Кітапхана жарнамасын тарату кана

2.3.1. Пошта жарнамасы

Бүгінгі күні директ-маркетинг әдістерінің екеуі жиі қолданылады: direct-mail — белгілі мекенжайға поштамен туралап хабар жіберу және мекенжайсыз түрғын үйлердің пошта жәшіктеріне парақшалар тарату, қала көшелерінде, көрмелерде жарнама материалдарын тарату. Dігесг mаіl сияқты, мекен жайсыз тарату хабарландыруды жеке топқа боліп таратуға жағдай жасайды. Бүл хабарлар үйреншікті: «Қүрметті мырзалар!» деп басталуы да, жіберушінің факсимилесі басылған жеке хат түрінде де болуы мүмкін. Бүл жерде нені, кімге арнап жарнамалауға, одан қандай жауап күтіліп отырғанға байланысты. Бүл түсінікті де, өйткені жеке хат басқа жарнамалық хабарлардың арасында араласып кетпейді, сіз оны міндетті түрде мүқият оқып шығасыз. Егер тіпті тауар немесе қызмет жарнамасы болса да, мұндай хаттар жіберу керек екенін тәжірибе көрсетіп отыр. Ал direkt mail іскерлік кездесу, көрме мен симпозиумдарды ақпараттық қолдаудың бір бөлігі ретінде өткізіледі. Жарнама парақшаларын мекенжайсыз таратқанда барлық уақытта қиыншылық пен қарама-қайшылық пайда болады. Бір жағынан, мүндай хаттардың мазмүны (оқу залына келуге шақыру, курстар жарнамасы, т.б.) жеке адамға арнал-ған, екінші жағынан, жеке кездесуге мүмкіндігі жоқ жағдай. Бүл мәселе шешілуі үшін әдетте, клиент болады-ау деген адам-ның толық «бейнесін» жасап, яғни оның қоғамдағы өлеуметтік орнын, жасын, түратын жері мен қызығушылығын біліп алу керек. Осы образ неғүрлым толық болса, соғүрлым ойға алған іс толық жүзеге асады. Осы берілгендерге сүйене отырып тарату ауданы мен уақыты белгіленеді. Тағы бір толықтыра кететін нәрсе — осы ауданда жақында болған дәл осындай жарнама-лық компаниялардың фактілерін нақтылау қажет. Егер осын-дай бөсекелес жарнама шын мәнінде таратылған болса, онда тарату аудандарын немесе жаңа мәліметтерді ескере отырып, парақша мәтінін езгерту қажет. Мұндай бақылау жүргізу қиын емес, жарнамашы ақпараттарды дер кезінде біліп отыруы керек.

Жарнаманың тағы бір түрі — тұрғын үйлердің пошта жәшіктеріне парақшалар таратып тастап кету. Бір қарағанда еш қиындығы жоқ сияқты, керекті ауданды табасың, пәтерлердің санын анықтайсыз (түрғын үй қорының мәліметтерінен аласыз). Бірақ бүл әрекеттің де өз кемшіліктері бар. Тарату ауданы неғұрлым үлкен болса, соғұрлым жақсы. Бірақ істің нәтижелі болуы үшін тарату ауданын жекелеген үйлерден пәтерлерге дейін зерттеп, тұрғындардың әлеуметтік және кәсіби құрамын білу қажет. Деректер жиынтығы бір жерде жинақталса, тіпті жақсы.

Ең жақсысы, әрбір мекенжайсыз тарату үш кезеңнен түру керек: керекті аудандар тандалып, парақшаның мазмүны құраcтырылады, сосын жарнамашы мекенжайларды анықтап, жарнама мәтінін оңдеуден откізеді. Ең соңында тарату мен бақылау жүргізуге директор рүқсат беруі керек.

Әлемде 90 мыңнан астам тарату тізімдері бар. Оны осы сала-ны жақсы білетін, үдайы осы іспен айналысатын адамдар жүргізіп, Е-mаі1 арқылы жүйелі түрде кезекті шығарылымдарын таратады. Мұндай хатты алушылар өз қолдарымен тізімге қол қояды және кез келген уақытта өз жазылымынан бас тартуға қүқықты. Ашық тарату (барлығы үшін), жабық тарату (жекелеген топтарға), тегін тарату (таратушылар, демеушілер, ақылы жарнама берушілер), ақылы тарату түрлері бар. Тарату тізімі әдетте адамдардың белгілі бір топтарына арналған және көбінесе мыңдаған жазылымшылары бар, осылайша, поштамен тарату шын мәнінде жарнаманың тиімді құралы болып табылады.

Бөтен тізімдерге қосылып кеткен сіздің жарнамаңыз тиімсіз болуы мүмкін. Сондықтан өз тарату тізіміңізді құру — дұрыс маркетингтік жүріс. Егер сіздің кітапханаңыз жүйелі түрде қажетті ақпаратты дайыңдауға қабілетті болып, сіздің пайдаланушыларыңызды қызықтыра алса ғана нәтижелі болады. Пошта жарнамасы құралдарын жекелеген жағдайларда ғана пайдаланады, мысалы, кітапхана енді ашылса, басқа жаққа көшсе, ұзақ жөндеуден кейін қайта ашылса. Пошта жарнамасы бүл жағдайларда жеке немесе үжымдық (егер мекеме болса) хабар тарату қүралы ретінде кітапхананың қызмет корсетуге дайын екенін хабарлайды.

Пошталық таратуды жүргізу кезінде жарнама материалда-рын қүрастыру жөніндегі стандартты нүсқаулардан басқа, бірнеше жалпы принциптерді де үстау керек.

1. Жеке адамдарға тарату деңгейі.

Ол үшке бөлінеді: жалпы («Қүрметті мырзалар...») деп басталатын хабарлар), мекеменің жүмысына қарай нақтыланған және алушының қызметі керсетілген («Ақпарат бөлімнің бас-тығына») немесе аты-жонімен (осы нұсқа дүрысырақ). Сауатты құрстырылған мәтін ерекше

түпнұсқа сапасы жоғары болса жарнаманың тиімділігін арттырады. Ал баспа жоғары сапалы болып, мәтін мен макет сапасы төмен болса, жарнама өз қызметін атқара алмайды.

2. Хабарды стандартты формада даярлау. Мәтінді принтерде басып, ксерокста көбейтіп, кәдімгі пошта открыткасына жапсырады. Кітапхана мекенжайы, жол схе-масы, көлік түрі көрсетіледі. Кейде пошта открыткаларында жарнама парақшалары мен буклеттерді қоса таратады. Пошталық байланыстың ақысы күн санап өсуіне байланысты, соңғы кездері кітапханашылар шақыру қағаздарын үйлер мен мекемелердің пошта жәшіктеріне тастап кетеді немесе мекеме хатшысының өз қолына тапсырады.

Пошта жарнамасының тиімділігін арттыру үшін стандартты қағазға алушының аты-жөнін жазып, жеке шақыруларды құрметті, белсенді пайдаланушыларға, соғыс пен еңбек ардагерлеріне, мүгедектерге, көп балалы отбасына, жеке фирмалардың басшыларына, т.б. жібереді. Осылайша, кітапхана өз пайдаланушыларының белгілі бір топтарын құрайды. Оның үстіне пошта жарнамасын телефон байланысы, үйге барып шақыру (егер қария адамды немесе мүгедектерді шақырса)

толықтырады.

Пошта жарнамасының бір түрі — іскерлік хаттар. Оларды мақсаттарына байланысты әртүрлі мекемелер мен үйымдарға жібереді: жергілікті газет, радио, теледидар, әкімшілік, ғылым, мәдениет қайраткерлеріне, іскер азаматтарға. Белгілі бір міндетті орындай отырып хаттар жасырын жарнама ролін де атқарады, өйткені кітапхана туралы мәліметтер береді. Кей жағдайларда іскерлік хаттар ашық жарнама қызметін атқарады. Бүл жерде «фандрайзинг» туралы айтып отырмыз, онда кітапхана демеушілерден халықаралық жөне отандық зерттеу жобаларына қатысу туралы, т.б. грант (субсидия) материаддық көмек алу туралы сұраныс жазады. Пошта жарнамасының ерекшеліктерін зерттей отырып мамандар оның іскерлік қарым-қатынастағы тиімділігі басқа әдістерге қарағанда жоғары екендігін атайды. Оның артықшылығы — таңдай білуі, хат қүгшялығы, мәтін қүрастыру кезінде стильдік құраддарды пайдалану мүмкіндіктері, алушының көңіл-күйін біле алуы, көп рет қолдану мүмкіндігі, басқа бәсекелестерден жасырын тарату мүмкіншілігінде болып отыр.

