Қазақстан жаһандық әлемде: ұлттық бәсекеге қабілеттілікті арттыру жолдары

«Бәсекеге қабілеттілікті арттыру ең алдымен бәсекеге қабілеттілік дегеннің мәнісін түсініп алу арқылы анықталады. Қазірдің өзінде Президенттің аталған Жолдауын талқылау барысында алға тартылған міндеттің әр түрлі түсінілгенін байқау қиын емес: көбіне әңгіме «ең дамыған», «ең табысты», «ең бәсекеге қабілетті» елдер туралы болып жатады. Біздің ойымызша, Қазақстанды бәсекеге қабілетті елдің бірі ету мақсаты қойылғанын анық түсіну керек. Және де жалпылама емес, белгілі бір әдіснама, дәлірек айтқанда, жыл сайын есептеліп отыратын Бүкіләлемдік экономикалық форум (БЭФ) белгілеген бәсекеге қабілеттіліктің өсу индексі (БҚӨИ) (Growth Competitiveness Index) бойынша бәсекеге қабілетті ету мақсаты көзделіп отыр. Қазіргі кезде 2013 жылдың қорытындысы бойынша БҚӨИ бағалаудың басқа үлгісі жаһандық бәсекеге қабілеттілік индексімен (ЖБҚИ) алмасты. Бірақ Президент Жолдауы БЭФ елдердің бәсекеге қабілеттілігін БҚӨИ бойынша бағалап отырған 2010 жылдың наурызында жасалған болатын, сондықтан да бұрынғы нұсқада қабылданған бағалау критерийінің индексін де қарастырған жөн» [1,25].

Сонымен, Қазақстанның Бүкіләлемдік экономикалық форум (БЭФ)  анықтаған әлемнің 50 дамыған елінің қатарына қосылу міндетін орындау үшін ең алдымен технологиялық даму және қоғамдық институттар дамуы сияқты мәселелерге ерекше назар аудару керек, өйткені макроэкономикалық ортадағы жағдаят біршама жағымды қалыптасып отыр. Қоғамдық институттар индексі келісімшарттар мен заңнамалық және жемқорлықтың өзара бірдей деңгейдегі  индексішілік индексінен құралады. Бұл екі индексішілік индекс те тексеру жүргізу және сауалнамалар арқылы есептеледі.

Келісімшарттар мен заңнамалық индексішілік индекс үшін мынадай сұрақтар енгізеді: елдің сот төрелігі саясаткерлерден, азаматтармен фирмалардан қаншалықты тәуелсіз; қаржылық активтер заңмен қаншалықты қорғалған; мемлекеттік тапсырыстарды реттеуде үкімет объективті ме; ұйымдасқан қылмыстың бизнеске әсері қаншалықты.

«Технологиялар индексі көбіне статистикалық мәліметтерден тұрады, алайда оған ішінара тексеру материалдары да енуі мүмкін. Мәселен, статистикалық мәліметтер мынадай сандық-көрсеткіштерден тұрады:

• 
  1 млн. халыққа шаққандағы патенттер (инновациялар индексін есептегенде қолданылады);
  
• 
  елдің 1000 тұрғынына шаққандағы ұялы телефондар, елдің 10000 тұрғынына шаққандағы Интернет пен Интернет-хосттардың тұтынушылары, елдің 100 тұрғынына шаққандағы негізгі телефон және компьютер желілері (ақпараттық және коммуникациялық технологиялардың индексішілік индексін есептегенде қолданылады).
  

«Тиімділікті арттырушы» топ жоғары білім беру және оқыту, нарықтық тиімділік және технологиялық дайындық – үш шамадан тұрады. «Инновациялық түрткіжайттар» тобы бизнестің жетілгендігі және инновациялар екі шамасынан құралады. Тоғыз шаманың әрқайсысы бойынша есептеулер жүргізу үшін статистикалық мәліметтер мен сауалнама жауаптарының нәтижелері пайдаланылып, жалпы алғанда 89 көрсеткіш есептеледі» [2,113].

Бәсекеге қабілеттіліктің өсу индексімен салыстырғанда, Жаһандық бәсеке индексінде (ЖБИ) қолданылатын критерийлер жүйесінің айрықша елеулі жетістіктеріне кешенділік және бәсекеге қабілеттіліктің түрлі жақтарын қамту әрекетін жатқызуға болады.

Ендігі кезекте бұрын қамтылмаған денсаулық сақтау, білім, өндіріс және нарық инфрақұрылымдарының даму деңгейі, кейбір еңбек нарығының мәселелері, менеджмент, бизнес пен технологиялылықтың дамуы сияқты параметрлер бағалануда. Сонымен қатар жаһандық бәсекеге қабілеттілік индексінің бірқатар кемшіліктері бар, ол бағалау критерийлері бөлігінде де кездеседі. Біздің пікірімізше, бұл кемшіліктерді төмендегідей топтарға жіктеуге болады:

• 
  Көрсеткіштер тұжырымдалуымен байланысты жаһандық бәсекеге қабілеттілік индексіне кіретін кемшіліктер.
  
• 
  Бәсекеге қабілеттіліктің кейбір параметрлерін анықтаудағы жеткіліксіз әділдік.
  
• 
  Индекстегі бәсекеге қабілеттіліктің түрлі қырларының толық күйде көрінбеуі.
  

• 
  тауардың бәсекеге қабілеттілігі;
  
• 
  тауар өндірушінің (немесе фирманың) бәсекеге қабілеттілігі;
  
• 
  саланың бәсекеге қабілеттілігі;
  
• 
  елдердің бәсекеге қабілеттілігі.
  

Бәсекеге қабілеттіліктің неғұрлым толық ұғымы ашық нарық жағдайында қызметі іске асырылатын кәсіпорын деңгейінде зерттелген және құрылымданған. Бәсекеге қабілеттілік ұғымын макродеңгейде қабылдау қиындық тудырады, себебі ол ұлттық экономика позицияларын және оларды ұлттық экономиканың нығайта білу, яғни экономикалық өсім қарқынын үдету, халықты жұмыспен қамту деңгейін арттыру және азаматтардың нақты табыстарын көбейту қабілетін бейнелейді.

«Ұлттың бәсекеге қабілеттілігі» ұғымы туралы пікір-таластың көптен бері жүріп жатқандығына қарамастан, оның біртұтас анықтамасы әлі табылған жоқ. Бұны макроэкономикалық бәсекеге қабілеттілік мәселесінің айрықша күрделі, ал оны зерттеу үдерісінің аса көлемді және жан-жақты екендігімен түсіндіруге болады. Біздің елімізде реформаға дейінгі жағдайда негізінен өнімнің сапасы және оны өндірудің тиімділігінің ғана зерттелуі айтарлықтай маңызды фактор болып есептеледі. Шын мәнінде, бәсекелік ортаның әр түрлілігі бәсекеге қабілеттілікті ол көрініс табатын барлық салаларда, әрқандай шаруашылық және салықтық режимдерде зерттеу әдіснамасын (методологиясын) қалыптастыруды талап етеді.

Микроэкономика деңгейінде өнімнің (қызметтің) бәсекеге қабілеттілігі оның сапасы және бағасының ара қатысымен, жеткізу шарттарымен, төлем формаларымен, транспорттау түрлерімен және басқа да факторлармен анықталады. Өндіріс шығындары мен өнім сапасы арасындағы өзара тұрақты байланыстарды, сонымен қатар салыстырылып отырған объектілер қызметінің басқа да параметрлері арасындағы ара қатынасты анықтау олардың бәсекеге қабілеттілігін талдаудың күрделі міндеті болып табылады. Мұндайда зерттеудің параметрлік әдістерін қолдану бәсекеге қабілеттілікті мезодеңгейде (сала деңгейінде) бағалауға жақындата түседі, бұнда еңбек өнімділігі, өндірістің ғылыми және капиталдық сыйымдылығы, өнімнің техникалық деңгейі, импорт алмастыру деңгейі, халықаралық кооперациялық байланыстар және т.б. сияқты көрсеткіштер пайдаланылады.

Халықаралық еңбек бөлінісінің дамуы әлемдік аренада елдердің қандай да бір саланың бәсекеге қабілеттілік дәрежесімен байланысты белгілі бір мамандандырылуына алып келеді. Айталық, «АҚШ-та неғұрлым бәсекеге қабілетті салалар авиация және аэрокосмос, бірегей машина жасау, автомобиль құрастыру және жасау, суперкомпьютерлер өндірісі және программалық қамтамасыз етуді әзірлеу болып саналады.

