Сарсенбаева Айнажан Шаймардановна Қазақ әдебиетінен

10-сыныптарға арналған

жұмыс дәптері

(оқу орыс тілінде жүргізілетін мектептер үшін)

Кіріспе
Өзге тілді мектептердегі «Қазақ әдебиеті» пәнін оқытудың басты мақсаты – пән стандартында атап көрсетілгендей қазақ әдебиетінің үздік туындыларымен қазақ тілінде таныстыру арқылы қазақ әдебиеті туралы ұғым қалыптастырып, түсініктерін байыту, ХІХ ғасырдың жартысындағы әдебиетті оқыту негізінде қазақ тілінде ауызша және жазбаша сөйлеу тілін дамыту, қазақ әдебиетін оқып, түсіне алуын қамтамасыз ететін тілдік негіз қалыптастыру болып табылады. Бір сөзбен айтқанда, қазақ әдебиетінің шығармалары мен кейіпкерлері орыс тілді ортаға түсінікті де жақын болуы тиіс.

Оқу орыс тілінде жүретін мектептердің 10-сыныбына арналған «Әдебиет» пәні жекелеген көркем шығармалардың үзінді түрінде алынған мәтінін оқыту арқылы тілдік ортаны кеңейтуді көздейді.

Ұсынылып отырған жұмыс дәптері оқушылардың пән бойынша дайындық деңгейлерін жетілдіру және анықтау мақсатында құрастырылған. Оқушыларға оқулықта берілген тапсырмалардың түрлендірген түрі берілген.

Жұмыс дәптерінде іріктеліп алынған тапсырмалар оқулық жүйесіне негізделеді және оқушылардың өз бетінше шығармашылықпен жұмыс жасауын ұйымдастыруға көмектеседі.

ХІХ ғасырдың жартысындағы әдебиет

ХІХ ғасырдың бірінші жартысында Қазақстандағы тарихи әлеуметтік жағдай қандай болды? __________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Бұл дәуірдегі ақындар шығармашылығының басты ерекшелігі қандай?

В.И.Дальдың қазақтарға берген бағасын дәптерлеріңе жазып алыңдар.

Бейнет-

Қайғы-

Шарасыздық күй-

Өмірлік мұрат-

Жетім –

Мен түйген ой

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Мұхтар Әуезов.

Махамбеттің Баймағамбет сұлтанға айтқан толғауын оқып, тұжырым жасаңдар.




Махамбет Баймағамбет

Махамбеттің өлеңдерін топтастырып жазыңдар.

Салыстырып оқып,талдау жасаңдар.

Тебістік- Қызғыш (құс)-

Қору- Құса-

Қамын жеді- Үміттену-

Көрініс табу- Азаттық-

Дулат Бабатайұлы (1802 – 1871)

Сын сәттерде халқын адастырмай ақ жолға бастайтын, бағыт беріп,бағдар көрсететін Темірқазық сынды бітімі бөлек,тұғыры тиянақты алып тұлғалар болады. Қазақ үшін осындай өрелілік өлшемі,биіктік мұнарасы -ХІХ ғасырдың ғажайып,өкілі, от тілді ,орақ ауызды жыр тұлпары- Дулат Бабатайұлы.

(Қ.Раев)

Мәтіннен Дулаттың өмірлік мақсатын,ақындық мұратын білдіретін жолдарды тауып,жазыңдар.

Сызбаны толтырыңдар.

Мұхтар Әуезов.

Сүйінбай 13 – 14 жасында шығарған «Түс» деген өлеңінде бір қызық құбылыс жайында әңгімелейді. Қой бағып жүргенде, бір күні далада ұйықтап қалып, түсінен өлең айтып ояныпты.

«Түс» өлеңіне сүйеніп жасөспірім Сүйінбайдың ақындығы мен ой-өрісіне баға беріп,жазыңдар.

Сүйінбай Аронұлының

Жақсы мен жаман адамның қасиеттерін жазыңдар.

Шортанбай ақынның «Бір насихат айтайын» өлеңіне төмендегі кесте бойынша талдау жасаңдар.

Ақын өлеңдеріндегі үндестікті көрсетіңдер.

Алмажан -------------------------------------------------

Мұрат -------------------------------------------------

Мәтіннен керекті сөздерді пайдаланып,Майлықожаның өлеңін аяқтаңдар.

Адам бойында кездесетін жақсы мен жаман қасиеттер туралы мақал-мәтелдерді теріп жазыңдар.

Парасаттылық- қақпан-

Парасатты- ұрлық-

Егес- келін-

Көмескі- пейілі тар-

Құтырған иттей- әмиян-

Жетім- Сирота-

Кіріптар- қауіптену-

Өршіте түсу- арамза-

Мұрат Мөңкеұлының «Үш қиян» өлеңінде кездесетін жер-су атауларын, картадан көрсете отырып жазыңдар.

«Өзіңіздің европаша толық білімді бірінші

қазақ екендігіңізді есіңізге түсіріңіз. Оған қоса

тағдыр Сізге кең пейіл мен ақ жүрек беріп,

Сізді тамаша адам етіп жаратты».

