«Қазақ жазуының теориясы мен тарихы»

Семейдің Шәкәрім атындағы мемлекеттік қазақ тілінің теориясы мен әдістемесі кафедрасының доценті,п.ғ.к. Мұқанова Қаршыға Қайроллақызы

2.1 Қазақ филологиясы кафедрасының отырысында қаралып, талқыланды.

Хаттама №___ «___» ___________200_жыл.
Кафедра меңгерушісі: _______________ Жұмағұлова Ә.М.

2.2 Филолгия факультетінің оқу- әдістемелік бюросында талқыланып, бекітілді.

Хаттама №___ «___» ___________200_жыл.
ОӘБ төрайымы_________________ Мұқанова Қ.Қ.
2.3 Филология факультетінің Ғылыми Кеңесінде бекітілді.

Хаттама №___ «___» ___________200_жыл.

3 БЕКІТІЛДІ

Университеттің оқу-әдістемелік кеңесінде бекітілді.

Хаттама №___ «___» ___________200_жыл.

Оқу жұмысы жөніндегі проректор_________________Искакова Г.К.

4  200_ж. «____» __________ шыққан ПОӘК-нің
№ 2 БАСЫЛЫМЫ

МАЗМҰНЫ

1 Жалпы ережелер

2 Пәнді оқытудың әдістемелік нұсқаулықтары

3 Курс саясаты мен форматы

4 Бағалау саясаты

5 Пәннің мазмұны және сағаттарды сабақ түріне шағу

6 ОСӨЖ және СӨЖ мазмұны

7 Пән бойынша оқу үрдісінің күнтізбелік кестесі

Кафедраның мекен-жайы: Глинки, 20а; 912- бөлме

Ақпараттық қатынас: телефон : 44-29-30

Кафедрада болатын уақыты: сағат: 9.00-17.00

Сабақ өтетін орын: №911 дәрісхана

1.2 Оқу жұмыс жоспарынан көшірме

1 Кесте – Оқу жоспарынан көшірме

1.3 Пәннің қысқаша мазмұны

Жазу – адамзаттың ұлы мәдени құндылықтарының қатарына жататын, өркениет дамуының құрамдас бөлігі. Жалпы жазу даму тарихы. Жазу мен ойлау. Жазудың өзіндік деңгейлері. Жазудың негізгі категориялары. Қазақ графикасы мен орфографиясының негіздері. Көне түркі жазуының графикалық ерекшелігі. Орыс графикасына негізделген қазіргі қазақ әліппиінің әріп, фонема, дыбыс қоры. Қазақ тіл емле ережелерінің негізгі ұстанымдары. Латын графикасына негізделген қазақ әліппиінің жобасы. Жазу теориясы деген ұғымның мәнісі не? Жазу теориясы деген ұғымның мәнісі не? Қарапайым мысалдан бастайық. Айталық, студент өнер, кәсіпорын, қыркүйек деген сөздердің айтылуына қарай өнөр, кәсіборұн, қыргүйөк болып жазылмайтын себебін, қазақ орфографиясы морфологиялық принципке негізделген, сондықтан сөздің жеке тұрғандағы түбір тұлғасын сақтап жазамыз деп түсіндіреді. Дұрыс-ақ, яғни соңғы мысалдардағы сөздер түбір тұлғасында кәсіп, орын, қыр, күйек деп жазылады және дыбысталады. Дыбысталады деп айтуға күмілжіп отырғанымыз, жоғарыдағы сөздердің жеке тұрғандағы тұлғасы өнөр, кәсіб, орұн, күйөк емес, өнер, кәсіп, орын, күйек екенін қайдан білеміз? Сол сияқты өгүз емес, өгіз, жапрақ емес, жапырақ, топрақ емес, топырақ екенін және солай жазылатынын жеке тұрғандағы дыбысталуына қарап та анықтау мүмкін емес қой? Сондай-ақ қазақ жазуының негізгі принципі түбір сақтап жазу деп, кітап – кітабы, күрек – күрегі, теп – тебеді, қақ – қағады деп жазатынымыз тағы бар. Болашақ тіл мамандарын қазақ жазуының осы сияқты тұстарына ойландыру керек екендігі өте қажет. Олар жазуды көзшалымға жатталған орфограммаларды норма деп танитын қатардағы оқырманмен бірдей, «бұрыннан осылай жазылып келеді ғой» деп қана отырмауы керек. Әр сөздің жазылу тұрпатының уәжін танып, аңғарып, байқап отыруға міндетті. Сонда ғана қазіргі уақыттардағы орфоэпиялық нормаларды орфографиялық нормаға айналдырайық деген ұсыныс тастаушыларға қарсы, негізді уәжді кез келген тіл маманы айта алатын еді.
1.4 Курстың мақсаты