Жапония өнеркәсібінің негізгі салалары ішінде әлемдік нарықта анағұрлым бәсекеге қабілеттілері – электрондық және электротехникалық, автомобиль өнеркәсіптері, кеме жасау, станок жасау (оның ішінде робот жасау) және т.б.

Азияның жаңа индустриалды елдері (Корей Республикасы, Тайвань, Гонконг, Сингапур, Малайзия, Тайланд) көпшілік тұтынатын тауарларды (киім, аяқ киім, тұрмыстық электроника және т.б.), сол сияқты ғылыми сыйымды бұйымдарды (электрондық компоненттер, дербес компьютерлер, микроЭВМ, перифериялық жабдықтар және т.б.) өндіру бойынша бәсекеге қабілетті салалар құра білді және күн өткен сайын Жапония мен Батыс Еуропа елдерінің сәйкес өнімдерімен сәтті бәсекелесіп жүр.

Өз кезегінде Азияның жаңа индустриалды елдеріне әлемдік нарықта Қытайдың сәйкес, яғни аналогиялық салаларының өнімдері үлкен бәсеке танытуда, Қытай бұл тұрғыда өте күшті бағалық бәсекелік артықшылыққа ие. Елдің халықаралық нарықтағы бәсекелік артықшылығын детерминанттардың әлдебір жиынтығы, яғни автор атап көрсеткендей «ұлттық ромб» анықтайды. Оған келесідей төрт компонент енеді:

• 
  факторлық шарттар, яғни осы салада жемісті бәсекелесу үшін қажетті нақты факторлар (мысалы, білікті жұмыс күші немесе инфрақұрылым);
  
• 
  сұраныс шарттары, яғни осы сала ұсынатын өнімдер немесе қызметтерге ішкі нарықта сұраныс қандай?
  
• 
  туыстас және бірін-бірі қолдайтын салалар, яғни халықаралық нарықта бәсекеге қабілетті туыстас немесе қолдаушы салалардың елде барлығы немесе жоқтығы;
  
• 
  фирманың стратегиясы, оның құрылымы және бәсекелестері, яғни елде фирмаларды басқаруды құру үдерісін анықтайтын жағдайлар қандай және ішкі нарықтағы бәсекенің сипаты қай түрде?
  

• 
  кездейсоқ, яғни фирма басшылығы бақылай алмайтын оқиғалар;
  
• 
  мемлекеттік саясат [3,98].
  

Тиісінше ұлттың бәсекеге қабілеттілігінің төмендегідей факторлары, яғни елдің еңбек өнімділігі мен өмір сүру сапасы бойынша қол жеткізген деңгейі, қолданыстағы жаңа технологиялар, қалыптасқан бәсекелік орта және жүргізілу үстіндегі бәсекелік стратегия, сол сияқты елдің саяси және экономикалық одақтарға қатысуы бағаланады. Шындығына келсек, сонымен бірге мынадай дәстүрлі факторлар, яғни тиімді географиялық жағдай, бай табиғи ресурстарды иелену және еңбек пен табиғи ресурстарға салыстырмалы түрде қолайлы бағаның орын алуы көбіне-көп ескеріле бермейді. Соған қараматан, өнімділік пен бәсекеге қабілеттілік ұғымдарының жақындасу үдерісі жүріп жатыр деп есептеуге болады.

«Біздің ойымызша, М.Портердің жетістігі елдің бәсекеге қабілеттілігіне талдау жасауы болып саналады, оның негізгі көрсеткіштері өмір сүру деңгейі мен еңбектің қоғамдық өнімділік деңгейі болуы тиіс (реформаға дейінгі кезеңде біздің еліміздің өнеркәсібі АҚШ және Жапониямен салыстырғандағы еңбек өнімділігінің деңгейімен, сол сияқты сыртқы сауда балансының сальдосымен сипатталды).

Бәсекелік артықшылықтардың М.Портер қалыптастырған 4 детерминанты мынадай: өндірістік факторлардың параметрлері; ішкі сұраныстың параметрлері; әлемдік нарықтағы бәсекеге қабілетті туыстас және бірін-бірі қолдайтын салалардың барлығы; фирмалардың стратегиясы, олардың құрылымы және бақталастығы. Сонымен бірге елдегі фирмаларды құру мен оларды басқарудың ғана емес, сол сияқты ішкі нарықтағы бәсеке ерекшеліктерінің де сипатын анықтайтын жағдайларды, серпінді өнертабыстар мен технологиялар жасау мүмкіндігін қамтамасыз ететін бәсекелік ортаның болуын, сонымен қатар үкіметтің саясатын және оның бәсекелік артықшылықтардың дамуына сәйкестігін ескерген жөн» [4,65].

Осымен байланысты Қазақстандағы арзан жұмыс күшінің факторын бәсекеге қабілеттіліктің уақытша әлеуетті (потенциалды) шарттарының бірі ретінде қарастыруға болатынын ерекше атап өткен жөн. Сонымен бірге бұл арзаншылық төмен төлем қабілеттілігі сұранысымен байланысты ішкі нарықтың өте баяу кеңеюіне алып келеді. Сондықтан еңбекақының өсуі еңбек өнімділігінің артуын мардымсыз болса да басып озып, алдына түсуіне қол жеткізу қажет. Бұл өз кезегінде тек өндірістегі жұмыс күшін сақтауға және олардың біліктілігін арттыруға ғана емес, сонымен қатар өндіріс шығындарының да техникалық прогресс жолымен орнын толтыруға жәрдемдеседі.

Ел үкіметі еңбек төлемақысы мен оның өнімділігінің өсу қарқындарының ұтымды ара қатынасын қолдау үдерісін басқарып отыруы тиіс. Бұл міндетті ойдағыдай шешу қазақстандық өнеркәсіптің бәсекеге қабілеттілігінің төмендеуіне жол бермейді. Жалпы қазақстандық өнеркәсіп өнімі өзінің қымбаттығымен, өзіндік құнының жоғарылығымен ерекшеленеді. Макробәсекеге қабілеттілікті талдау кезінде ұлттық валютаның бағамы, шығарылған өнім бірлігіне кеткен, валюта бағамына сәйкестендірілген өндірістік шығындар, валютаның тұрақтылығы, нарықтық квоталар, кедендік тарифтер сияқты маңызды көрсеткіштерді назардан тыс қалдырмаған жөн.

Сол сияқты бәсекелік артықшылықтардың тұрақтылығы мен олардың келешегінің көрсеткіштері, еңбек пен капиталдың жиынтық шығындарының бірлігіне сәйкес келетін өндірілген өнім саны, жаңа технологияларға салынған инвестициялар көлемі, ғылым мен кәсіби білім беру деңгейі, кәсіпорындар мен ұйымдардың компьютерлік техникамен толық қамтамасыз етілуі, елдегі ішкі және сыртқы жағдай, әлеуметтік және саяси күштердің балансы, елдің экспорттық экспансиясы мен экономикалық өсімінің қарқыны, оның әлемдік өндіріс пен сыртқы саудадағы үлес салмағы, сыртқы саудадағы құндық көрсеткіштер мен тарифтік емес шектеулер, ұлттық тауар өндірушілерге берілетін субсидиялар мен қаржылық жеңілдіктер, экспортерлер мен импортерлер үшін ақпараттық базаны құру, экспортерлерді сыртқы нарықта қорғау, елдің экономикалық байланыстарының көлемі мен оның ДСҰ (Дүниежүзілік сауда ұйымы) жұмысына қатысуы сияқты т.б. көрсеткіштер де маңызды болып саналады.

Заманауи жағдайда көптеген елдердің экономистері тарапынан мемлекеттің ұзақ мерзімді экономикалық өсім мен әлеуметтік тұрақтылықты қолдаудың алғышарттарын қамтамасыз етудегі рөлін күшейту қажеттігін мойындау байқалады. Мемлекеттің реттеушілік функциясы өтпелі кезеңдік экономикаларға ие елдерде ерекше мән иеленеді, себебі бұл жаңа бәсекелік ортаны қалыптастыру, құрылымдық қайта құру, ұлттық экономиканың бәсекеге қабілеттілігін арттыруы және экономикалық тұрғыдан өсуі үшін жағдайлар туғызу міндеттерімен тығыз байланысты.