Кейбіреулер таңғалуы мүмкін, бірақ кітапханашылар мен пайдаланушыларға қуаныш өкеле қоймайтын қарызды қайта-ру жөніңдегі хаттың өзі жарнамалық роль атқарады оның қиын жағдайын, мерзімі өткен кітапты қайтару ұмтылысына түсіністік білдіреді. Мүмкін қақтығыстарды болдырмау үшін, әсіресе балалар және жасөспірімдер кітапханалары «Қарызды кешіру күні» немесе «Тілазар пайдаланушы мерекесін» ұйымдастырады. Қарыз пайдаланушыға әзіл-шыны аралас жазылған пошта открыткасында оларды кітапханада өткізген кітаптардың орнына қызықты заттар күтіп түрғаны жазылады.
2.3.2. Бұқаралық ақпарат құралдарындағы жарнама Баспасөз жарнамасы
Баспасөз жарнамасына газеттер (қалалық, облыстық, мемлекеттік, мамандандырылған), жур-налдар (жалпы немесе салалық), фирмалық бюллетеньдер, анықтамалар жатады.

Баспасөз жарнамасы кең таралған, жүмсалатын шығыны жағынан теледидар жарнамасынан кейінгі орыңца түрады. Баспасөз жарнамасының артықшылығы оның пайдаланушыларды таңдау қабілеттілігінде. Қызығушылығына қарай адамдар салалық газеттер мен журналдарды таңдайтыңдықтан, баспасөз бетіндегі хабарландырулар белгілі бір топтарға ғана әсер ететінін білуге болады.

Баспасөз жарнамасы оны орналастыру жолдарының ерекшеліктерін білуді қажет етеді. Жарнама көзбен көріп оқуға бағытталғандықтан, оның сырт көрінісіне баса назар аударылады. Яғни сыртқы безендірілуі адамның қызығушылығын тудырып елең еткізіп, ал мазмүны оқып болған соң белгілі іс-қимылға бағыттауы керек. Сондықтан жарнамашылар жарнаманың түсіне, әріп келеміне, суреттің шындыққа жанасуына, сөз стиліне басты назар аударады, сонымен бірге фотосурет жай суреттен дұрыс болатыны, бір үлкен иллюстрация бірнеше кішкене суреттерден артық екенін естен шығармау керек.

Баспасөздегі жарнаманы орналастыру құны:

— газет пен журналдың ақшалай бағасы мен оқырмандар арасындағы беделіне;

— жарнаманың хабарландыру форматына;

— орналасқан орнына (сыртқы беті, рубрика жарнама бөлігі);

— жарнамада қолданылған түстердің санына (егер газет немесе журнал түрлі түсті болса) байланысты.

Неге баспасөздегі хабарландыру жарнаманың ең тиімді түрі болып табылады? Егер баспа өнімдерінің тез жөне кең тарай-тынын ескерсек, жауап түсінікті болады. Қазіргі кезеңде газет пен журнал түрлері өте коп (жай және мамандандырылған), олар көп тиражбен шығып әртүрлі қоғамдық топтар, әртүрлі қызығушылығы бар адамдардың арасына тарайды.

Сонымен, бірінші кезекте тұратын сүрақ: өз оқырмандарын табу үшін жарнаманы қайда және қалай орналастыру керек? Бір сөзбен айтқанда, жарнама оқырманды емес, оқырман сіздің жарнамаңызды жүздеген басқа хабарландырудың арасынан табуы керек. Сондықтан жарнаманы даярлағанда оны оқитындардың қабылдау ерекшелігін ескереді. Әуелі адам иллюстра-цияны көреді, сосын тақырыпты оқиды. Осылайша орналастырылған компоненттер жинағы хабардың түпнүсқа жарнамалық модулі болып табылады. Газет пен журналдардағы хабарланды-рулардың 80 пайызы модульдік жарнама, ол рубрикалық (жазу жолыңдағы) жарнамадан артық, өйткені ол тауарды көрсетіп қана қоймай оның қасиеттерін, бағасын, техникалық мәліметтерді корсетеді. Кейде модульдық хабарландырулар ре-портаж түріңде беріледі — газет мақалалары жарнамадан 6 есе артық, жиі оқылады!

Түпнүсқа — макеттің қүрамдас бөліктерінің. әрқайсысына жеке-жеке тоқталып өтейік.

Жақсы иллюстрацияның маңызы оте зор: ол мәтінге оқыр-ман назарын бірден аудартады, болмаса ол қызық деген хабар-ды оқымай өте шығуы мүмкін. Сонымен бірге сурет пен фотосуретті пайдалануға болады. Ең дүрысы — фотосурет (түрлі түсті болса, тіпті жақсы), ойткені ол фактіге негізделген, есте жақсы сақталып қызығушылық тудырады. Тақырыптың аты-ның маңызы иллюстрациядан кем емес — тақырыпты мәтіннің өзінен бес есе артық оқиды. Қабыддауды оңайлатып тездету үшін қысқа, оңай тақырып таңдау керек, шатасқан және екіұдай мағына беретін фразаларды алмау қажет — одан да тауардың жаңалығы мен артықшылығын көрсетіп, түтынушының қызы-ғуын тудырыңыз. Ұзыннан ұзақ тақырыптар қысқаларына

қарағанда есте қиын сақталады. Көлемі шектеулі (5—6 сөз) әзіл сөздер мен олең жолдарымен толықтыруға болады. Ешқашан тақырыптың соңына нүкте қоймаңыз — бұл ары қарай оқуға деген ынтаны жояды!

Зерттеулер көрсеткендей, жарнама мәтінін орта есеппен оқырмандардың 5 пайызы оқиды, бірақ осыған қарап жарнама-ның өсері аз деуге болмайды. Өйткені, дәл осы 5 пайыз оқырман ішінде сіздің тауарыңызды іздеп жүргеңдер бар болуы мүмкін. Сондықтан бірден бірінші абзацтан бастап өз үсынысыңызды қызықты, түсінікті етіп жазыңыз. Түсініксіз сөздер сіздің жарнамаңызға деген сенімді азайтады. Жарнама мәтініңце жарнамаланып отырған қызметтің тиімділігін дәлелдейтін дәйектер келтіруіңіз керек. Мәтіңді тез қабылдауға қаріптерді анықтап көсету, әртүрлі белгілер, белгіштер қатты әсер етеді.

Жарнамалық хабарламаның сапасын тек қана иллюстрация, тақырып, мәтін үшеуін біртүтас қарастырғаңда анықтауға бо-латынын естен шығармаңыздар. Әрбір компонент басқалары-ның маңыздылығын ашып көрсетпей, сонымен бірге езі де ма-ңызды болса, иллюстрация корнектілігімен кезге түссе, тақы-рып кітапхананың сапасы мен артықшылығын көрсетіп түрса, оңда сіздің жарнамаңыз міңдетті түрде табысқа жеткізеді.

Жергілікті баспа оргаңдарымен байланыс, бірінші кезекте газетлен — кітапхананың ежелгі дәстүрі. Олардың кепшілігінің газеттерде түрақты рубрикалары немесе беттері бар. Бүларға жаңа кітаптар туралы ақпарат немесе «Бау өсірушілерге», «Биз-несте қалай табысқа жетуге болады?» деген сияқты тақырыптық әдебиеттер тізімі беріледі. Газеттер сонымен бірге үлкен құлшыныспен кітапхана өмірі жайлы очерктер, оқиға болған жерден репортаждар (кітап көрмесінің ашылуы немесе әдеби-музыкалық кештер откізу туралы), интервью жариялап түрады. Басқа да газет жанрларының ішінде реплика мен фельетондар — көбінесе үкіметтің кітапхана мәселесіне коңіл аудармауы жайында, сонымен бірге кітапхана қызметкерлері мен келушілерінің әзіл-өлеңдері, т.б. әдеби шығармашылығының туыңдылары кездеседі. Кітапхана қызметкерлерінің пайдала-нушылар алдындағы есебі, қоғам мен үкімет мүшелерімен кездесуі, олардың кітапхана жүмысына берген бағасы — кітапхана үшін үлкен жарнама.

Жарнама ісінің шетелдік маманы Дэвид Очилвидің айтуынша, мәтінге қарағаңца, тақырыпты бес есе көп оқиды екен. Сондықтан тақьірып оқыған адамның қызығушылығын туғы-зып, жаңа бір мәлімет беріп отыруы керек.Егер тақырып қысқа, 5—7 сөзден көп болмаса, тіпті жақсы.Бұл жағдай америка намашыларымен дәлелденген. Көбінесе тақырып дәйек сөз түрінде кездеседі. Мысалы, бағбандық тақырыбына арналған библиографиялық мәліметтер тақырыбын орыс халық әнінің атымен, ал соғыс ардагерлерімен болатын кездесу туралы материалды өлең жолымен беруге болады.

Газеттегі хабардың тақырыбын қабылдауға жергілікті диа-лект сөздерді қосу өсерінің тиімділігіне кітапханашылардың тәжірибесі айғақ бола алады.