Пәннің негізгі мақсаты қазақ мәдени өмірінде қолданылған фонемографиялық жазу типі түрлерінің онтогенездік дамуын, осыған орай қазіргі қазақ графикасы мен орфографиясының теориялық негіздерін, емле ережелерінің уәжін көрсіту, сөйтіп, студенттерге қазіргі қазақ жазуының мәртебесі мен орнын таныту болады. Осы мақсатқа жету барысында мынадай міндеттерді орындау қажеттілігі бар:

- жалпы жазудың даму тарихын көрсете отырып, жазудың маңызы мен бүгінгі таңдағы қызметін парықтау;

• 
  жазу мен ойлау, жазу мен АТ арақатынасын көрсету;
  
• 
  жазу өзіндік деңгейлері бар, дербес құрылымдық жүйе екенін және ЖТ мен АТ-ның өзара кодталу мүмкіндіктерін көрсете келе, екі жүйенің дербестігін дәлелдеу арқылы студенттердің зердесіне құю;
  
• 
  жазудың негізгі категориялары мен бірліктерін, жазудың анықтамасын, жазу саласына қатысты теориялық ұғымдарды меңгерту;
  
• 
  қазақ графикасы мен орфографиясының негіздерін фонологияға, сингармонизм заңына, әліпби теориясына табан тірей отырып, анықтауды үйрету;
  

• 
  көне түркі жазуының графикалық ерекшелігін, латын графикасына негізделген қазақ жазуының жүйесін, графема-фонема қатынасын көрсету, студенттердің өздеріне жасатып үйрету;
  
• 
  орыс графикасына негізделген қазіргі қазақ әліпбиінің әріп-фонема-дыбыс қорын түгендей отырып, қазақ жазуының фонологиялық негіздерін түсіндіру;
  
• 
  қазақ тіл емле ережелерінің негізгі ұстанымдарын, емле ережелерінің фоно-морфологиялық сипатын айқындау қазіргі қазақ графикасы мен орфографиясындағы қиындықтардың себебін, орфограммалау тәсілдерін көрсету;
  

- Қазақ жазуының теориясы мен тарихы саласының өзекті мәелелерін білуі керек;

- Алған білімдерін практикада қолдана білу;

- Тілді талдаудың негізгі әдістерін меңгеру керек;

- Теориялық талдау жасай алу;

- Сөз таптарын және олардың морфологиялық құрылымын меңгеру, түсіну;

- Өзіндік пікір айта алу;

- Негізделген және қалыптасқан теориялық білімдерін жинақтай білу.

Бұл пән бойынша алынған білім мемлекеттік тілді терең игеруде, педагогика, психология, мәдениеттану, тарих, этнография пәндері тұғырнама ретінде қолданылады.

Курсты оқу барысында алынған ұпай жинақталып. жалпы саны шығарылады. Жиынтық бағаны шығару үшін әрбір тапсырма, сабаққа қатысуы, СӨЖ, ОСӨЖ тапсырмаларын, тиісті жаттығу жұмыстарын орындағаны жөніндегі ұпай жиынтығы,кезеңдік, қорытынды бақылау нәтижелері т.б. түгел ескеріледі. Курсты оқу барысында алынған барлық балдар жинақталып, бір-біріне қосылады. Осы курстан алған ақтық бағаны шығару үшін әрбір тапсырама мен рейтинг бақылауынан алынған баға және емтихан бағаларының қорытындысы бойынша орташа балл есептеледі. Барлық тапсырмаларды көрсетілген уақытында өткізу қажет. Барлық тапсырмаларды қабылдап алу емтиханға 7 күн қалғанда аяқталады. Барлық тапсырманы өткізбеген студенттер емтиханға кіргізілмейді. Жұмысты кеш тапсырсаңыз: қосымша тапсырма беру арқылы жұмыс көлемін ұлғайтылады; Тапсырмалар оқытушы тағайындаған уақытта қабылданады. Емтиханға келмесеңіз: орынды себеп болса, бұрынғы орындалған жұмыстарыңыз есепке алынады; орынсыз себеп болса, тапсырманы орындауыңыз қажет және осы мәселеге қатысты университет саясаты есепке алынады. Әрбір тақырыпты қайталау және өтеу міндетті. Өтілген материалды меңгеру деңгейі тест арқылы тексеріледі. Тест алдын ала ескертілмей өткізіледі. Аудиториялық сабақтарды босатпау, кешікпеу міндетті. Себепсіз сабақтан қалсаңыз: қосымша шығармашылылық жұмыс беріледі (реферат, көркем мәтінге талдау т.б.); Сабаққа екі рет кешігу бір рет сабақ босатылғанға теңгеріледі. Оқу үрдісіне белсенді түрде қатысу қажет.