Дамыған батыс елдерінің ұлттық экономиканың бәсекеге қабілеттілігін басқару саласындағы тәжірибесі айрықша қызығушылық танытады, өйткені жаңа бәсекег қабілетті салаларды құру мәселесі ұлттық даму стратегиясымен өте тығыз байланысты. Біздің еліміз үшін әлемдік нарықтағы бәсекелік позицияларды сақтау мәселесі өте өткір болып саналады, себебі қазіргі жағдайда елдің келешектегі бәсекеге қабілеттілігінің өсімін қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін факторлар елеулі дәрежеде өз мәнін жоғалтуда. Осымен байланысты экономиканың бәсекеге қабілетті салаларының қарқынын үдету басты мақсаты болып саналатын мемлекеттік саясат үлкен мәнге ие болады.

Жүйелік әдістеме деп объектілерді нысанның (объектінің) қызмет ету және пайдаланылу нәтижесіне әсерін тигізетін және өз үлесін қосатын өзара байланысты және өзара қатынасты элементтердің жиынтығы болып табылатын көп компоненті жүйе ретінде қарастыруды айтамыз. Әр түрлі өзара байланысты бөліктерден тұратын нысандарды зерттеу кезінде жүйелік әдістемені қолданудың қажеттігі мұндай нысандарда эмердженттілік принципінің көрініс табатын жағдайымен айқындалады, бұған сәйкес жиынтық нысан жеке-жеке, бір-бірінен алшақ түрде қарастырылатын, оны құрайтын элементтердің әрбіріне тән сапа иеленеді. Бұл элементтерді біртұтас жүйеге біріктіру жүйенің жекелеген бөліктерінің емес, керісінше олардың өзара байланысы мен бірлескен іс-әрекетінің ықпалымен туындайтын қосымша, әрі синергетикалық әсердің (эффектінің) пайда болуына алып келеді.

Басқарудың инновациялық әдістемесінің мәні өндірістік жүйе дамуының қозғаушы күші болып табылатын базалық, ғылыми сыйымды технологиялар саласындағы инновациялық қызметті жандандыру үшін қажетті өндіріс дамуына бағыт беруде жатыр. Өндіріс факторлары мен инвестициялар ғылыми негізделген инновациялық қызметтің мақсаты емес, керісінше оның құралы болуы тиіс.

«АҚШ-тың бәсекеге қабілеттілік бойынша кеңесі «өндіріс және өнімділік, жалақы және жеке кіріс, жұмысбастылық, қор жинау және инвестиция, сауда, зерттеулер және технологиялық даму, солардың ішінде  капитал бойынша да ұлттық және халықаралық мәліметтерді жүйелі түрде талдау жасайды». Бұл ұйым дайындаған 2010 жылғы бәсекеге қабілеттілік индексі АҚШ-тың өркендеуі және экономикалық өсуінің қозғаушы күшін талдайды, жаһанды экономикада америкалық экономиканың бәсекелесу қабілетіне әсер ететін негізгі факторларды анықтайды және ең негізгі әлсіздіктері мен күшіне баға береді. Ауыспалы жаһандық экономикалық ландшафтының жасырын үрдістерін және негізгі фактілерін кең ауқымда анықтау мақсатында ішкі және халықаралық дереккөздердің кең шеңберінен объективті мәліметтер өңделуде.

Сөйтіп, бәсекеге қабілеттілік алдымен елдің дамуының сыртық экономикалық компоненттерімен теңдестіріледі. Ең алдымен, тұтынушы үшін, яғни өз тауары мен қызмет түрін сату мүмкіндігі үшін «жарыс», «қарсыластық» мағынасын білдіретін алғашқы «бәсекелстік» терминіне сүйене отырып, бәсекеге қабілеттілікті әлемдік нарықты өз өнімімен қамтамасыз етуші ретіндегі елдің жетістігі деп түсінген дұрыс. Бірақ, бұл проблема  әдістемесінде көрсетілмеген. Біздің ойымызша, жеткіліксіз болып есептелетін экспорт бір көрсеткіште, «нарықтық тиімділік» параметрін бағалауда көрініс береді. Сонымен қатар түрлі елдер бойынша салыстырмалылықты және талдауды қамтамасыз ету мақсатында абсолютті емес шартты көрсеткіштерді қолдану қажет, мысалы, экспорттың ЖІӨ-ге, жан басына шаққандағы арақатынасы және т.б.

Жаһандық бәсекеге қабілеттілік индексінде (ЖБҚИ) елдің экономикалық қуатын, ЖІӨ, өнеркәсіптік өндірістің көлемін, инвестицияны және т.б. бағалауға мүмкіндік беретін маңызды макроэкономикалық көрсеткіштерге өте аз көңіл бөлінген. ЖІӨ көрсетілетін жалғыз көрсеткіш те «нарықтық тиімділік» параметрлері құрамына кіргізілген, экономика көлемін сипаттайды және мына формула түрінде берілген: ЖІӨ + экспорт + импорт. Ұлттық экономиканың технологиялылығы және дамығандығына қатысты экономиканың технологиялығын барабар көрсете бермейтін, сол бір – телефондар, компьютерлер және Интернетті қолданушылар сияқты көрсеткіштер қолданылған, ал объективті индикаторлар болып табылатын ЖІӨ-дегі өңдеуші өнеркәсіп үлесі (немесе жоғары технологиялылық салалар), инвестициялар және басқалар қолданылмаған.

Егер адам дамуының индексін есептеудегідей әлеуметтік көрсеткіштерге тірек жасалған болса, экономикалық көрсеткіштерге индекс авторларының аса мән бермеуін түсінуге болар еді. Алайда әлеуметтік көрсеткіштер де үзінді түрінде көрсетілген. Денсаулық сақтау, білім беру, ғылымның кейбір жақтарын сипаттайтын көрсеткіштер де бар. Бірақ біріншіден, бұл бағалаулар бір жақты және толық объективті емес (дәлірек айтқанда, ғылыми жетістіктер саны және патенттер саны бойынша ғана бағаланған), екіншіден, бағалаупроцесінен әлеуметтік сфераның толықтай бөлігі қалып қойған. Өмір сапасын, қоғамның әлеуметтік жігін, жоқ-жітік адамдардың санын және т.б. бағалауға мүмкіндік беретін түрлі көрсеткіштер берілмеген. Денсаулық сақтаумен байланысты бөлім болғанымен, онда елдің медициналық жүйесі – медициналық мекемелер саны, кереует-орын, медицина қызметкерлері және басқаларды сипаттайтын бірде бір көрсеткіш, денсаулық сақтауға кететін шығын, экономикалық көрсеткіштер де жоқ. Сол сияқты білім беру, ғылым, мәдениетте де солай.

Статистикалық емес, сауалнамалық, сұраулық сипаттағы көрсеткіштер санының өте көп болуы да, біздің ойымызша, дәлелді емес және бұл бір жақты бағалауға әкеледі. Жаһандық бәсекеге қабілеттілік индексінде (ЖБҚИ) кіретін 89 көрсеткіштің ішінен тек 23-і ғана статистикалық болып табылады. Осымен байланысты Жаһандық бәсекеге қабілеттілік индексін (ЖБҚИ) 9 параметрінің кейбірі тек сұрақ негізінде бағаланады. «Институттар» және «бизнестің жетілгендігі» осындай параметрлер болып табылады, ал көптеген жағдайларда объективті статистикалық мәліметтер бір-екі көрсеткішті ғана береді («инновациялар», «жоғары білім және оқыту», «инфрақұрылым»).

• 
  әлемдік саудадағы елдің позициясын сипаттайтын критерийлер;
  
• 
  экспорт/ЖІӨ;
  
• 
  әлемдік экспорттағы елдің үлесі;
  
• 
  ЖІӨ-ге қатысты ішкі сауда сальдосы;
  

• 
  САҚП бойынша жан басына шаққандағы ЖІӨ;
  
• 
  жан басына шаққанда өнеркәсіптік өндіріс;
  
• 
  әлемдік ЖІӨ-дегі елдің ЖІӨ үлесі;
  

• 
  адам дамуының индексі;
  
• 
  табыс/ең төменгі күнкөріс минимумы;
  
• 
  тұрғындардың орта топ үлесі;
  
• 
  табыс деңгейіндегі алшақтық (Джини коэфиценті және басқалар);
  
• 
  салалар бойынша арнаулы әлеуметтік көрсеткіштер: медицина (кереует-орын саны және басқалар), білім беру, ғылым, тұрғын үй (тұрғын үйдің қол жетерлік индексі).
  