Жергілікті газеттердегі кітапхана туралы басылымдарды тал-дауда тағы бір ерекшелікке көз жеткізуге болады — иллюстрацияның аз болуы. Ал жарнама тиімді болуы үшін кез келген иллюстрациялық материал: фотосурет, суреттер, кейде тіпті схемалар — жарнамаға назар аударатын негізгі факторлар екенін ұмытпау керек. Әрине сапасы нашар фотосурет материалдарды қабылдауды нашарлатады (өкінішке орай көптеген жергілікті басылымдар қазіргі заманғы полиграфиялық қүрал-жабдықтарға зәру). Жергілікті газеттердің полиграфиялық қүрал-жабдықпен қамтамасыз етілуінің нашар деңгейде екенін ескеріп, газетке көрменің бір бөлігінің немесе тіпті ең қызық деген кітаптың ірі планмен түсірілген бір фотосуретін берсе болады.

Журналистерге тандауды өз еріктеріне берген дұрыс болады: бірнеше фотосуретгің ішінен кәсіби журналистер мьнау дүрыс дегенін өздері тауьп алады. Жекелеген кездесу туралы оқырман газет бетінің жоғарғы оң жақ бүрышындағы жарнама теменгі сол жақ бұрышта орналасқан жарнамаға қарағанда козге тез түседі деп дәледдейді.Бетгің оң жағьшдағы басылымдар сол жақтағыға қарағаңда бүрьш оқылады. Бүл адамның оқу әдетімен байланысты — көзқарасты оң жаққа жазу жолдарының бағытымен бүрады.

Егер кітапхана жергілікті газеттерде хабарлар мен шақырулар жариялап тұратын болса, онда оларды газет бетінің тұрақты бір орнына орналастыру керек. Бұл мәтінді есте сақтауға, материалды тез табуда оқырманға көмек болады. Бұндай хабарлардың тиімділігін арттырудың тағы бір жолы — оларды тұрақты бір рубрикамен беріп отырған дүрыс («Кітапхана жа-ңалықтары», «Сіздің досыңыз — кітапхана», т.б.). Кейбір жергілікті газеттер кітапхана хабарларын «Мәдени өмір жаңа-лықтары» деген афишамен береді.

Қысқа ғана, рама немесе шрифтпен бөліп көрсететін, ха-барлардан басқа, кітапхана материаддарын колонка, кейде беттің төменгі жағы түрінде де береді.

2.3.3. Сыртқы жарнама
Сыртқы жарнамаға кітапхана, оның мүмкіндіктері мен қызмет түрлері туралы халықты қызықты-ратын мәліметтерді территорияға түрақты түрде орналастыру жатады. Сыртқы жарнаманы орналастыруға жергілікті басқару органының рүқсаты керек.

Ең басты сыртқы жарнама — кітапхана ғимараты мен оның айналасындағы территория екені күмәнсіз. Кітапхана құры-лысы мен қайта реконструкция жасау проблемалары жайын-дағы тамаша кітаптың авторы — француз қызы Ж. Гаскюэль өртүрлі муниципалды кітапханалардың фотосуреттерін көрсеткен. Фасадтарды сипаттайтын мінездемелердегі сыртқы жазу мынадай: «Кітапхана кіруге шақыра алады..., байқаусыз қалу» деген жазулар сондай кіруге деген ықыла-сыңызды жояды»'.

Отандық және шетелдік тәжірибелерге сүйенсек, кітапхананың сыртқы жағымды бейнесін жасау үшін қазіргі заманғы жаңа ғимаратқа кошудің қажеті жоқ.

Қайта оңделген ескі ғимарат немесе ауылдық, ағаштан жа-салған ғимарат, егер олар сирень, жасыл көгалмен қоршалған болса, өдемі де жанға жайлы өсер қалдырады. Оның үстіне бұлар мәдени мүраларды сақтаудың кәрнекті үлгісі, символы болып көрінеді.

Қаладағы үлкен түрғын үй ғимараттарының бірінші қабатында ресторан, кафе, магазиндермен көрші орналасқан кітапханалардың қиын жағдайында дизайнердің комегімен ты-ғырықтан шығуға болады. Мысалы, кіре беріске төбесі жабық баспалдақтар орналастыруға (егер тротуар кең болса), витрина терезелерін дәстүршілдіктен езгеше көркемдеуге болады Бұның бәрі кітапхананы басқа объектілерден бөліп, ерекше көрсетеді.

Сыртқы жарнамаға сондай-ақ стенділер (арнайы әдебиеттерде оларды «билборд» деп атайды), витриналар, көрсеткіш сілтемелер (кітапханаға апаратын стрелка түрінде), транспорт сыртыңдағы суреттер мен жазулар (әдетте библиобустарда) жа-тады. Осы қатарға сонымен бірге кітапханага шақырған хабар-ландыруларды да жатқызуға болады.

Шартты түрде сыртқы жарнамаға аялдама аттарын да жат-қызуға болады («Кітапхана»). Бірақ бұған жергілікті үкімет орындарының рұқсаты керек. Жарнамалық стенділер түрақты, бағана немесе шарбаққа ілінеді, оларды әдетте кітапхана маңындағы, көше жақ бетке қаратып іледі. Олар өтіп бара жатқан жүргіншілердің назарын аударады. Психологтар бұндай әсерді аудиторияны «үстап алу» эффекті дейді. Олардың керкемделуіне зор назар аударылуы керек, өйткені көркем стенд — кітапхананы жарнамалудың бір түрі. Көбінесе стендінің бетіне алдағы болатын шараның хабарламасы ілінеді. Боялған стенді бетіне басқа бояумен кітапхана туралы мәліметтер жазылады.

Мазмүны әртүрлі болғанымен стенд хабарларына тән нәрсе — ірі шрифт, қысқа стиль, ашық түс, иллюстрация аздығы. Кейде стенд пен қалқанның ролін афишалық тумба да атқарады.

Ілулі материалдарды ішінен жарықпен өңдеген дүрыс. Оларды кронштнейнмен кіре беріс есіктің үстінен іледі. Егер кіру есігі болса, онда ілінетін материалды фасадқа, алыстан көретіндей етіп іледі. Ілінетін әріптерден түратын материалдар лездік назарға арналып жасалғандықтан, тек қана қажетті ақпа-раттарды беруі керек (кітапхананың аты, саласы).

Кәсіби жарнамашылар витриналарды мекеменің визит карточкасы деп есептейді. Дұрыс ойластырылып жасалған витрина көшедегі жүргіншілерге кітапхана жүмысы, оның қызмет түрлері, жүмыс уақыты туралы мағлүматтар береді. Өкінішке орай, кітапханалар витринаның бұл мүмкіндіктерін пайдалана бермейді. Ал көптеген кітапханалар қазіргі бір қабатты аквариум-

ғимараттарда (фасады әйнектен жасалған) орналасқан. Осы мүмкіндіктер толық пайдаланбайды: өйнек қабырғалардың бетін ғана емес, олардың аралық кеңістігін де жарнама мақсатында пайдалануға болады. Әйнек бетіне суреттер салып, қабырғалар арасына балалар ертегілері кейіпкерлерінің фигурасын қойып қоюга болады. Кей жағдайда, егер кітапхана экология пробле-маларына мамандандырылған болса, витринаны су асты патшалығы ретінде өдеп, жартастар арасына табиғат туралы көпке танымал кітаптарды қоюға болады. Кейде витринаны ұдайы ауыстырылып отыратын жаңа кітаптар көрмесі ретінде пайдаланады. Витринаны жауып тұратын перделер оқу залын басқа шулы дүниеден оқшаулап, жүмыс істеуге жақсы жағдай жасайды деп есептейді, жеңіл, тор шілтерді қалайды. Даладан қарағанда бүндай перделер күндізгі жарықта да, қараңғыда да әдемі керінеді. Торлы суреттердің ар жағынан кітап сөрелері мен оқу залындағы адамдардың сүлбасы көрініп, кітапхананы тартым-ды етіп корсетеді деп есептейді.

Витринаны керкемдегенде, оның сюжетін аракідік ауысты-рып отыруды үмытпаған жөн. Әйтпеген жағдайда оған көз үйреніп кетеді де, назар аударылмайды, күнге күйіп бояуы оңып кетеді.

cервер жайлы толық басқа дәстүрлі ақпарат көздерінен (газет, журнал, радио, т.б.) білуге болады.

Осыған байланысты Интернетті пайдаланушыларға weЬ- сервер туралы ақпарат тарататын жарнамалық жүмыс мынадай ша-ралардан түрады;

— серверді іздеуші машиналарда тіркеу;

— wеЬ-каталогтарда тегін сілтеме беру;

— тақырыпты weЬ-серверлерде тіркеу;

— басқа серверлерге сілтеме жасау;

— басқа сервер материалдарынан көрсету;

— көп қолданылатын серверлерде ақылы жарнама беру;

— телеконференцияларға қатысу;

— тарату тізімін қолдану;

— сервер атын барлық жарнама өнімдерінде қолдану;

— жарнаманың дәстүрлі түрлерін пайдалану.

Қоғаммен байланыс. WWW\ сервисінде пресс-релиздер мен ағымдағы ақпарат басылуы мүмкін. WWW артықшылығы — мүмкін уақытта ақпаратты жаңартып отыруға мүмкіндік бар.