1. Уәлиев Н. Қазақ графикасы мен орфографиясының фонологиялық негiздерi: фил. ғыл. канд. ... дисс. Алматы, 1993.–162 б.

2. Уәлиев Н., Алдашева А. Қазақ орфографиясындағы қиындықтар. Алматы: Ғылым, 1988. – 113 б.

3. Қ.Күдеринова. Қазақ жазуының теориялық негіздері. Алматы, 2006.

4. Күдеринова Қ. Бiрге және бөлек жазылатын сөздердiң орфографиясы: Алматы, 2005.–146 б.;

5. Истрин В.А. Развитие письма. М.: АН СССР, 1961. -394 с.

6. Щерба Л.В. Избранные работы по русскому языку. М., 1957.- 189 с.

7. Мамырбекова Г. XVIII-XIX ғғ. араб жазулы қазақ жазбаларының графикалық-орфографиялық ерекшеліктері: фил. ғыл. канд. ... автореф. Алматы, 2006.–130 б.

8. Уәлиұлы Н. А.Байтұрсынұлы және қазақ жазуының онтогенездік дамуы // Ұлттық рухтың ұлы тіні. Алматы: Ғылым, 1999.-566 б.

9. Амирова Т.А. Общелингвистические основания графемики: автореф. ... докт.фил.наук., 1981.-47 c.

10. Бодуэн де Куртенэ И.А. Введение в языковедение. М., 2004. – 320 с.

11. Жак Деррида. О грамматологии. М., 2000-511с.

12. Амирова Т.А. Функциональная взаимосвязь письменного и звукового языка. М, 1985.–283 с.

13. Сүлейменов О. Язык письма. Алматы-Рим, 1998,– 497 с.

14. Амиров Р. Особенности синтаксиса казахской разговорной речи. Алма-Ата, 1972. –180 с.

15. Русская разговорная речь. Фонетика. Морфология. Лексика. Жест. М.: Наука, 1983, -236 с.

16. Досмұхамедұлы Х. Қазақ қырғыз тілініндегі сингармонизм заңы. Таңдамалы. Алматы: Ана тілі, 1998.-384 б.

17. Сыздықова Р. Орфоэпиялық нормалар жайлы // Өрелі өнер. Алматы: Ғылым, 1976.– 144 б.

18. Исаева Ж. Ауызша әдеби тілдегі стиль, норма мәселелері // Көркем әдебиет тілінің өзекті мәселелері. Алматы, 2003. –283 б.

19. Әміров Р. Ауызекі сөйлеу тілінің синтаксистік ерекшелігі. Алматы: Мектеп, 1977.– 91 б.

20. Аврамова А.Г. Электронный дискурс в зеркале оппозиции устный письменный // Вестник МГУ. Сер. Лингистика и культура коммуникации. 2004, №3.

21. Дедова О.В. Русский художественной текст в пространстве интернета // Вестник Московского университета. Сер.филол.2004. №2.

22. Уәли Н., Жүнісбек Ә. Әліпби атауларының жүйесі жайлы // Мемлекеттік тіл: терминология, ісқағаздар мен бұқаралық ақпарат құралдарының тілі. Астана, 1999. – 464 б.

23. Айдаров Ғ. Көне түркі жазба ескерткіштерінің тілі. Алматы, Мектеп,1986.-180 б.

24. Айдаров Г. Язык памятника Кюль-тегину. Алматы: Ғылым, 1993.- 280 с.

25. Аманжолов А. Графика таласских, енисейских и орхонских надписей // Қазақ тілі мен әдебиеті. 1973, 3-шығуы.