• 
  ЖІӨ-мен байланысты ғылымға кеткен шығын үлесі,
  
• 
  ЖІӨ-дегі жоғары технологиялық салалар үлесі,
  
• 
  Экономикасы жағынан инвестициялау қарқыны орташа жоғары технологиялық салаларға берілетін салыстырмалы инвестициялар динамикасы.
  

• 
  капиталға айналуы,
  
• 
  ұлттық банктік жүйенің әлемдегі ұстанған жолдары,
  
• 
  ұлттық қаражат нарығын капиталға айналдыру, оның ішінде әлемдік капиталдануға қатысты салыстырмалы көрінісі.
  

• 
  тауар нарығы – қазақстандық өнімнің әлемдік және аймақтық нарықтардағы үлесі,
  
• 
  инвестициялар нарығы – Қазақстанға шетелдік инвестицияларды тартудың көлемі және шартты көрсеткіштері; сонымен қатар прайм-рэйтпен салыстыру бойынша әлемдік қаржылық нарықтағы қазақстандық эмитенттердің құнды қағаздар бойынша пайыздық төлемі.
  
• 
  жұмыс күшінің нарығы – қазақстандық мамандардың шетелдерде қажеттілігі; Қазақстанның шетелдік жұмыс күші үшін қажеттігі» [5,83].
  

«Ұлттық бәсекеге қабілеттілікті бағалайтын индекстердің өзгерісі оларды есептеу әдістемесінде көрініс тапқан, бұл өз кезегінде жекелеген елдердің позициясының орын ауыстыруына алып келді. 2013 жылы қайтадан өзгерістер енгізді. 2007 жылдың қорытындысы бойынша Қазақстан әлемнің 133 елі арасында жаһандық бәсекеге қабілеттілік индексінің рейтингі бойынша 61-орын иеленді ( жыл сайын бағаланатын елдер санын арттыру үстінде). Оның үстіне  бұрынғыша 2012 және 2014 жылдар үшін бағаланушы елдер рейтингін қайта есептеді. Нәтижесінде жаңартылған бағалар Қазақстан 2012 ж. 50-ші орын, 2013 жылы 56-шы орын алғандығын көрсетті. Басқа сөзбен айтқанда, жаңа критерийлерге сәйкес Қазақстан бес жыл бұрын-ақ әлемнің неғұрлым бәсекеге қабілетті 50 елі қатарына енді, бірақ соңғы кездері өз позицияларын жоғалтып, 67-орынға дейін сырғыды. Мысалы, 2016 жылы БЭФ рейтингісінде Қазақстан әлемнің 134 елі арасында 67 орынға дейін төмен түсті» [6,25].

 «Экономикалық өсім мен дамудың базалық негіздері» подиндексі бойынша Қазақстан әлемнің 134 елі арасында 74-орынға, ал ТМД-да Ресей (56-орын) мен Әзірбайжаннан (62-ші) кейінгі үшінші орынға орналасты. «Тиімділікті күшейтушілер» бойынша ТМД-да Ресей мен Украинадан кейінгі үшінші, ал «инновациялар және даму факторлары» подиндексі бойынша Әзірбайжан, Украина және Ресейден кейінгі төртінші орын иеленді. Соңғы подиндекс бойынша ТМД елдері арасындағы көшбасшылық позицияға Әзірбайжан (57-ші орын) ие, бірақ бұл инновациялық даму саласындағы нақты картинаны бейнелей алмайды деп ойлаймыз. Бұл жерде сарапшылық бағалаудағы субъективизм айқын көрініс тапқандығы сөзсіз, себебі ол бағалаулар 2014 жылы 134 елдің 11 000-нан астам бизнес лидерлеріне сауалнама жүргізу негізінде құрылған. Инновациялық саланың даму контексінде ТМД-ның барлық республикаларының ішінде көшбасшылық позицияға Ресей ие, ол 2016 жылы әлемнің 134 мемлекеті ішінде 73-орын иеленді. БЭФ жаһандық бәсекеге қабілеттілік индекстерін инновациялық саланың дамуы бойынша бағалайды. «Инновациялар мен даму факторлары» подиндексі бойынша Қазақстан көрсетілген елдер арасында 77-орын алды, сөйтіп өзінің 2012 жылмен (84-орын) салыстырғандағы позициясын едәуір жақсартып, ал 2013 жылмен (73-орын) салыстырғандағы позициясын төмендетіп алды» [7,69].

Егер бұрын қолданылған бәсекеге қабілеттілік индексінде бәсекеге қабілеттіліктің макроэкономика, қоғамдық институттар және технологиялылық деген үш компоненті ескерілген болса, жаңа жаһандық бәсекеге қабілеттілік индексінде мұндай компоненттер тоғыз: институттар, инфрақұрылым, макроэкономика, денсаулық сақтау және бастауыш білім, жоғары білім, біліктілікті көтеру, нарықтық тиімділік, технологиялар, бизнестің жетілгендігі, инновациялар. «Қазақстан 2011 жылдың нәтижесі бойынша 51 орыннан 2013 жылдың нәтижесі бойынша 56 орынға шегініп, бір жыл ішінде бірнеше пунктерді жоғалтты. Бұл индексте 50 орында Индонезия тұр, Қазақстан қазір одан 0,07 баллға (4,26 қарсы 4,19) қалып келеді. Дегенмен ЖБҚИ бойынша Қазақстан ТМД елдері ішінде ең күшті тұғырларды иеленіп отыр. Салыстыру үшін: Ресей – 66 орынды, Әзірбайжан – 64, Украина – 78, Армения – 82, Грузия – 85, Молдова – 86, Тәжікстан – 96, Қырғызстан – 107 орынды алып тұр» [8,140].

2013 жылы Қазақстанның рейтингіндегі тұғыры туралы Бүкіләлемдік экономикалық форум сарапшылары түсініктеме жасалған болатын. Бұл түсініктемелер төмендегідей:

«Қазақстанның бәсекеге қабілеттілігі туралы  әзірлеуші жетекші ғалымдардың бірі, бүкіләлемдік экономикалық форумның (БЭФ) жаһандық бәсекеге қабілеттілік желісінің басшысы және бас экономисі Аугусто Лопес-Кларос өз пікірін білдірді: «көптеген ерекше дамыған салаларына қарамастан, Қазақстанда институционалды ортаны дамыту үшін әлі көп іс атқару қажет. Бұл істерде елдің заңды тәуелсіздік, жекеменшік құқығын сақтау, үкіметтің тиімділігі, қоғамның саясаткерлерге сенімі және қауіпсіздігімен байланысты өз институттары сапасының төмендеу процесін бастан өткергенін ескеру керек. Сондай-ақ инновациялар, бизнестің жетілгендігі және технологиялық әзірлік рейтингтері бойынша да төмендеулер байқалып отыр. инновациялар рейтингінің төмендеуі байқалып отырған ғылым мен инженерияға байланысты дағдылардың жетіспеушілігін, компанияларда келтірген аздаған шығындарын және басқа елдермен салыстырғандағы университеттер мен компаниялардың әлсіз достастығын көрсетеді. Биліктің реформалар бойынша алдағы жылдағы жоспарлары анық» [9,11].

Бұл түсініктемелерден Қазақстанда бәсекеге қабілеттілікті арттыру жолындағы негізгі проблемалары анық көрініп тұр. Бүкіләлемдік экономикалық форумның (БЭФ) баспасөз ақпараты да, А.Лопес-Кларостың да пікірлері жаһандық бәсекеге қабілеттілік индексін құрайтын жеке индексішілік индекс немесе қазіргі аталуымен «бағаналар», «бағандар», («pillars») бойынша елдің тұғырын бағалауға саяды. Осы бағандар немесе шамалар бойынша Қазақстанның жағдайын мүмкіндігінше жан-жақты қарастыруға тырысайық.