Тұтынушылардың қолдауы. Түтынушылардың қолдауы WWW да қосымша ақпарат (статистикалық және өзгермелі) беру есебін немесе қосымша кері байланысты механизмін іске қосу арқылы өседі.

Кітапхана инфрақүрылымьш Интернетті қолдану есебінен кеңейту. Бұүл Интернет технологиясын кітапхана инфрақүрылымында қолдануда және оның сыртқы байланысында көрініс табуы мүмкін.

Маркетингтік зерттеулер жүргізу. Маркетинтік зерттеулердің негізгі өдістері мен қүралдары:

Іздеуші машиналарды, WWW каталогтарын, тақырьштық серверлерді пайдалану, сүрақ-жауап жүргізу, жеке Wев-серверлерге келушілерге анкета тарату, конференцияларды талдау, басқа серверлерде жүргізген сауалнама қорытыңдыларын пайдалану.

Интернеттегі маркетинг жүйесінің жоғарыда аталып өткен элементтерінен басқа негізгі ерекшеліктерінің біріне көрсетілген қызметке интерактивті ақы толеу мүмкіңдігі жатады. Бүл

интернет дамуының негізі және әлемдік интерактивті электрон-дық нарық болуының кепілі. Қазіргі кезеңде Қазақстан кітапханалары Интернеттегі жарнаманы басқа жарнама түрлерімен қатар, өз имиджі мен беделін көтеру үшін пайдала-нады. Халық түрмысының томен деңгейі мен коммуникация дамуының нашарлығы Қазақстаңда Интернет жүйесі арқылы әртүрлі тауарлар мен қызмет түрлерін сатуға мүмкіндік бермейді. Осыған байланысты Интернеттегі жарнаманы тек қана кітапхана имиджі мен беделін котеру үшін жасалатын шара деп қарастыра аламыз.

1. Кітапхана туралы жалпы мағлүмат: мекенжайы, телефон, факс, е-mаіl; басқару қүрылымы — әкімшілік (аты-жөні, теле-фон) болімдері (аты-жоні, телефон), желі қүрылымы, кітапхана тарихы.

2. Кітапхана қорының сипаттамасы: жалпы саны туралы мағлүмат, әдебиет коздері қүрамы, жеке ерекше коллекциялар.

3. Ақпараттық ресурстары: электроңцы каталог, мәліметтер базасы, қолданылып жүрген деректер базасы, кітапхана басылымдары.

4. Кітапхана көрсететін қызмет түрлері: тізімі, қысқа сипат-тамасы, байланыс, конференциялар, семинарлар, е-шаіі.

5. Жаңалықтар, конференциялар, семинарлар, т.б.

Ең әуелі тек WWW қолданушыларға ресурстар туралы хабарлау керек, Ғорlег, ҒТР, tеlnеt, Usеnеt, ІRК-ны қоспау керек. Екінші Ноте Раgе құруға жеткілікті болатын НТМL ең аз құрал-дарын қолдану керек: <НТМL>, , <НЕАР>, <НЕАD», <ТITLE>, , <ВОDҮ>, , <НЗ>, , <Н4>, , , <Сеntег>, , <Р>, <ВR>, <UL>, , , <МАМЕ= белгі, < IMY SRK URL= ~ графикалық образ НSРАСЕ = VSPАСЕ = НЕІҮНТ = WIDTH = АLIIIYN = АІТ =>.

Үшінші, Ноте Раgе-дің бірінші нұсқасын анықтап алғаннан кейін оның апробациясын кітапхана қызмет түрлерінің арасында жүргізу керек; ол үшін қателерін түзеп, іс жүзінде бар материалдармен толықтыру керек.

Төртіншіден, кітапхананың техникалық жабдықтарын ескере отырып, Ноте Раgе азғана графика шығаруға болады (бүл жайлы пайдалы нұсқауларды Vаhооl (Соmputers аnаl іnternet (WWW Раg§е Dесіngn аnd Lауоуt арқылы алуға болады). Ең соңында, ақ-қара түсті дисплей мен мағлүматтар берудің азғана жылдамдықтарынан бастап техникалық жабдықтардың бірнешеуіне тестілеу жүргізу қажет.

Электронды поштаның мүмкіндіктері мен артықшылықтары.

Біріншіден, бүл қызметтестермен, ұйымдар мен мекемелер-мен байланысқа шығудың ең арзан, жылдам арнасы. Ол елдің ішінде де тиімді, ал шетелдермен байланысқа таптырмайтын қүрал. Жай электрондық хат кез келген елдегі адамға бірнеше секунд пен минутта жетеді, бағасы өте арзан.

Е-mаі1 — ақпарат, қүжат, чертеж, сурет, видео жөне аудио-материалдар жіберу үшін, тез арада пікір алмасу үшін қолдана-ды. Егер пошта шығынын, қағаз, телефонмен сөйлесу шығын-дарын есептеп, интернет қызметтерінің барлық түрлерін қала-ған мерзімінде, қалаған үзақтықта пайдалануға болатынымен, Интернет байланысьшьщ жылдамдығы мен тиімділігімен салыс-тырсақ, Интернеттік байланыстың артықшылығы озінен-өзі көрініп түр. Оның үстіне тағы бір ескеретін жайт бар: егер сіздің электрондық поштаңыз болмаса, онда сіздің кітапхананың бо-лашақ қолданушылары байланыса алмайды.

Ал бұл электронды поштаның жайлылығы мен пайдасын білетін, оны қолданып жүргендердің көзіне үлкен кемшілік болып керінуі мүмкін. Шетелдік визитка карточкасында е-таіі мекенжайын жазу бедел котеру үшін емес, жай қажеттіліктен туған нәрсе болып есептеледі. Қазақстанның іскерлік өмірінде де бұл үрдіс кең орын алып келеді.

Екіншіден, электронды пошта — жүмыс үшін және көсіби шеберлігін арттыру үшін керекті арнайы ақпарат алудың ар-зан, жылдам өрі тиімді жолы. Интернет жүйесінде қазір өте үлкен колемдегі ақпаратты е-таіі- ға жазылу арқылы тегін алуға болады. Олар пресс-релиздер, ақпараттық бюллетеньдер, ертүрлі саладағы (іскерлік сала да бар) арнайы ақпараттар тізімі, т.б. Оларды қолданбау — қазіргі күрделі нарықтық жағдайда артта қалу болар еді, қазіргі Интернет күн санап жаңарып, өсіп, өзгеріп отырған заманда аддағы үлкен мүмкіндіктерден қүр қалу деген сөз.

Үшіншіден, е-таіі кез келген елдің кітапханашыларымен тікелей байланысқа шығып, пікір алмасуға, ақпарат алуға төжірибе алмасуға мүмкіндік береді. Бұл дегеніміз — іс жүргізудің өлемдік стандартына жақындау деген сөз.

Төртіншіден, нақты мысалга жүгінсек: поштаңыз бар болса, сіз оған автожауап беруші қоя аласыз. Оған сіздің кітапхана оқырмандары, қызметкерлері жиі сүрайтын ақпаратты жазып қоюыңызға болады. Өз атына хат келгенде, автожауап беруші керекті ақпаратты автоматты түрде жібере алады (анықтама-лық материалдар, ақпараттық бюллетеньдер, т.б.).

Кітапханада бүндай автожауап беруші бірнеше қызметкерді іш пыстырарлық, енбейтін жұмыстан босатып, олардың басқа, қызықты, күрделірек іспен айналысуына мүмкіндік береді.

Интернетті қолданушыларға мерзімімен ақпарат беріп тұру қажет болған жағдайда, бұндай автожауап беруші жай пошта-мен жіберудің орнына жұмыс істеп, қағаз, пошта, телефон шығынын үнемдейді.

Оның үстіне, тағы да айта кететін жайттар: электронды пош-та хабар таратудың ршһ-технологиясына жатады, тікелей жүмыс істеп, сізге керекті түтынушыға дәл барады. Жеке (козбе-көз сияқты) әңгімелесуге мүмкіндік береді.

Тарату тізімінің және дискуссиялық парақтардың тақырып-тық бөлінуінің арқасында Сіз өзіңізге керекті аудиториямен ғана жүмыс істейсіз. Электронды поштаның Интернеттің жай

рeсурстарынан артықшылығы осында. Арнайы тарату серверлері бар. Хабар алушы өзі қызық деп тапқан хабарды өз қызметтестері мен таныстарынъщ арасында тарата алады.

Оның үстіне, фирманың WеЬ-серверіне өткендер санын хат-тар арқылы біліп отыруға мүмкіндік туады.

Сонымен, е-mаl — бизнестің қазіргі кезеңдегі атрибуты. Электронды поштаны кітапхана имиджін жасауға қалай қолда-нуға болады?

