Жоспары: І. Негізгі бөлім абай және бердақ ДӘуірлері бердақТЫҢ «АҚымақ патша» дастаны жайлы
жүктеу/скачать 71.13 Kb.
|
1 2
БЕРДАҚ ПЕН АБАЙ|
ТАҚЫРЫП: БЕРДАҚТЫҢ «АҚЫМАҚ ПАТША» ДАСТАНЫ, АБАЙДЫҢ «ЕСКЕНДІР» ПОЭМАСЫНДАҒЫ ҮНДЕСТІК ЖОСПАРЫ: І. НЕГІЗГІ БӨЛІМ 1) АБАЙ ЖӘНЕ БЕРДАҚ ДӘУІРЛЕРІ 2) БЕРДАҚТЫҢ «АҚЫМАҚ ПАТША» ДАСТАНЫ ЖАЙЛЫ 3) АБАЙДЫҢ «ЕСКЕНДІР» ПОЭМАСЫ ЖАЙЛЫ ІІ. ҚОРЫТЫНДЫ ІІІ. ПАЙАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ НЕГІЗГІ БӨЛІМ 1) АБАЙ ЖӘНЕ БЕРДАҚ ШЫҒАРМАЛАРЫНЫҢ ТАҚЫРЫБЫ МЕН ИДЕЯСЫ Пушкин—орыс халқы, Шевченко — украин халқы, Руставели — грузин халқы, Наўайы—өзбек халқы, Абай—қазақ халқы, Мақтымкұлы— түркмен ҳалықтары үшін қандай қадірлі болса, Бердақ та қарақалпақ халқы үшін сондай қадірлі. Бердақ—қарақалпақ классикалық әдебиетінің шыңы. Бердақтың көп санды лирикалық өлеңдері менен поэмаларында қарақалпақ халқынық XVIII—XIX ғасырдағы сотциалдық өмірі кеңінен сәулеленген. Бердақ демократ шайыр сыпатында өз дәуірінің оқиғалары менен қоғамдық қатнасын алдынғы көз қарастан бағалады, өзінің көркемдігі жоқары шығармаларында теңдікті, гуманизмді, әділдікті һәм патриотизмді алға дамытады, езіушілерді аяусыз әшкереледі, еңбекшілердің ақын қорғады, хандар және патшаларға қарсы бас көтерген қаһармандарды жырлады, солай етіп, өзінің прогрессив идеялары һәм қоғамдық-саяси көзқарасы менен өз заманынан әдеуір озып кетті. Халықтың аянышты өмірі—Бердақ творчествосының негізгі тақырыбы. Оның барлық шығармаларында халықтың ауыр жағдайлары һәм үстем тап өкілдеріне жек көрушілігі суреттеледі. Бардык казуға азықсыз, Жедік таяқты жазықсыз. Байлаулы тұрдық қазыксыз, Қазу ауыр болды быйыл. Быйыл. Бұл өлең—Хиуа хандығының реал өмір туралы социал картина. Шайыр „Жаз келер ме“ атты өлеңінде: Тамағым жоқ ішерге, Көлігім жоқ көшерге. Төсегім жоқ төсерге, Біз сорлыға жаз келер ме?.—дейді. Өлеңдегі әр бір қатар шайырдың өмірге талабы һәм жарлылардың бақытты күн көрісі туралы арманы. Халыктың езушілігі туралы шайырдың кыйналуы оны өмірден түңіліуге, пессимизмге алып бармайды. Шайыр тек халық кайғысын суреттеу менен шектелмейді, ал халық қайғысыньң айыпкерлерін (билерді, діншідерді, хандарды, әмелдарларды т.б.) көрсетіп береді, оларға нәлет айтады. Бердақ творчествосының идеялық активтігін де, өте тыс граждандық өткірлігі де ұсында. Бердақтың „Салық“ өлеңі өткір социалдық шығарма, ол жасап тұрған үкімге қарсы шығу болып табылады. Шайыр әр жылы көбейтіліп, адам басына он тілладан салынатын ханның салығын ашық түрде критикалайды, өзінен де жарлы Ерназарды қайғырады, кейін өзінің ашуын салық төлеу қыйын болған адамдарға емес, ал салық төлемегендерге қаратады. Солай етіп, шайыр салық сиясатының сырын ашады. Былтырғыдан быйыл жаман, Қалай-қалай болды заман, Ғәрип-көшер қалмай аман, Он тілладан келді салық. Гуманист шайыр, канша ашулы болса да, жарлылардың тағдырын естен шығармайды. Маған еш гәп, есегім бар, Сатып беремін бір базар, Әттең жарлы аш Ерназар, Оған қыйын болды салық. Мүмкін шайырдың бұл сөздері ханға жетпеген шығар. Мүмкін, шайырдың ұзақтағы Арал бойларындағы наразылық үніне толы өлеңдері ханның кұлағына жетсе де, оған халықтық наразышылығы менен есептесу керек болмаған шығар. Бұл жерде, Бердақтың өмірінде үш мәрте болған қарақалпақтардың ханға қарсы көтерілістері (1827-жылғы Айдос басшылығында, 1855—1856-жылдары Ерназар Алакөз басшылығындағы, 1858— 1859-жылдардағы Бозатау) есепке алсақ, ханның халық наразышылығы менен есептеспеуі де мүмкін емес шығар. «Ғылымды іздеп, дүниені көздеп, екі жаққа үңілдім» деген Абайдың Шығыстың рухани əлеміне бойлай енуінің сырын танып, мəнін білу жолындағы іс-қимылы жайында сөз еткенде, Абайдың ақындық кітапханасының жайы мен көлемі туралы аса күрделі мəселе біздің негізгі тірек етіп сүйенер бағыт-бағдарымызға айналмақ. Бұл мəселені шешу жолында, алдымен Абайдың өзі шығармаларында қадау-қадау сілтеме беріп отыратын дерек мағұлматтары көмек берері сөзсіз. Екіншіден, ақын шығармаларының идеялық мазмұны мен дүниетанымының танымдық көзқарасындағы ой-пікір сабақтастығын танып білуге болжам беретін жанама деректер көзі де тани білсек көп нəрсенің сырын білуге бастап отырады. Абай өзіне дейінгі Əл-Фарби, Жүсіп Баласағұни, Яссауилердің жəне Румидің кемел адам жайлы ой танымдары мен кісілік идеясымен тек таныс болып, осы ілім саласында толассыз ізденіске түсіп, өзі негізін қалаған толық адам ілімін қалыптастырудағы басты мақсаты – М. Əуезовтың сөзімен айтқанда: «...ұстаздық, əлеуметтік талабының түп мақсаты жеке адамды жамандықтан арылтып, сол арқылы заманындағы қауым-қоғамын жəне халқын түзетіп өзгертпек болады». Абай бір кездері əлеуметтік, қоғамдық күрес жолына белсене араласқанда: жүктеу/скачать 71.13 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|
1 2