Кестеден ел тұғырының макроэкономика және нарықтық тиімділік  бойынша едәуір жақсы орында екені, ал денсаулық сақтау және бастауыш білім беру, институттар , бизнестің жетілгендігі  және инновациялар бойынша мүлде төмен екені көрінеді. Ал жоғары білім беру, технологиялық дайындық және инфрақұрылымдар бойынша Қазақстан орташа деңгейде тұр. Соңғы екі орын бойынша олардың шамалары елдің әлеуетіне барабар деп мойындалуы екіталай. Индустриалды инновациялық даму стратегиясын жүзеге асыруда Қазақстан үшін ұлттық бәсекеге қабілеттіліктің технологиялық өлшемі – технологиялылық дайындық  және инновациялармен байланысты БҚӨИ екі шамасы өзекті болып отыр.

«Бірқатар жыл бойында Бүкіләлемдік экономикалық форум (БЭФ) ұлттық экономикалардың бәсекеге қабілеттілігін БӨИ (Growth Competetiveness Index - GCI), яки бәсекеге қабілеттіліктің өсу индексі негізінде бағалады. Алайда 2006 жылдан бастап БЭФ басқа әдіснаманы пайдалана бастады және жаһандық бәсекеге қабілеттілік индексін – ЖБИ (Global Competitiveness Index – GCI) есептеуге көшті. Әдістеменің кейбір өзгерістеріне қарамастан, 2012-2013 жылдары қолданылған бағалау критерийлерін қарастырған дұрыс деп есептейміз.

Бұл ретте зерттеліп отырған елдер екі топқа, атап айтқанда «негізгі инноваторлар» және «негізгі емес инноваторларға» бөлінді, олардың әрқайсысы үшін индексті есептеу әдістемесі БӨИ компоненттеріне берілетін салмақ мәндері бойынша ажыратып қаралады. «Негізгі инноватор» елдер үшін  есептеледі» [10,9].

«Негізгі емес инноватор» елдер үшін:

«TI = 1/8 инновациялар подиндексі + 3/8 технологиялар трансферті подиндексі + ½ ақпараттық және коммуникацяилық технологиялар подиндексі.

Талдау TI индексінің есебі мүлтіксіз болмағандығын көрсетті. Бұл бағаланатын елдердің бүкіләлемдік экономикалық форумның (БЭФ) рейтингіндегі қорытынды орналасуында көрініс тапты. Мысалы, Ресей рейтингі тек GCI-05 қорытынды индексі ғана емес, TI индексі бойынша да тым төмен болып, 73-орын иеленді. Бірақ Ресей жоғары дамыған ғарыштық өнеркәсіпке, ғалымдардың миллиондаған санына, жоғары білім берудің биік сапалы жүйесіне және әскери-өнеркәсіптік кешенге ие, соңғысы өнімінің экспорты бойынша ол әлемде 1-ші орын алады. Нәтижесінде GCI-05 индексі бойынша, мысалы, Ресейдің алдына Біріккен Араб Әмірліктері (18-орын), Катар (19), Чили (23), Кувейт, Кипр, Тунис, Иордания, Ботсвана, Гана сияқты елдер мен инновациялық-технологиялық сферасының дамуы және технологиялық жетістіктері күмән тудыратын көптеген басқа да мемлекеттер шығып кетті» [11,29].

Осымен байланысты TI индексін есептеу әдістемесі мүлтіксіздіктен тым алыс деген тұжырым жасаған жөн. Осы индексте ескерілетін статистикалық мәліметтерден тек бір көрсеткіштің, яғни патенттер санының ғана нақ инновациялық, ғылыми қызметке қатысы бар. Ұялы телефондар, Интернет пен интернет-хосттар, телефон линиялары мен компьютерлерді пайдаланушылар саны іспетті көрсеткіштер елдің инновациялық дамуы мен технологиялық деңгейін сипаттай алмайды. Бұны көбіне елдің технологиялық және инновациялық сезінушілік, сол сияқты ұялы телефондар мен компьютерлерді кеңінен қолданатын.

PII индексі мен оған енетін «келісімшарттар мен заңнама» және «жемқорлық» подиндекстеріне келсек, олар тек сауалнамалық мәліметтер негізінде ғана есептеледі және оларға статистикалық көрсеткіштер енгізілмейді, сондықтан да олар тым субъективті. Оның ішінде «келісімшарттар мен заңнама» подиндексіне төмендегідей сұрақтар енеді: елдің сот төрелігі саясаткерлер, азаматтар және фирмалар ықпалынан қаншалықты тәуелсіз, қаржылық активтерді заң қаншалықты қорғай алады, мемлекеттік тапсырыстарды бөлу кезінде үкімет объективті ме, ұйымдасқан қылмыстың бизнеске әсері қаншалықты елеулі?

«Жемқорлық» подиндексін зерттеуге экономиканың әр түрлі салаларында, атап айтқанда экспорттық-импорттық операцияларда, қоғамдық секторда, салық салу және т.б. салаларда парақорлықтың тарау деңгейін анықтайтын мәселелер енеді.

«2012 жылдан бастап бүкіләлемдік экономикалық форум (БЭФ) жаһандық бәсеке индексті (ЖБИ) пайдалана бастады, ол 2013 жылы модификацияға ұшырады: егер оған 2012 жылы тоғыз компонент енсе, енді ол он екі болды. Бұл он екі компонент үш топқа бөлінген. Бірінші топ – «базалық талаптар» төрт параметрден тұрады: «институттар», «инфрақұрылым», «макроэкономикалық тұрақтылық», «денсаулық сақтау және бастауыш білім». Екінші топ – «тиімділікті күшейтушілер» алты параметрден тұрады: «жоғары білім және кәсіби дайындық», «тауарлар мен қызметтер нарығының тиімділігі», «еңбек нарығының тиімділігі», «қаржы нарығының даму деңгейі», «технологиялық даярлығы», «нарықтың көлемі». Үшінші топ – «инновациялар және даму факторлары» екі параметрден тұрады: «компаняилардың бәсекеге қабілеттілігі» және «инновациялар». ЖБИ-дің он екі компонентінің әрқайсысы бойынша позицияларды есептеу үшін статистикалық мәліметтер мен сауалнама нәтижелері пайдаланылады. Жалпы ЖБИ-ді есептеуде 110 көрсеткіш қолданылады. GCI-07/08 компоненттері мен оларды құрайтын көрсеткіштерді толығырақ қарастырып көрейік» [12,116].

Интеллектуалдық меншікті қорғау, қоғамдық қорлар бағыттарының өзгерісі, саясаткерлерге деген қоғамдық сенім, соттардың тәуелсіздігі, үкіметтік шенеуніктер шешімдеріндегі фаворотизм (фавориттерді қолдау), құқықтық нормалардың тиімділігі, үкімет саясатының ашықтығы, мемлекеттік шығындардың бейберекеттігі, мемлекеттік реттеудің ауыртпалығы, бизнестің терроризмнен шығынға ұшырауы, полициялық қызметтің сенімділігі, қылмыс пен зорлықтан туындар бизнес шығындары, ұйымдасқан қылмыс секілді көрсеткіштер бойынша бағаланады. Жеке институттар фирмалардың этикалық мінез-құлқы, корпоративтік басқарудың пәрменділігі, миноритарлық акционерлер мүдделерін қорғау, аудит пен бухгалтерлік есеп стандарттар ықпалының күші сияқты көрсеткіштер бойынша бағаланады. Барлық 18 көрсеткіш сауалнама негізінде анықталады.

Екінші компонент «инфрақұрылым» сегіз көрсеткіш бойынша бағаланады, оның ішінде тек телефон линиялары мен жол ұзындығы ғана статистикалық мәліметтер ұсынылған. Қалған алтауы келесілер: инфрақұрылымның жалпы сапасы, жолдар сапасы, теміржол инфрақұрылымының даму деңгейі, порттық инфрақұрылым сапасы, әуе транспорты инфрақұрылымының сапасы, электрлендіру ұсыныстарының сапасы. Соңғы алтауы бүкіләлемдік экономикалық форумның(БЭФ) таңдап алатын сарапшылар сауалнамаларының нәтижелері негізінде бағаланады.

«Үшінші компонент «макроэкономикалық тұрақтылық» бойынша Қазақстан келесідей көрсеткіштер негізінде анықталады:

• 
  бюджет тапшылығы (профициті);
  
• 
  ұлттық қор деңгейі;
  
• 
  инфляция;
  
• 
  пайыздық мөлшерлемелер бойынша спрэд;
  
• 
  мемлекеттік қарыз.
  