Ең алдымен, пайдаланушылармен сапалы жұмысты жарна-малаңыз. Оңдай сапаны ең әуелі іспен дәлелдеу керек. Ол үшін электронды поштаны ең болмаса күніне бір рет қарап шығып, бір тәуліктің ішінде жауабын беріп отырыңыз. Бұл жағдайда респонденттер сіздің кітапханада жұмыс жүргізу тәсілі жақсы деңгейде деген пікірде қалады. Кейбір ірі кітапханалар бүл принципті шегіне дейін жеткізді: «Клиент жауапты бес минут-тың ішінде алуы керек дейді. Кейде бір тәуліктің ішінде жауап беруге мүмкіндік болмай қалуы мүмкін, қажетті ақпаратты тап-пауыңыз мүмкін. Ондай жағдайда Сіз клиентпен сапалы жұмыс жүргізу үлгісін екі рет көрсетуіңізге болады. Бірден респон-дентке хат жазып, одан хабар алғаныңызды және толық жауа-бын мынадай уақытта жіберетініңізді айтасыз.

Айтылған уақытта міндетті түрде толық жауабын беріңіз.

Кітапхананың атын барлық уақытта толық, көзге түсетіндей етіп көрсетіңіз. Көптеген хаттарда «Кімнен» деген жолда түсініксіз аттар, қысқартулар, электронды поштаның мекен-жайы, ХУеЬ-мастер деген сияқты қызмет аттары тұрады. Бұның бәрі дүрыс емес, өйткені мағынасы жоқ, ешқандай ақпарат бермейді. Өзіңіздің пошталық бағдарламаңызды кітапхананың немесе өзіңіздің атыңыз «Кімнен» деген жолда анық көрініп түратын етіп құрастырыңыз. Екі сөзбен жазуға тырысыңыз. Үшінші сөз стандартты қатарға сыймайды. Бірінші ең маңызды сөзді жазыңыз,әдетте ол кітапхананың аты болады, одан кейін кітапхананың мамаңдандырылған саласы немесе қаланың аты жазылады. Егер мүмкін болса, клиент назарын аудармау үшін, өкеңіздің атын жазбағаныңыз дүрыс. Адам аты мен кітапхана аты үшін ағылшын тілі дүрыс. Кей жағдайларда мәтінді оқуды оңайлату үшін арнайы утилиттер қолданады, өйткені жай пош-та бағдарламасында мүндай мүмкіндіктер бола бермейді.

Аньгқ ойлану жүйесін корсетіңіз. Анық, дәл көрсетілген та-қырыбы бар хат бизнесті де дәл солай ұқыпты жүргізеді деген пікір қалыптастырады. Ең дүрысы тақырыпты 5—7 сөзге сый-ғызған. Әдеттегідей, алғашқы екі-үш соз — ең басты сөздер болады және хаттағы хабардың 80 пайызын беруі керек. Қалған басқа создер «Хаттың тақырыбы» деген қатарға (колонкаға) сыймайды да, хат салушыға корінбейді.

Ең тиімдісі — хаттың тақырыбын назар аударатындай етіп құрастыру, сонда хат алушы оны тез оқып бітіруге асығады. Хаттағы ең қызықты ақпарат қайсы? деген сұраққа жауап бере отырып, сол қызықты ақпаратты тақырыпқа сыйғызыңыз.

Сыпайылық корсетіп бір хатта бір-ақ сүрақты шешетін бо-лыңыз. Бұл хатпен ары қарай жұмыс істеуді оңайлатады. Егер Сіз біреудің хатына жауап беріп отырсаңыз, онда хат тақыры-бында клиент хатынан үзінді келтіру керек. Көп хат алысатын болса, ол озінің сізге жіберген хаты туралы үмытып кетуі де мүмкін. Үзінді келтіру арқылы сіз оның есіне өз хатын түсіресіз. Егер диалогты сіз бастап отырсаңыз, онда оны екі болікке болу керек. Әуелі ақпарат беріп, сосын сіздің хат алушының қандай әрекетін күтетініңізді корсетіңіз. Бұл жерде мысал ретінде жи-налыс протоколын келтіруге болады: «Тыңцалды», «Қаулы қабылданды». Егер жауап керек болмаса, онда хаттың соңында «жауап берудің қажеті жоқ» деп анық корсету керек. Хат не-ғұрлым қысқа болса, соғұрлым сылайырақ болады. Амандасу мен қоштасу туралы айту артық болар деп ойлаймыз.

Желілік этикет ережелері бойынша, хаттың соңында қол қойылу керек. Фирма үшін ең дұрысы — торт жолдан тұратын қол қою (оны әрбір хатта қайталап жазып жүрудің қажеті жоқ оны бағдарламаға енгізіп қойса жеткілікті). Хат жіберушінің атын, қызметін, кітапхананы, электронды пош-таны көрсету керек: \Веб-сервер мекенжайын, оның сипат-тамасын (3—5 сөз) беру керек. Оның үстіне, телефон, факс және басқа қатынас қүралдарын да көрсете аласыз. Кітапхана қызметкерлерінің бәрінде электронды хат үшін бірдей қол қою тәртібі болу керек.
2.3.5. Басылымды жарнама
Басылымды жарнама қүралдарын ай-тқанда, әдетте парақша, афиша, буклет, проспект, каталог, пресс-релизді айтады. Бүл қүралдарды жанрлық ерекшеліктеріне қарай қағаз ретінде, кітапхана туралы естелік ретінде пайдалануға мүмкіндік береді. Буклет кітапхана ішінде жол корсеткіш ретінде пайдаланылады, сонымен бірге шақыру хаты ретінде де қолданылады.

Жоғарыда келтірілген тізімде кітапхана үшін дәстүрлі жанрлар: анықтамалық жол көрсеткіштер, кітапхана тарихы туралы монография кірген жоқ. Олардың жарнамалық тиімділігі аз емес, бірақ стиль кемшілігі, аз тираждығы, таратуды дүрыс ойластырмау олардың жарнамалық тиімділігін кемітеді. Библиографиялық құрал, өлкетану басылымдары кітапхананы жарнамалау-дың ең жақсы тәсілі болып табылады. Соңдықтан библиограф-тар дайындаған материалдың стилистикасына, иллюстрациясына, сыртқы көркемділігіне басты назар аудару керек.

Басылымды жарнаманың артықшылығы — бір мезгілде көп адамды, оның ішіңде, кітапханаға келмейтіндерді де қамти алатыңдығы. Келесі бір артықшылығы — ұзақ уақыт пайдаланылатындығы. Плакат, парақша, т.б. бірнеше жыл қызмет ете ала-ды. Тек қана бүл басылымдарда «бір күндік», қысқа мерзімді ақпарат болмауын қадағалау керек.

Басылымды жарнама кітапхананың ақпараттық және т.б. мүмкіндіктерін пайдалануға жол ашады. Ол үшін кітапхананың өзіне тән ерекшелігін көрсету керек. Мысалы, афиша, буклет-терде сирек қездесетін кітаптар қорынан коне фолиантты немесе революцияға дейінгі кітапхананың орналасқан ескі үйін,т.с.с. көрсету керек. Кітапхананың озіне тән ерекшелігін логотип те корсете алады.

Интерьер элемештерімен салыстырғанда басылымды жарнама қызмет көрсету бөлімінің қызметкерлері үшін керемет оқу қүралы бола алады. Дүрыс немесе қате жазылған парақша, афишалар практикалық сабақтарға жақсы материал болады. Сондықтан да кітапхана архивінде оның басылымды жарнамалары көрнекті орын алып, ұзақ сақталады. Ол бойынша қызметкерлер мен кітапхана пайдаланушылары кітапхана дамуының кезеңдері, дәстүрлері, жаңару мүмкіңдіктері жайлы мағлүмат ала алады.

Кітапхананың басылымды жарнамасында оның жүмыс есебі ерекше орын алады.

Ұзақ мәтінді басылым жарнамасына қойылатын талаптар:

— тақырып пен мәтіннің арасына мүмкін болса, бір-екі жолдан тұратын тақырыпша орналастырған дүрыс. Ол пайдаланушы назарын өзіне аударады;

— егер мәтінді бас өріппен бастасаңыз, оған деген қызығу-шылық 13 пайызға өседі (Д. Огилви);

— бірінші абзац он бір (11) сөзден артық болмауы керек. Басқа абзацтарды да пайдаланушыны шаршатпау үшін мүмкін-дігінше қысқа етіп жазған дүрыс;

— ұзақ мөтінді бірнеше бөлікке немесе тақырыпшаларға бөлсе, есте жақсы сақталады. Олардың кейбіреуін сұраулы сөйлем түрінде жазған дүрыс;

— ең дұрысы — мәтінді қырық (40) белгіден аспайтын колонка түрінде берген. Колонканың ені неғұрлым кең болса, соғұрлым мәтін нашар қабылданады;

— мәтінді ете ұсақ қаріппен теруге болмайды;

— ашықтау түсті шрифт жартылай қара түске қарағанда жақ-сы оқылады;

— жартылай қара шрифтпен немесе курсивпен терілген аб-зац мәтінді біркелкі сүрқай болдырмайды;

— әрбір абзацтың тұсына стрелка, жүлдызша немесе басқа бір белгі қойған дүрыс; мүмкіндігінше мәтін жанында иллюстрация да болған дүрыс.