26. Сыздыкова Р. Язык Жами ат-тауарих Жалаири. Алматы, 1989.-248 с.

27. Әбілқасымов Б. Алғашқы қазақ газеттерінің тілі. Алматы: Ғылым, 1971. –272 б.

28. Әліппе айтысы. Қарағанды, 1990. –106 б.
Қосымша әдебиеттер:

1. Григорьев А.А. О передаче звуков киргизского языка буквами русской азбуки // Қазақ тілі туралы революциядан бұрынғы зерттеулер. Алматы, 1993, 232 б.

2. Ильминский Н.И.Материалы к изучению киргизских наречий. Казань, 1861. –199 с.

3. Әбілқасымов Б. Қазақ жазбасында орыс графикасының қолданылу тарихынан // Известия АН Каз ССР. Сер. фил. 1977. №4.

4. Алтынсарин И. Киргизская хрестоматия. Изд. 2. Оренбург, 1906-160 с.

5. Байтұрсынұлы А. Тіл тағылымы. Алматы: Ана тілі, 1992. –414 б.

6. Джусупов М. Фонемография А.Байтурсынова и фонология сингорманизма, Ташкент, 1995.–176 с.

7. Байтұрсынұлы А. Жазу мәселесі // Қазақ тілі туралы революциядан бұрынғы зерттеулер. Алматы: Ғылым, 1993. –232 б.

8. Байтұрсынұлы А. Қазақша сөз жазушылар диққатына сөз жазушыға // Қазақ тілі туралы революциядан бұрынғы зерттеулер. Алматы: Ғылым, 1993. –232 б.

9. Мусин Ғ. Жазу мәселесі // Қазақ тілі туралы революциядан бұрынғы зерттеулер. Алматы: Ғылым, 1993 –232 б.

10. Сералин М. Емле мәселесі // Қазақ тілі туралы революциядан бұрынғы зерттеулер. Алматы: Ғылым, 1993. –232 б.

11. Жияшев Ш. Бірге қозғалайық мәселесі // Қазақ тілі туралы революциядан бұрынғы зерттеулер. Алматы: Ғылым, 1993. –232 б.

12. Сұлтанғазин Д. Қазақ сөзін қалайша жазу турасы // Қазақ тілі туралы революциядан бұрынғы зерттеулер. Алматы: Ғылым, 1993. –232 б.

13. Қазақ білімпаздарының тұңғыш сійезі. Алматы. 2005.–144 б.

14. Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. Алматы: Ғылым, 1999. – 581 б.

15. Байтұрсынұлы А. Емле туралы // ҚР БжҒМ ҒА Хабарлары. 2000, №3.

16. Омаров Е. Қазақша жазу жайы// Тілтаным. 2002. №3. 103-111 бб.

17. Мырзабеков С. Қазақ тіліндегі ұяң дауыссыздар тіркесімі// Сөзтаным. 2003. №3.

18. Баданбекқызы З. Қазақ тіліндегі фонемалардың дыбыс қорлары: фил. ғыл. канд. ... автореф. Алматы, 2001.–103 б.

19. Бодуэн де Куртенэ И.А. Избранные труды по общему языкознанию. I, II М., 1963.-388 c.

20. Уәли Н. Біріккен сөз туралы // ҚР ҒА-ның хабарлары 2005. №5-6.

21. Н.Уәлиұлы. Бұқаралық коммуникация және сөз мәдениеті // Қазақ тілі орфоэпиялық анықтағышы. Алматы: Арыс, 2004. –200 б.

22. Аманжолов Қ. Әңгіме әліппе туралы. Таңд. Алматы, 1955.– 316 б.

23. Есенов Қ. Біріккен сөздер // Социалистік Қазақстан. 11.02.1977.

24. Балақаев М. Жазу мәдениетіндегі олқылықтар туралы // Социалистік Қазақстан. 20.01.1977.

25. Қалиев Б. Біріккен сөздердің жазылуы жайында // Сөз өнері. Алматы: Ғылым, 1978.–184 б.; Қазақ орфографиясын оқытудың ғылыми негіздері. Алматы, 1974. – 45 б.

26. Қалиұлы Б. Қазақ орфографиясындағы қайшылықтар. Алматы, 1994. –19 б.

27. Мырзабеков С. Қазақ орфографиясының арнаулы курсы бойынша методикалық нұсқаулар. Алматы: Қаз. Унив. 1991.- 39 б.