• 
  безгектің, яки малярияның бизнеске ықпалы;
  
• 
  құрт ауруының (туберкулездің) бизнеске әсері;
  
• 
  СПИД-тің бизнеске әсері;
  
• 
  балалар өлімі;
  
• 
  өмір сүрудің күтулі ұзақтығы;
  
• 
  безгектің кең таралуы;
  
• 
  туберкулездің кең таралуы;
  

Факторлардың екінші тобы – «тиімділікті күшейтушілерге» бес компонентке біріктірілген  параметр енеді. Бесінші компонент «жоғары білім және кәсіби дайындық» та, негізінен сауалнамалық сипаттағы көрсеткіштерден тұрады. Статистикалық мәліметтер тек орта мектеп пен жоғары оқу орындарына түскендерді, сол сияқты білімге кететін шығындарды бейнелейтін «қабылдау саны» параметрлерін есептеуде ескеріледі. Қалған алты параметр сарапшылар сауалнамасы негізінде анықталады. Айталық, сарапшылық жолмен білім беру жүйесінің сапасы, математика және басқа да ғылыми пәндердің оқытылу сапасы, мектептерді басқару сапасы, мектептердегі Интернетке қол жетімділік, сонымен қатар «жұмыстағы оқуды» (біліктілікті арттыруды) бейнелейтін екі көрсеткіш айқындалады» [14,25].

«Тауарлар мен қызметтер нарығының тиімділігі» екі негізгі параметрге біріктірілген 16 көрсеткіш (олардың бесеуі статистикалық мәліметтер, ал қалғандары сауалнама нәтижелері болып табылады) негізінде есептеледі. Негізгі параметрлер мыналар:

• 
  ішкі және шетелдік бәсеке енетін бәсеке;
  
• 
  сұраныс жағдайының сапасы.
  

• 
  ішкі бәсекенің қарқындылығы (интенсивтігі);
  
• 
  нарықтық басымдық дәрежесі;
  
• 
  антимонополиялық саясат тиімділігі;
  
• 
  салық салу дәрежесі және оның әсері;
  
• 
  толық салықтық мөлшерлеме;
  
• 
  бизнесті жасау үшін талап етілетін процедуралар саны;
  
• 
  бизнесті бастау үшін талап етілетін уақыт;
  
• 
  ауыл шаруашылығы саясатына кететін шығындар.
  

• 
  саудалық кедергілердің кең таралуы;
  
• 
  өлшенген сауда тарифтері;
  
• 
  шетелдік меншіктің кең таралуы;
  
• 
  тікелей шетелдік инвестицияларға бизнес-ережелердің әсері;
  
• 
  кедендік процедуралардың ауырпалығы;
  
• 
  ЖІӨ-ге шаққандағы импорттың үлесі енеді» [15,62].
  

• 
  икемділік;
  
• 
  дарынды (қабілетті) пайдалану тиімділігі.
  

• 
  кәсіпкердің еңбек қатынасындағы ынтымақтастық;
  
• 
  еңбекақыны анықтау икемділігі;
  
• 
  жұмыс күшінің еңбекақы енбейтін шығындары;
  
• 
  жұмыспен қамту қатаңдығы;
  
• 
  жалдау және жұмыстан шығару әдістері;
  
• 
  салық салу деңгейі және ықпалы;
  
• 
  толық салықтық мөлшерлеме;
  

 Сегізінші компонент «қаржы нарығының даму деңгейі» екі топқа, атап айтқанда «тиімділік» және «сенімділік және құпиялыққа» агрегатталған. Бірінші параметр алты көрсеткіш (бес сауалнамалық және бір статистикалық) негізінде есептеледі, олар:

• 
  қаржы нарығының күрделілігі;
  
• 
  ішкі қор нарығы арқылы қаржыландыру;
  
• 
  көмек қаржыға (ссудаға) қол жетімділік дәрежесі;
  
• 
  капитал ағынына қойылатын шектеулер;
  
• 
  инвесторларды қорғау» [16,114].
  

Оныншы компонент «нарықтың көлемі» бірінші, ішкі нарық көлемінің индексі, екінші, шетелдік нарық көлемінің индексі негізінде анықталады. Екі индекс те статистикалық мәліметтерден шығарыла отырып айқындалады. Он бірінші және он екінші компоненттер ұлттық экономиканың инновациялық сипаттамаларын бейнелейді. Айталық, «компаиялардың бәсекеге қабілеттілігі» компоненті жергілікті бәсекенің қарқындылығы, антимонополиялық саясаттың тиімділігі, импорт (статистикалық мәліметтер), саудалық кедергілердің кең таралуы, шетелдік меншікке қатысты шектеулер негізінде анықталады.

 «Инновациялар» компоненті келесі көрсеткіштер бойынша бағаланады ғылыми-зерттеу институттарының (ҒЗИ) саны, компаниялардың зерттеу мен дамуға кететін шығындары, университеттер мен компаниялар арасындағы зерттеуге қатысты ынтымақтастық, жоғары технологиялы өнімді үкіметтің сатып алуы, ғалымдар мен инженерлердің қол жетімділігі, патенттер (статистикалық мәліметтер), интеллектуалды меншікті қорғау, инновацияларға деген қабілеттілік.

Жалпы бұндай сан ұлттық экономиканың бәсекеге қабілеттілігін жиынтық бағалау үшін жеткілікті. Алайда ЖБИ-ді есептеу әдістемесі артықшылыққа да, кемшілікке де ие. Қазақстанның бәсекеге қабілеттігін бағалауға деген неғұрлым салмақты, әрі кешенді көзқарасты орнықтыру және оның әлемнің басқа елдерінің экономикаларымен салыстырғандағы бәсекелік артықшылықтарын талдау үшін оларға кеңірек тоқталған жөн. «ЖБИ-дің артықшылықтары қатарына бірінші кезекте бұл индексте оның үш подиндекске негізделген ізашарымен салыстырғандағы жүзеге асырылған нәтижелерін жатқызуға болады, олар бойынша ұлттық экономиканың бәсекеге қабілеттілігі бағаланады. Ұлттық экономиканың бәсекеге қабілеттілігі өлшенетін индекстер бойынша есептеу әдіснамасының өзгеруімен байланысты БЭФ-тің 2010 ж. Баяндамасында былай делінген: «Соңғы бес жыл бойы біз ұлттың бәсекеге қабілеттілігін бағалау үшін Джеффри Сакс пен Джон МакАртур жасаған бәсекеге қабілеттіліктің өсу индексін пайдаландық. …Бәсекеге қабілеттілікті неғұрлым кең өлшеуде өнімділікті алға сүйрейтін көптеген факторларды ескеру мақсатымен ендігі жерде біз Бүкіләлемдік экономикалық форум үшін Колумбия университетінің профессоры, өсім мен бәсекеге қабілеттілік бойынша жетекші эксперт Хавьер Сала-и-Мартин жасаған индексті қолданатын боламыз» [17,85].

ЖЬИ-де салыстырғанда ұлттық экономиканың бәсекеге қабілеттілігінің әр түрлі жақтарын бағалауға қатысты кешенді көзқарас орнықтыруға талап етілген. ЖБИ-де бұрын қамтылмаған денсаулық сақтау, білім беру, тауарлар мен қызметтер нарығының тиімділігі, еңбек нарығы, қаржы нарығы, нарық көлемі және т.б. сияқты параметрлер де бағаланады. жаһандық бәсекеге индексінде (ЖБИ)  индексінде  қамтымаған ЖІӨ және экспорт пен импорт көлемдері сияқты аса маңызды макроэкономикалық көрсеткіштер бар. Сонымен бір мезгілде жаһандық бәсекеге индексінде(ЖБИ) бірқатар елеулі кемшіліктерге ие, оларды келесідей топтарға бөлуге болады:

«Бұл индексте көбіне-көп пайдаланылатын параметрлер атауларының тұжырымдары нені бағалауға бағытталғаны жайында анық түсінік бермейді. Осындай сипаттағы тұжырымдар мысалдары өте көп, оларға «меншік құқығы», «үкіметтік реттеудің ауыртпалығы», «бизнестің терроризмге қатысты шығындары (қылмыс пен зорлық)», «ұйымдасқан қылмыс», фирмалардың этикалық мінез-құлқы» және т.б. жатқызуға әбден болады.