Көрмелер, кештер, кездесулерге шақырулар да парақша түріңде жазылады. Әр түрлі топтарды жинайтын мүңдай іс-шараларға шақыру қағаздарын әдетте вестибюль, холлда, кафед-раға, столдарға қойып қояды.

Соңғы кездері кітапханалар фирмалық стильдерін қалып-тастыруда, сондықтан парақша кітапхананың бет пердесін көрсететін көмекші қүралдардың бірі болып табылады. Бүл қүралдарға афиша, шақыру қағазын салатын конверт, каталог түрінде басып шығарылған басылымдар тізімі жатады. Олар-дың бәрі де бірдей сюжет, түс, шрифтпен өнделеді.

Парақшаларда қосымша ақпараттар берілмейді. Бірақ кейде кітапхана символикасы мен негізгі мөтінге қосымша басқа да ақпараттар беріледі. Мысалы, кітапханаға бару жолының схе-масы, сурет (балалар кітапханасы үшін). Парақшаларды едетте ақ-қара түсті немесе түрлі түсті принтерде басып шығарады. Ол жоқ болса, ксерокөшірмесін жасайды. Парақшаларды ти-пографиялық өдіспен шығару сирек кездеседі. Кейде пошта открыткаларын пайдаланады.

Плакат — фальцовкасыз (бүктелмейтін) басылым, бірақ па-рақшадан айырмасы — өртүрлі бояумен салынған, үлкен қашықтықтан (бірнеше метр) назар аударатын басылым. Қол-дану мақсатына қарай плакатты үш түрге боледі.

Кітап пен газет-журналдарды жарнамалайтын, кітапхана мен оның жекелеген қызмет түрлерін жарнамалайтын, ақпараттық білім алуға көмекші қүрал ретіндегі (анықтамалық-библиогра-фияльгқ аппаратты оқып-үйрену үшін, компьютерді пайдалану үшін, т.б.) плакаттар.

жақсы ойластырып жасалған афиша «пайдаланушыларды үстау, аулау» эффектін береді. Мүндай афишалар көшедегі жүргшшілер мен транспорттағы жолаушылардың назарын еріксіз өзіне аударады. Кездейсоқ есте қалған ақпарат адам жадында үзақ сақталады.

Кіші жарнамаларға (парақша, хабарландыру) қарағанда афишаның көлемі үлкен, сондықтан онда ірі иллюстрацияларды: сурет, фотосурет, кітапхана символикасын көрсетуге болады.

Оның үстіне, түрлі түс пен шрифтарды пайдалана отырып, көп ақпарат беруге болады. Афишаға коз тастағаннан кейін оны парақша мен буклет сияқты бір шетке ысырып тастай алмай-сың: ірі, көзге үрып түратын шрифт пен дүрыс таңцалған ил-люстрация назарды өзіне еріксіз аударып, тоқтауға мәжбүр етеді. Алдағы уақытта отетін маңызды іс-шараны жарнамалайтын кітапхана афишасын коп уақыт бүрын іледі де, оның өсері көбейе түседі. Оның үстіне бүл нағыз ыңғайлы жанр: афишаны тек қана кітапхана ішінде емес, оқу орьшдарьшда, фирмалар мен жүмыс орындарында, аяддамаларда ілуге болады.

Афишаға қойылатын негізгі талап — оның мәтіні мен ил-люстрациясы аз, қысқа болуы керек. Әдетте афиша 7—10 жол-дан түрады, сөйлемдері қысқа болуы керек. Егер белгілі бір себептермен мәтін көлемін үлкейту керек болса, онда оны бірнеше абзацтарға белу керек (мысалы, алдағы іс-шараның бағдарламасы немесе кітапханадағы қызмет түрлерінің тізімі). Шрифт немесе түстің көмегімен мәтіннің жекелеген түстарын беліп корсету керек; кештің аты, қызмет түрі. Сонымен бірге, афиша мәтіні үшін соз мәнерін де қысқа да нүсқа етіп таңдай-ды: «Кейін емес, дәл қазір!», «Бәрін таста да оқы!», «Ақылыңа ақыл қос!» т.б.

Болекше шрифтпен жазылған бірнеше фраза жарнама хабарының негізгі тұсын дәл басуы керек.

Ал егер кітапхана оз афишалары мен сөз мәнерін үдайы таратып отыратын болса, онда негізгі фразалар түрақты эле-мент болып қалыптасып қалады да, пайдаланушылар оны кітапхананың оз белгісі ретінде қабылдайды: иллюстрация да кітапхана имиджін қалыптастыруда үлкен роль атқарады. Афишаның суретшісі мен идея авторы қай мағынаны баса керсеткісі келетініне байланысты, иллюстрация да өзгеріп отырады. Кітапхананың суретті логотипі иллюстрация ролін атқара алады. Иллюстрация етіп суретті (өзіл-қалжынды су-рет, абстрактты немесе белгілі бір нақтылы сурет) алуға болады. Кей кездері афишаға кездесу болатын адамның фотосуретін (жазушы, артист, ғалым) шығарады. Балалар кітапханасында көбінесе фотосуреттің орнына афишаға қағаз-дан немесе картоннан жасалған ойыншықтар жапсырылады. Олар бөтен емес, хабардың идеясымен бірігіп, біртұтас стиль құрап тұруы керек.

Афиша қабыддауы жайлы айтқаңда, мамандар ең әуелі шриф-ты еске алады. Әртүрлі шрифттарды бір мәтінде қолдану оны оқуды, түсінуді қиындатады. Шрифтың көлемі, әріптер мен афишаның көлемі оның қай жерге ілінетініне байланысты: кітапхана маңыңдағы бақшаға, аулаға, көше бойына, вестибюль-ге немесе кішкене холлға, тар коридорға.

Буклет — бүктелген, «қобыз», үшбұрыш, «үйшік» түрінде жасалған түрлі түсті, суретті басылым. Кітапхана саласында әртүрлі жанрдағы буклеттерді қолданады. Ең кең таралғаны — кітапхана, оның бір бөліміне арналған буклет. Басқа жанрлар-дың арасында шақыру билеттерін, әдебиеттер тізімін, абонементтерді атап өтуге болады. Бүларды келушілердің қолы-на береді, көрмелерге қояды, қордағы кітаптар, каталогтар қасы-на қояды, поштамен жібереді, т.с.с. Буклетке көп материал кетпейді, сондықтан да оны кеп қолданады.

Буклеттердің мазмұны өртүрлі бола беруі мүмкін. Ол буклеттің қолдану мақсатына байланысты. Егер буклетті келушілерге тарататын болса, онда қызмет көрсету бөлімдері туралы кең мағлұмат беріледі. Басқа кездері қысқа сипаттама-мен шектеледі. Кейбір буклеттерде функционалдық бөлімдерді көрсетеді: жинақтау, өңдеу, т.б. Пайдаланушыларға көрінбейтін бұл бөлімдерсіз бірде-бір кітапхана жүмыс істей алмас еді. Сон-дықтан кітапхана өмірімен толық таныстыру үшін осы бөлімдер туралы да айтылу керек.

Кітапхана бөлімдерін жарнамалау филиалдары бар, маман-дандырылған кітапханаларға өте қажет. Жарнамалық буклеттердің мазмұнына мекенжай, телефон, әртүрлі бөлімдердің жүмыс күндері мен уақыты, қоғамдық транспорт-тар (кітапханаға баратын) кіреді. Шетелдік кітапхана буклеттерінде сонымен бірге автомобиль тұрақтары да көрсетіледі.

Буклеттердің және бір мазмүндық элементі, кітапхананың жеке тұлғаларын көрсетумен байланысты. Кітапхананың жағымды бейнесін қалыптастыруда оның жекелеген қызметкерлеріне деген оң көзқарас үлкен роль ойнайды. Келушілер, фирмалар көп жағдайда директордың, оның орын-басарларының (шаруашылық жағынан да), бөлім меңгерушілерінің аты-жөңдерін білуі қажет болады. Буклет бұл жағдайда үлкен «визит карточкасының» орнына жүреді.

Буклеттің иллюстрациялық материалын логотиптің керкем суреті, фотосуреттер мен суреттер құрайды.

Кәсіби жарнамалар буклеттің көркем бейнесін жасау үшін фотосуреттен гөрі жай суретті қолданған дүрыс дейді. Ал кейде тіпті суретсіз шығаруға да болады. Мысалы: буклетте көркем бейнені ашық-көк түсті фон жасайды, ол фонның үстінде көне шрифт үлгісіндегі ескі каллиграфиялық жазу үлгісімен жазылған мәтін беріледі. Буклеттің бірінші бетінде көк аспанға ұмтыл-ған ақ жартас бейнеленіп — ол білім шыңына үмтылудың символы ретінде әсер береді.

