.Пугачев бастаған шаруалар көтер л с басылғаннан кей н патша
үк мет К ш жүз қазақтарының көшпел қауымына отаршылдық
езг н күшейт п ж берд . Сондықтан да қазақтардың көтер л ске
шығуы т пт де кездейсоқ нәрсе емес ед . Оның өз нд к себептер
болды.
• 
Б р нш ден, шекара шеб н ң шк жағына уақытша өткен қазақтарға
қойылатын талаптар тым қатайтыла түст . Онда кез келген қазақты
оның кездейсоқ басқа б р руласы жасаған құқық бұзушылық әрекет
үш н ұстап алып, айыптауға болатын ед .
• 
Ек нш ден, Орал қазақ әскерлер тарапынан бұрынғысынша дала
төс ндег «әскери здест рулер» тоқтатылмады.
• 
Үш нш ден, Нұралы ханның және оның төң рег ндег лерд ң бедел
жыл өткен сайын төмендей берд . Ол б рте-б рте патша үк мет н ң
қолындағы қуыршақ қолшоқпарға айнала бастады.
Мәселен, Нұралы хан Орынбордан жыл сайын жалақы алып тұрды.
Олардың тарапынан халықтың мұң-мұқтажына көң л бөл нбед .
Ханның отбасындағылар мал жайылымдарын өздер нше және өз
пайдаларына қалай қаласа, солай бөл ске салды. Көтер л ст халыққа
кең нен танымал батыр Сырым Датұлы басқарды. Ол К ш жүзд ң
ш ндег он ек ата Байұлы б рлест г н ң байбақты руынан шыққан р
тұлға болатын. (Датұлы Е. Пугачев бастаған шаруалар көтер л с н ң
барысында өз н шебер дипломат, әскери қолбасшы әр көрнект
ұйымдастырушы рет нде көрсете б лд . Көтер л сш лерд ң жетекш с
әр шешен, әр би рет нде өз даңқын асырған ед . Асқан ақылдылығы
мен тапқырлығы үш н бала кез нде-ақ «Бала би» атанған
болатын.Сырым Датұлының дене күш де зор ед . Жеке өз басының
ерл г мен қайыспас қайсар батырлығы, ерекше ер к күш
таңғалдыратын. Өз замандастарының арасында ат құлағында
ойнайтын шабандоздығымен де ерекшеленет н. XIX ғасырдың ек нш
жартысында өм р сүрген ағылшын журналис Д.Ч. Бульжер былай
деп жазды: «...Сырым батыр — ж герл , терең ойлы, қайратты, батыл,
тапқыр, айлалы ерекше тұлға. Ол халықтың сүй спенш л г не
бөленген, халық оған табынған десе де болады». Көтер л ске
қарапайым көшпел қазақтардың едәу р бөл г , старшындар, билер
және батырлар белсене қатысты. Олардың бәр де К ш жүздег
барлық рулық б рлест ктерд ң, әс ресе Ресеймен шектес жерлердег
рулардың өк лдер болатын. Өйткен жайылым тапшылығының
ауыртпалығын көтерген де, Орал қазақ әскерлер н ң шектен шыққан
озбырлығын көрген де солар болатын. Көтер л сш лерд ң арасында
сұлтандар тобынан шыққандар да бар ед . Көтер л сш лерд ң қойған
ең басты талабы патша үк мет н ң қазақ жерлер н тартып алуын
тоқтату, сұлтандардың, ханның және олардың айнала
төң рег ндег лерд ң озбырлығына тыйым салу болды.

ҚОРЫТЫНДЫ
Сонымен 1772-1775 жылдардағы шаруалар
соғысының оқиғалары К ш жүз бен Отра жүз
қазақтарының арасында үндест к тапты.Қазақ
шаруалары шаруалар соғысының оқиғаларына
тез арада үн қосып,онда өздер н белсенд түрде
көрсетт .Бұл көтер л с қазақтардың қазақ
жерлер н отаршыл қазақтардан азат етуге
деген ұмтылысын анғартып ,ол қазақ халқының
патшалық самодержавиеге қарсы ұлт-азаттық
қозғалысының б рарнасына қосылды.Бұлда
оқиғалардың дамуына прогресш л фактор
болды.Сонымен б рге қазақ шаруаларының бой
көрсет гер қазақ жүздер нжег шк әлеуметт к
қайшылықтарды ашып берд .
Көтер л с стихиялы түрде 1797 жылдың аяғына
дей н созылды да, тоқтады. Оның жең л ске
ұшырауының нег зг себеб — ұйымшылдықтың
болмауы, нақты мақсатсыз, стихиялы өтуден
ед . Сонымен қатар сұлтандармен жең ұшынан
жалғасқан билер мен старшындардың
сатқындығы, көтер л с басшыларының, атап
айтқанда, Сырым Датұлының толқуы, күрет ң
ақырына дей н тұрақты болмауы да жең л ске
себепкер болды. 
Көтер л с 14 жылга созылды. Бұл қазақ
халқының тарихындағы маңызды оқиға ед .
Сондай-ақ хан өк мет н ң үстемд г н б ржолата
жоюға ықпалын тиг зд . Көтер л ст ң шк
қайшылығы, әлс з жақтарына қарамастан, оның
ұлт-азаттық сипаты әр прогрест к маңызы
болды.

1.) "Қазақстан тарихы" 3том. Алматы,
2002ж
2.)”Қзақстан тарихы" Ч. Мусин
3.)”Қазақстан тарихы”Шын. Алматы,
2002
4.)Рысбеков Т. «Өскен өлке тарихы».
5.) “Қазақ совет энциклопедиясы”.
6.)Қазақстан тарихы журналы”1995 N5.
7.)Алматы: «Арыс» баспасы, 2002 жыл.
8.)Б.О.Жакып. - Алматы: «Казак
энциклопедиясы», 2011.
9.)Қозыбаев "Қазақстан тарихы"
10.)"СССР тарихы"
ҚОЛДАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