Бұл тұжырымдар олардың ағылшын тілді нұсқасына сәйкес келтірілген. Сондықтан қандай да бір көрсеткіш нені және қалай бағалайтынын тек жалпылай аңғаруға болады. Мысалы, «ұйымдасқан қылмыс» көрсеткіші қылмыс санын, қылмыстық топтар саны, ұйымдасқан қылмыстың бизнеске әсерін немесе тағы да нелерді білдіреді? Мұндай тұжырымдар әдістемелік көзқарас тұрғысынан мүлтіксіз болып саналмайды. Тіпті көптеген кемшіліктерге ие  индексінде де подиндекстер тұжырымдары түсінікті де нақты еді. Айталық, «қоғамдық институттар» индексінің параметрлері сауалнама жүргізу үшін анық тұжырымдалған, атап айтқанда «ұйымдасқан қылмыс бизнеске елеулі әсерін тигізе ме?» деген сияқты сұрақтар ретінде ұсынылған. Бәсекеге қабілеттілікті бағалаудың қолданыстағы басқа да критерийлері осындай түрде тұжырымдалған» [18,156].

Бәсекеге қабілеттіліктің кейбір параметрлерінің анықтау кезіндегі жеткіліксіз объективтілік бүкіләлемдік экономикалық форумның (БЭФ) индексінің алдыңғы версиясына да тән болатын, тек ішінара қазіргі нұсқасында сақталған. Әңгіме бәсекеге қабілеттіліктің бірқатар параметрлері жеткілікті түрде кешенді және тек бір жақты ғана бағаланатындығында болып отыр. Алдыңғы индексте бұндай бағалаудың мысалы ретінде елдің технологияландырылуы алға шықты, ол үш подиндекс, оның ішінде ақпараттық және коммуникациялық технологиялар подиндексі негізінде бағаланды. Онда Интернет, ұялы телефондар, компьютерлер, телефон линиялары мен интернет-хосттар пайдаланушыларының саны бойынша статистикалық мәліметтер қолданылды. Сонымен бір мезгілде тиісті салалардың дамуын, олардың ел экономикасына қосқан үлесін және экономиканың технологияландырылу деңгейін бейнелейтін өзге де экономикалық көрсеткіштерді (мысалы, салаларға салынған инвестициялар көлемін, осы салаларда жұмыспен қамтылғандар санын) сипаттайтын көрсеткіштер болған жоқ. Елдің технологияландырылуы көбіне-көп инновациялық емес, тұтынушылық бағытта бағаланды, оның нәтижесінде осы рейтингтің жоғарғы позицияларында жаңа технологияларды жасаушы емес, тұтынушы елдер орналасты.

Мұндай көзқарас жаһандық бәсеке индексінде (ЖБИ) де сақталды. Мысалы, ЖБИ-дің төртінші компоненті – «денсаулық және бастауыш білім» – біріншіден, денсаулық сақтау мен білімнің әр түрлі көрсеткіштерін біріктіретін өте оғаш құрамға ие, екіншіден, бұл сфераларды аса ерекше түрде бағалайды. Бұл компонентте он бір көрсеткіш барлығын алдында атап өткенбіз, олардың үшеуі білімге, ал қалған сегізі денсаулық сақтауға жатады. Осымен бір кезде денсаулық сақтау бар-жоғы үш ауру, туберкулез және безгек ауруларының кең таралуы негізінде бағаланады. Ал көрсетілген соңғы ауру әлемнің барлық аймақтары үшін тән емес.

Денсаулық сақтау сол сияқты өмір сүрудің күтулі ұзақтығы мен бала өлімі көрсеткіштері бойынша да бағаланады. Бұл жерде онкологиялық және жүрек-тамыр ауруларының есебі ескерілмеген, ал олар өлім-жітімнің негізгі себептері болып табылады. Сонымен қатар денсаулық сақтау жүйесі дамуының экономикалық және басқа да көрсеткіштері жоқ, бұл халықтын аурудан қорғалу деңгейін бағалауға мүмкіндік бермейді, аурудың алдын алу мен қоғамға салауатты өмір салты стандарттарын еңгізуге баға берілмейді. Авторлар өз еркімен таңдап алған тек үш ауру бар болып шығады, олардың негізінде денсаулық сақтауға қатысы бар сегіз көрсеткіштің алтауы құрылады, яғни көрсетілген үш ауру елдің осы саладағы бәсекеге қабілеттілігін айқындайды.

«Бүкіләлемдік экономикалық форум (БЭФ) сарапшылары пайдаланатын көзқарас мәселесі GCI-06 индексі үшін де өзекті болып қалып отыр, себебі ол қандай да бір бағаланушы саланың даму деңгейін әрдайым дәл бейнелей алмайды және әрі қарай жетілдіруге мұқтаж.

Жаһандық бәсеке индексінде (ЖБИ)  индексінде, жоғарыда атап өтілгендей, 110 көрсеткіш негізінде ел экономикасының бәсекеге қабілеттілігінің он екі компоненті бағаланады. Ұлттық экономиканың бәсекеге қабілетттілігін бағалауға арналған он екі компонент ЖБИ-дің 2006 ж. тоғыз компонентімен, оның үстіне БӨИ-дің үш параметрімен салыстырғанда елеулі әдіснамалық прогресс болып отырғаны сөзсіз. Алайда, біздің ойымызша бағалау нысанларының елеулі түрде артқанына қарамастан, ел дамуының бәсекеге қабілеттілігін анықтайтын барлық мәселелер ЖБИ-де көрініс тапқан жоқ» [19,17].

«Жоғарыда айтқандай, бәсекеге қабілеттілік ұғымы кең көлемде түсіндіріледі. Тағы бір көзқарасты келтірейік. Гарвард университетінің профессоры Роберт Лоуренстің пікірінше, «әсіресе ұлттық экономикаға қатысты бәсекеге қабілеттілікті анықтау өте қиын». Р. Лоуренс ол тек сыртқы саудаға ғана жатпайды, бірақ экономикалық өсім, инфляция, жұмыссыздық, халық табысындағы үлкен айырым және әсіресе халықтың өмір сүру стандарттары іспетті критерийлер бойынша да бағалануы тиіс. АҚШ-тың бәсекеге қабілеттілік бойынша кеңесі «өндіріс және өнімділік, еңбекақы мен жеке табыстар, жұмыспен қамтудың өсуі, жинақтар мен инвестициялар, сауда, зерттеулер мен технологиялық даму және  капитал бойынша ұлттық және халықаралық мәліметтерді жүйелі түрде талдап отырады» [20,18].

Осы ұйым жасаған 2012 жылғы бәсекеге қабілеттілік индексі АҚШ-тың экономикалық өсуі мен гүлденуінің қозғаушы күштерін талдайды, американдық экономиканың жаһандық экономикада бәсекеге түсе білу қабілетіне әсер ететін негізгі факторларды айқындайды және оның неғұрлым маңызды әлсіздіктері мен күштерін бағалайды. Өзгермелі жаһандық экономикалық ландшафттың кең контексіндегі негізгі деректер мен жасырын үрдістерді анықтау мақсатында ішкі және халықаралық көздердің кең шеңберінен алынған объективті мәліметтер өңделеді.

«Американдық сарапшылар ең алдымен бәсекеге қабілеттілікті ел дамуының сыртқы экономикалық компонентімен теңдестіретінін аңғару қиын емес. Шынында да «бәсеке» терминінің алғашқы, «жарыс», «күндестік» дегенді білдіретін нұсқасынан шығара отырып, бәсекеге қабілеттілік деп елдің өз өнімін әлемдік нарыққа жеткізуші ретіндегі жетістігін түсінген әбден дұрыс болмақ. Алайда бұл мәселе ЖБИ әдістемесінде тіпті де көрініс таппаған. Экспорт тек бір көрсеткіште (89-дың ішінен), «нарықтық тиімділік» параметрін бағалау кезінде ғана өз көрінісін тапқан. Сонымен бірге әр түрлі елдер бойынша талдау мен салыстырмалылықты қамтамасыз ету үшін абсолютті емес, керісінше салыстырмалы көрсеткіштерді қолданған жөн. Мысалы, экспорттың ЖІӨ-ге, адам басына шаққандағы ара қатысы және т.б» [21,98].

Жаһандық бәсеке индексінде (ЖБИ) ұлттық экономиканың технологияландырылуын бейнелейтін өте маңызды көрсеткіштерге жеткілікті түрде назар аударылмаған. Айталық, экономиканың технологияландырылуын барабар түрде бейнелей алмайтын телефондар, компьютерлер және Интернетті пайдаланушылар секілді көрсеткіштер пайдаланылады. Ал өңдеуші өнеркәсіптің (немесе жоғары технологиялы салалардың) ЖІӨ-дегі үлесі, ғылыми-зерттеу және тәжірибе-конструкторлық жұмыстарға құйылатын инвестициялар және т.б. сияқты анағұрлым объективті индикаторлар қамтылмаған.