Буклеттің басқа жанрлары кітапханашыларға жақсы та-ныс. Соңғы кездері оларды әртүрлі стандартсыз әдістермен жандандыру тэжірибесі кең тарауда. Буклет түрінде жасал-ған шақыру билеті өдетте оқырман назарын белгілі бір оқиғаға аударады: кітапхана мерейтойына, жергілікті суретшінің кар-тина вернисажына, қызықты адамдармен кездесуге, т.б. Сон-да да болса, шақырулардың маңызды бір қызметі — кітапхананы, оның артықшылықтарын тағы бір жарнамалау екенін айта кету керек.

Бұл мақсаттарға жету үшін әртүрлі әдістерді, ең әуелі керкемдегіш қүралдарды қолданады, ейткені сез мәтіні қысқа болуы керек. Балалар кітапханасы шақыру-буклеттерді ашық терезе түрінде, күн шеңбері түрінде (оның өрбір сәулесі бағдарламаның бір нөмерін хабарлайды) жасайды.

Проспект — кеп бетті, брошюралық, иллюстрацияланған басылым. Оған анағүрлым кеп қаржы кетеді. Сондықтан әдет-те оны ірі, мамандандырылған кітапханалар ғана шығара ала-ды. Мазмүны мен коркемдігі жағынан проспекттің буклеттен айырмасы — материал белімдерге белінген. Лексикасы ұстамды, кейде салтанатты стильде болып келеді.

Проспекттерде ғылым мен мәдениет қайраткерлерінің портреттерін, сирек кітаптар қорынан кене фолианттар суретін, жазушылар автографын корсетеді.

Проспекттің түпнұсқасын жасау кезінде оның детальдарын, композициясын, оқитын және көретін материалдарды орналастыруды мүқият ойластыру керек.

Оның мазмүнын қалыптастыру кезіңце, проспекттің үзақ уақытқа пайдалануға арналғанын ескеру қажет.

2.3.6. Жарнаманың аудивизуалдық құралдары
Жарнамалық кинофильмдер (жарнамалық-техникалық фильмдер, жарнамалық жедел ақпарат) — әдетте қысқа жарнамалық фильмдер. Оларды кинотеатрда, көрме мен фестивальда, радиостанцияда көрсетеді.

Аудио ыжарнаманьщ өзіне тән ерекшелігі — дыбысты тілді қолдану жарнаманы радиоға даярлағанда мәтіннің қсқа жөне дәйекті болғанына, ерекше формамен берілгеніне назар ауда-рылады. Сөйлемдер қысқа болып, бір ойдан артық ой білдірмеуі керек. Тьщдаушьшың назарын сез басыңда өзіне қаратып алу-ды ойлау керек. Радиожарнамада музыканың орны ерекше. Дүрыс тандалған музыка мәтіңці қабылдауды жеңілдетеді. Сонда да болса, музыкалық сүйемелдеу, акустикалық эффекттер ра-дио-телетыңдаушылардың назарын хабардың негізгі айтпақ ойынан ауытқытпауы қажет.

Радионың басқа бүқаралық ақпараттардан артықшылығы: 24 сағат бойы үлкен аумақтарға тарай алады және бағдарлама-сы өртүрлі бола алады. Радионы үйде, жүмыста, автомобильде отырып, жүмыс істей жүріп, қыдырып жүріп тындай аламыз. Сондықтан керекті деген радиобағдарламада орналастырылған жарнамалар қай жерде жүргеніне қарамастан, түтынушылар-дың көп бөлігіне жете алады. Сонымен қатар радиожарнаманы қабыддауда сыртқы дүние ақпаратының 90 пайызын беретін көз-көру органы қатыспайтынын да есте үстаған жөн.

Радиостанцияларда жарнама шығарумен арнайы шүғылда-натын жарнама белімдері бар. Тапсырыс беруші хабарламаның қай бөліктеріне баса назар аудару керек екенін айтса болды, қалғанын радиоқызметкерлері өздері тындырады. Жарнаманың мәтінін қүрастыру, стилін белгілеу, оны радиоға шығару — мамаңдардьщ жүмысы. Әдетге дайын жарнамалық роликтер қабыл-дайды, қабыддана қалған күнде де оны өуелі жарнама белімі қарап шығады, олай етпесе нашар жарнама радио беделін түсіруі мүмкін. Жарнаманың тиімділігі радиостанция беделіне, оның аумақ пен қалаларда таралуына, жарнама сапасына, тындар-мандарға (қоғамдық орны, жасы) байланысты.

Теледидардагы жарнамаға жарнама роликтері, хабарланды-рулар жатады. Жарнаманы теледидарда таратуда сурет, дыбыс, қимыл, түс — бәрі қызмет етеді, сондықтан баспа жарнама күн санап қызық ақпаратты, сонымен бірге күрделі де қымбат бо-лып барады. Егер ол компьютерлік графикамен орындалала-тын болса, онда бағасы да еседі. Отаңдық тележарнаманың са-пасы артқанын, олардың батыстық жарнамаларды теледидар-дан ығыстырып шығарғанынан білуге болады. Сонымен бірге отандық тележарнама халықаралық фестивальдар мен керме-лерде орын ала бастады.

Тележарнаманың бір кемшілігі — жарнаманы керсетіп жатқан мезетте керермен, яғни ықтимал түтынушы экраннан керіп оты-руы керек. Олай болмаған күнде жарнамалық хабар халыққа жетпейді. Сондықтан тапсырыс берушілер өз жарнамаларын халық кеп коретін сериалдар, концерттер, бағдарламалар арасына қосу-ды сүрайды. Әрине оның бағасы да кхлімбаттайды. Тележарнама қалай болғаңца да мүмкіндігі мол жарнама болып табылады. Оның таімділігін артгыру үшін коптеген психологиялық ережелер мен әдістер белгіленген: кернекті керкем болуы керек, қысқа, басқаларға ұқсамайтын, тұтьшушыға жақын болуы керек.

Тағы бір қиыншылығы тележарнама — ең қымбат жарнама. Оның ең тиімді мезгілдері — таңертеңгі, жүрт жүмысқа жина-латын уақыт және кешкі демалыс уақыты. Бүл кездерде адам-дар үйіңде болу мүмкіншілігі мол. Сондықтан қалтасы қалың жарнама берушілер ез жарнамасын дәл осы уақытқа белгілейді, ерине бағасы да қымбат болады.

Керермендер қалауына салса, эфирде жарнаманың аз бол-ғанын (есіресе қызықты фильмдер мен бағдарламаларды көрсет-кенде) қалар еді. Имидж — жарнама («РиЬЬіс ІЛаІіопз шарала-ры») — жарнама беруші үйымдарға қоғам мүшелерінің жақсы кезқарасын қалыптастырып, олардың имиджі мен беделін арттыру үшін жасалатын шаралар жиынтығы. Мүңдай шараларға презентация, баспасөз конференциясы, демеуші болу, қоғам-дық пайдалы шараларды қаржыландыру, көрмелер, арнайы жәрмеңкелер жатады.

Мұндай шаралардың маркетингілік зерттеулерге негізделген, жоспарлы түрақты түрде болып түратын жарнамалық іс-шара екенін атап өту керек. Жарнамалық фирмалар өздеріне тапсы-рыс берушілерге паблик рилейшнз (РК) шараларын жүргізуді үсынады. Бүл шаралар жарнама беруші кең ақпараттық мәлімет беріп, өздерінің сенімділігін көрсеткісі келгенде, қоғам мүшелерімен қарым-қатынасты нығайту үшін жасалады.

Кітапхана дизайны деп кітапхана кеңістігін көркемдеуді, эстетикалық талаптарға сай етіп қүрастыруды айтады. Бүл саланың мамандарының айтуынша, дизайнер жай суретші емес. Ол — өз фантазиясы бар, өзгелерге үқсамайтын қолтаңбасы бар шығармашылық түлға.

Бұл туралы кездейсоқ айтып отырғанымыз жоқ. Өйткені кітапханаларда осы уақытқа дейін хабарлаңдыруды көрнекті, кітап көрмесінің атын көзге түсетіндей етіп жазатын адам болса жетеді деп ойлайды. Аз дизайнердің міңдеті — қызмет көрсетудің ыңғайлылығы мен көркемдік қасиеттерді сәйкестеңдіру екенін үмытып кетеді. Дизайнер кітапхана ішіңде әдемілік, өсемдік пен функционалдылықтың үйлесімін табуы керек.

Дизайнның негізгі элементтері — түс, заттың сапасы, фор-ма, көлем, т.б. Бүгінге дейін кітапхананың ішкі қабырғалары мен олардың түсіне мән берілмейтін. Сары немесе сүрғылт-жасыл түспен боялып, ешқаңдай суретпен толықтырылмаған қабырғалар көңілсіз, сұрқай көңіл-күй туғызады.