«Егер адам дамуы индексін есептеу кезінде орын алатын әлеуметтік көрсеткіштер ғана тірек етілсе, онда индекс авторларының экономикалық көрсеткіштерге тым аз көңіл бөлуін түсінуге болар еді. Алайда әлеуметтік көрсеткіштер де ЖБИ-де фрагментарлық түрде ғана көрініс тапқан. Денсаулық сақтау, білім бері, ғылымның жекелеген жақтарын сипаттайтын көрсеткіштер ғана бар. Бірақ, біріншіден, бұл бағалаулар бір жақты және ерекше объективті емес (айталық, ғылыми жетістіктер мен патенттер саны бойынша ғана бағаланады), ал екіншіден, бағалау үдерісінен әлеуметтік сфераның тұтас блоктары орын таппаған. Өмір сүру сапасын, қоғамның әлеуметтік тұрғыдан бөлінуін, кедей адамдар санын және т.б. бағалауға мүмкіндік беретін қандай да бір көрсеткіштер де жоқ. Әрине, денсаулық сақтаумен байланысты тарау бар, дегенмен онда елдің медициналық жүйесін, яки медициналық мекемелер, төсек орын, медициналық персонал және т.б. сипаттайтын бірде-бір көрсеткіш орын алмаған» [22,85].

Денсаулық сақтауға кететін шығындар іспетті экономикалық көрсеткіштер де жоқ. Тап осындай жағдай білім беруге, ғылымға, мәдениетке де қатысты. Мәдениет секілді бәсекеге қабілеттіліктің осындай кесіндісі ЖБИ-де тіпті жоқ, алайда заманауи жағдайда нақ мәдениеттің барлық өз көрінісінде даму деңгейі елдің халықаралық деңгейдегі бәсекеге қабілеттілігін айқындайды.

Қазіргі заманғы қоғам - бұл өнеркәсіп, ғылыми техникалық және басқа да прогресстің қуатты әлеуетіне ие. Бұл ғылым, білім, технология және білім беру үлкен рөл атқаратын индустриалды немесе ақпараттық қоғам. Көптеген ірі дәрігерлер, экономистер мен әлеуметтанушылар өздерінің пәндерінің әрі қарайғы жетістіктері бүгінгі күнге қарағанда математикалық әдістерді кеңінен қолдануымен тығыз байланысты деп санайды. Грек ғалымдары математиканың барлық ғылымдар үшін кілті екенін айтқандары таңқаларлық емес. Математикадан сабақ алу логикалық ойлауды дамытады, адамға дәл болуды үйретеді, ең маңызды нәрселерді көре алады, заманауи адамның түрлі салаларында туындайтын кешенді тапсырмаларды түсіну үшін қажетті ақпаратты қамтамасыз етеді.

Осылайша, қазіргі заманғы әлемде математика біздің бүкіл өміріміз арқылы өтеді деп қорытынды жасауға болады. Кез-келген мамандық, кез-келген адам, математикалық білімді қолданады. Біз көптеген техникалық құралдар мен құрылғыларсыз әлемді енді танытамаймыз. Және олар күн сайын жақсарып келеді.

5 жыл бұрын бұл ғылыми фантастикалық көрініс болғаны шындық. Біреулер бұл әр түрлі қолданбалы ғылымдардың еңбегі деп айтады, бірақ ол қателеседі, өйткені математикасыз ештеңе болмайды. Асқар Жұмаділдаев былай деді: «Республикалық физика-математика мектебіндегі оқыту әдісі – баяғы Кеңес Одағынан келе жатқаны, мұнда ешқандай өзгеріс болған жоқ. Өкінішке қарай, соңғы кездері біз анда-мұнда көп еліктеп кеттік. Мұндай далақтау бұл жерде жүрмейді. Халықаралық білім додаларында озатындар кімдер десеңіз, баяғы Кеңестің, орыстың әдісімен дайындалғандар. Бар өмірімнің барысында бұдан басқа керемет әдісті кез­дестірген де, көрген де емеспін», «Мен еш уақытта қазақ болып туғаныма мақтанған да емеспін, оған өкінген де емеспін. Әр адамның өзінің ұлты бар. Әр адамның тегі бар. Ұлттық намыс, ұлттық рух деген сөз менің ойымша былай болу керек. Егер қазақ бір мықты теорема дәлелдесе, егер қазақ бір мықты заң ашса, мінекей сонда ұлттың аты шығады. Қорыта айтқанда сіз сөзбен емес, іспен шығаруыңыз керек ұлттың атын. Мұның басқа жолы жоқ».

Жаңа білім ғасырында теориялық білімді терең меңгерген, жаңа технологиямен қаруланған, жан - жақты білімді, білікті мұғалім ғана еліміздің болашағына өз үлесін қоса алады. Экономикада, өндірісте бәсекелестіктің пайда болуы мамандардың кәсіби дайындығына қойылатын талаптарды күшейтіп, күрделене түсуіне әкелді. Бәсекеге қабілетті тұлғаны тәрбиелеу мен оқытуда оқу орындарының алатын орны ерекше. Жаңа заман талаптарына сәйкес кәсіптік-техникалық білім беру орындарының дамуы көптеген қоғамдық әлеуметтік мәселелерді шешуді қамтамасыз етумен байланысты.

Болашақ мамандар алдымен, мамандықты оқып-үйрену мен дайындыққа көңіл аударуы, одан кейін кәсіби шеберлікке ұмтылуы қажет. Олардың кәсіби бағытталу аясына негізінен мыналар кіреді: кәсіби бағдар, кәсіпке дайындық, кәсіби орнығу, мамандық бойынша білім алушылардың білім алу ерекшеліктері.

Ақпараттық қоғам еңбек мазмұнының өзгеруіне сәйкес жылдам бейімделетін, жаңа білімдерді, біліктіліктерді және дағдыларды қысқа мерзімде игеру қабілетіне ие болатын мамандарды қажет етуде. Осы негізде білім берудің мақсаты – қоғамның, мемлекеттің және жеке тұлғаның сапалы кәсіптік білім алуға деген мүдделерін қанағаттандыру. Әрбір адамға оқытудың мазмұнын, нысанын және мерзімдерін таңдауға кеңінен мүмкіндік беру. Демек негізгі міндет - іргелі білімді кеңінен меңгерген, бастамашыл, еңбек нарығы мен технологиялардың ауысып тұратын талаптарына бейімделген жаңа тұрпатты маман даярлау. Олай болса, болашақ мамандарды дайындау - жоғары мәдениетті, түпкілікті кәсіби біліктілігі қалыптасқан, жаңа білімді өздігінше меңгеруге қабілетті және жаңа техника мен технологияны меңгерген жеке тұлғаның қалыптасуымен қамтамасыз етілуін қажетсінуде.

«Еліміздің ертеңі бүгінгі жас ұрпақтың қолында, ал жас ұрпақтың тағдыры ұстаздардың қолында» деп Елбасымыз Н.Ә.Назарбаев айтқандай, қазіргі заманғы ғылыми-техникалық үрдістің даму қарқыны білім беру жүйесінің алдына жаңа міндеттер жүктеп отыр. Заман талабына сай, бәсекеге қабілетті жан-жақты жетілген кәсіби мамандар даярлауда математиканың алатын орны ерекше.

Заман талабына сай, сұранысқа ие бірнеше кәсіби мамандықтар бойынша білікті маман болу керек. Болашақ маманның кәсіби бағыттылығын арттыруда математикалық пәндерді оқыту әдістемесі жасау мен оны тиімді тәжірибелік-эксперимент ретінде пайдалануды қажет етеді.

«Математика – ғылымдар патшайымы» деп бекер айтылмаса керек. Қандай мамандық саласын алсаңыз да, математикасыз оның болашағын елестетуге болмайды [23,5].

Келешекте математикалық пәндердің әрбір тарауын кәсіпке сәйкестендіріп оқыту арқылы олардың кәсіби бағыттылығын жетілдіруді жүзеге асыру мүмкіндіктерін тереңдетуді қажет етеді деп есептеймін