Егер қабырғаларды жылы, алтын түстес ағашпен немесе бедерлі суреті бар материалмен оңдесе, басқаша болады. Бүл жерде үсынатындай қатып қалған қағида жоқ, барлығы фанта-зия мен мүмкіндіктерге байланысты. Музыкалық кештер, әдеби кештер өткізетін залдың коркемделуі адамның көңіл-күйін көтеретіндей, ашық-жарқын фонда болуы керек. Керісінше, оқу

залдарыңда адамның назарын аударатындай^сөзге үрып түрған архитектуралық, түс-формалық эффектілер болмауы.

Іскер кітапханалар немесе іскерлік ақпарат кабинеттерінде офистік стиль қолданылады: ашық түсті түсқағаздар мен ашық қоңыр түсті мебель. Бұл жерде бәрі функционалды болуы ке-рек, басы артық, жай әдемілік үшін түрған зат болмай, келушілердің назарын дисплейден немесе басылымдардан аудар-мауы қажет.

Кітапхана дизайнының негізгі эстетикалық мағыналық элементіне көбінесе тарихшылар жинаған тарихи-этнографиялық музейлер жатады.

Кітапхананың жағымды бейнесін жасауда кітапхана тарихы-ның музейі зор роль атқарады. Оған бір-екі фотостенд (мыса-лы, «Біздер онда жас едік...»), ілулі қалқандар мен стендтер жатады. Әрине ең дүрысы — арнайы музей ашу, ол жерде кітапхана ашылған кездегі алғашқы кітаптарды, кітапханаға көп үлес қосқан адамдардың портреттерін қоюға болады.

Ерекше көркемдікпен ғана қайталанбас дизайн жасалмай-ды. Кітапханаға стандартты элементтерден жасалған түрақты қарапайым композициялар да қайталанбас түр береді: ағаш, қаңылтырдан жасалған өнімдер, т.б. артық ештеңе болмауы керек, үйлесімін тапса ғана едемі керінеді. Мысалы, гардеробтың қасына айна емес, картинаны іліп қойған кітапханалар да кездеседі. Келушілер шаштарын тарап, үсті-бастарын жөңцеу үшін картинаның әйнегіне қарауға мәжбүр болады.

Декорациялық — қодданбалы онер туындыларын (биік ваза-ларды, картина, скульптураны, т.б.) негізгі зал арақашықтығын сақтай отырып орналастыруға болады. Ең бастысы — көркемдік шешім болу керек, белгілі бір идеяға бағынған әртүрлі әдістерді қоддану керек. Бүл жерде кәсіби дизайншының орны бөлек.

Фитодизайн — гүлдер, кептірілген шептер мен гүлдермен коркемдеу — кітапханаларда ежелден келе жатқан дәстүр. Бүл жерде ойланатын нәрсе — тағы да үйлесім, олардың басқа эле-менттермен үйлесіп, жарасым табуы.

Фитодизайнның негізгі талаптары:

— масштабты ескеру: гүл композициясы мен бөлме көлемін үйлестіру. Кішкене, тар залдағы еденде түрған, кептірілген гүлдер салынған биік ваза өрескел көрінеді. Ал бірақ оны үлкен оқу залының бір бүрышына қойса, жарасар еді.

Дөл солай кішкене композиция үлкен холлда корінбей қалар еді, соңдықтан оны орташа кішкене стол үстіне қою керек. Абонементтегі жазу кафедрасының тұсындағы ілулі тұрған кептірілген (жасанды) гүл шоқтары белмені әрлендіріп, үй-ішілік өсер тудырады. Мамандар өсімдіктерді топтастыруға да көп көңіл бөледі. Көбінесе оларды сызықтық принциппен ор-наластырады: бір сызықтың бойымен қатар етіп терезе алдына немесе еденге қояды. Кейде терезенің екі жағына сатылы етіп орналастырады. Бұны фитодизайнерлер қате деп есептейді: өсімдіктер жарықты көп керек етеді, олардың көптігі эстетика-лық түрғыдан да тиімсіз болады. Одан да терезе алдына өдемі жапырақты бір осімдікті қойған дүрыс. Оларға папоротник, аспарагус, сансевьеру, мирт жатады. Болмаса кең ыдысты алып, соның бетіне үш-төрт өсімдіктен композиция жасауға болады.

Кең тараған сатының орнына арнайы сөрелерді қодданған дүрыс. Бір әдемі, бірақ аса ірі емес өсімдікті терезе алдына іліп қоюға болады, бірақ ол жарықты откізбей қалмауы керек. Бу-кеттер мен осімдіктерді топтағанда, ваза, затта симметриясыз орналасқан гүддер мен бүтақтар әдемі көрінетінін ескеру керек.

Кітапхана ішінде өсімдіктерді орналастыра отырып, жазық-тық немесе тік бағыттарды да ескеру қажет. Жоғары күнге қарай таралып оскен осімдіктер төбені биік етіп көрсетеді. Оларды кеуіп қалған бүтақты ағашқа тор бетіне орналастыруға болады. Бедерлі түсқағаздары бар бөлмелерде мамаңдар қабырғаның тегіс емес жерлеріне жабысып қалғандай әсер тудыратын кішкене төмен бойлы осімдіктерді орналастырған жөн деп есептейді (плющ, филодендрон, т.б.).

Горизонталь сызық бойьшша таральш өсетін есімдіктерді бас-қаша орналастырады. Оларды вестибюль, гардероб, холддарға қояды. Ал оқу залына қойса, жарьгқты колегейлеп, бөлмені тар етіп көрсетеді. Үзын бүтақты осімдіктерді оқу зальша қоямыз деп шешсе, терезеге қарсы қабырға мен есіктің төбесіне қойған дүрыс. Терезе солтүстікке қарайтьш болса, бүл жағдайда оқу залындағы өсімдіктер қар-жаңбьф кезіңде ылғал әсерін тудырьш отырады.

Жасаңды жарық пен жарықтандыратын коридор мен холл-дарда өсімдіктермен өуестенудің қажеті жоқ, өсіресе жайылып өсетіндерімен. Фитодизайнерлер бүл жағдайда жекелеген ілулі нәрселерді: кашпо, корзинкаларды үсынады. Әртүрлі форма-дағы еденге қойылатын ыдыстар мен шелектер де өдемі корінеді.

Фитокомпозициялардың түрлерше көп назар аудару керек. Доңгелек, жартылай доңгелек, сопақ, үшбүрыш формалары өртүрлі эффект тудырып, кітапхана ішін ерлей түседі.

Гүлді композицияның сопақтық формасы махаббат лирика-сы көрмесіне лайық. Ондеу (аранжировка) жасайтын материал ретіңде сәндік дақылдар, батпақ шөптері, бүталар мен ағаш-тардың бүтақтары жарайды. Композицияның түбіне ірі гүлдер (тірі немесе жасанды гүддер), жоғарыға — майдалау гүлдер мен ашылмаған қауашақтар қойылады. Бүндай композиция үшін аласа, жалпақ вазалар жарайды. Фитодизайнерлер вазадағы букетті орналастырғанда, ваза биіктігі үш бөлшек есебінде, одан шығып түрған гүддер — бес бөлшек болуы керек дейді. Осы схема бойынша жалпақ ваза композициясы жасалады. Негіз ретіңде ваза диаметрін алады.

Кітапханаларда хрусталь гүлсауыттағы (ваза) гүлдерді сирек кездестіреміз. Көбінесе керамика вазалар — бір түсті, кейде суретті, еденге немесе столға қойылатыңдары кездеседі. Оларға әдемі бүтақтар, жапырақтар, гүлдер салынады. Кейде қарапа-йым формалы әйнек вазалар да кездеседі. Кейінгі кездері кітапханашылар вазаның орнына әртүрлі формада кесілген шиша (флакондар) мен банкаларды қолданып жүр. Коптеген кітапханаларда, әсіресе жаз, күз айларында газды судың плас-тикалық вазаларын кездестіруге болады. Қырқылған вазаны әр түрлі формаға келтіруге болады.

Кітапхананы әрлеуге қандай гүлдер жарайды? «Әртүрлі, егер олар сіздің кітапханаңызға үйлесіп түрса» деп жауап береді фито-дизайнерлер. Ең өуелі көпжылдық бөлме өсімдіктерін алу керек. Оларды тандағаңда, олардың қайсысы көлеңкені, қайсысы күнді сүйеді, суды немесе қүрғақ болғанды үнататынын ескеру керек. Бүл жерде бөлменің жарықтығы, температурасы, ылғаддылығы, қодданылатын тьщайтқыштар үлкен роль атқарады.

Жасанды гүддердің артықшылығы — оларды жиі ауысты-рып, әртүрлі жағдайларға қолдана беруге болатындығында. Фитодизайнерлер оларды өте көп орналастырмау керектігін, табиғи өсімдіктермен, кептірілген дақылдармен араластыру керектігін айтады. Бүл қолмен жасалған жасанды өсімдіктер композициясын табиғи етіп көрсетеді. Бүндай еліктеулер (ими-тациялар) кітапхананың жағымды бейнесін жасауда көп роль атқарады.