Ф.М.Достоевскийдің Ш.Уәлихановқа жазған хатынан

Шоқан Уәлиханов – қазақ тарихы мен әдебиетін, фольклорымен этнографиясын зерттеуші, тұңғыш ағартушы ғалым.

Біздің қаламызда Шоқан Уәлиханов пен орыстың ұлы жазушысы Федор Достоевскийдің достығы басталған. Осы достықтық куәсі ретінде қаламыздың орталығында Шоқан мен Ф.М. Достоевскийге арналып ескерткіш орнатылған.

Шоқанның өмірі мен шығармашылығы жайлы кестені толықтыр:

Әрқайсымыздың борышымыз –

өз Отанымызға мол пайда келтіру

Ы.Алтынсарин

Ы.Алтынсарин өзінің әңгімелері арқылы қазақ балалар әдебиетінің негізін салды. Ол қазақ даласында алғаш рет мектеп ашып, балаларды білім жолына түсуге шақырды. Балаларға арнап көлемі шағын, мазмұны терең әңгімелер мен өлеңдер қалдырған жазушы.

Ы. Алтынсариннің әңгімелері бойынша кестені толтыр:

1841 жылы

1857 жылы

1859 жылы

1860 жылы

1864 жылы

1876 жылы

1879 жылы

1881 жылы

1879 - 1883 жылдары

1883 жылы

1887 жылы

1889 жылы

Абай Құнанбаев (1845 – 1904)
Данышпандардың бәрі – ақын емес,

ақындардың бәрі – данышпан емес,

Абай солардың екеуі де болады.

С. Мұқанов

Абай Құнанбаев – ХХ ғасырдағы қазақ әдебиетіне төңкеріс жасаған ұлы ақын, философ, сазгер, қазақ жазба әдебиетінің негізін салушы.

Абай поэзиясында оқу-ағарту, ғылым тақырыбы негізгі тақырыптардың бірі болып саналады.

Абай – үлкен өнерпаз, оның сазгерлік өнері де болған. «Көзімнің қарасы», «Желсіз түнде жарық ай», т.с.с. әндері ақын өзі айтқандай, «құлақтан кіріп, бойды алар».

Ұлы ақын халықтың болашағы – жастар деп оларға арнап бір топ өлеңдер жазған. «Ғылым таппай мақтанба» (1886 ж.) деген өлеңі жасөспірімдерді өнер-білімге шақырады. Жастарға ғылым жайын түсіндіріп, оның тек еңбекпен, талаппен келетіндігін ескертеді. Нағыз ғылым жолына түскен адам өз бойына бес нәрсені жинау керектігін айтады.

Ақын қандай қасиеттерге асық бол, ал қандай қасиеттерден қашық бол дейді?
Асық бол Қашық бол

____________________________ _____________________________

____________________________ _____________________________

____________________________ _____________________________

____________________________ _____________________________

____________________________ _____________________________

Сұрақтарға жауап беріңдер:

1. 
   Абайдың табиғат мерзіміне арналған қандай өлеңдерін білесіңдер?
   
2. 
   Абайдың жастарды білім алуға, өнер үйренуге шақыратын қандай өлеңдерін білесіңдер?
   

Өлең жолдарын қалай түсінгендеріңді жазыңдар:

1. 
   Абайдың қандай шығармаларың білесіндер?
   

   Авторы	Шығармалары	Тақырыбы	Идеясы

2. 
   Қара сөз деген не?
   

3. 
   Абайдың қара сөздері неше тараудан тұрады?
   

4. 
   «Отыз сегізінші сөз» мәтінінен адамның жақсы мен жаман қасиеттерін жаз:
   

Берілген сөздердің антонимін жаз.

Су-______________________________, алды-_______________________________,
дос-_____________________________, артық-_______________________________,
тыныштық-______________________, дұшпан-______________________________,

Шәкәрім Құдайбердіұлы (1858 – 1931)

Қазақтың өлеңінің пірі болған,

Халқының сөзін айтар ұлы болған.

Абайды аманат қып беріп кеткен

Шәкәрім түсірмеген туын қолдан.

Сырбай Мәуленов

Мәтінді түсініп оқып,кестені толтырыңдар.

Ақын өлеңдері	Неге байланысты жазылған?	Даналық ойлары, негізгі идея	Менің ойым
1	2	3	4
1.«Насихат»	Ағартушылық бағытта жазылып,жастарды білімге, өнерге шақырады,халық тағдырына жаны ашиды.	Ұлы  Абай сияқты халықты бақытқа жеткізудің бірден- бір жолы ғылымда  деп көрсетеді.	Ақын өз өлеңіндерінде ғылым,еңбек,өнер тақырыбын бірінші кезекке қойып,жастар осыны түсінсе екен деп армандайды.
1	2	3	4
2.«Кел, жастар, біз біртүрлі жол табалық»
3. ....	....	...	...

Шәкәрім тарауына байланысты кестені толтырыңдар.

Шәкәрім кім?	Бұл жөнінде не білесің?
1.Шәкәрім –сазгер.	Әндерін К.Өлмесеков орындайды.
2.Шәкәрім- аудармашы
3.Шәкәрім -философ

Шәкәрім өлеңдерінен 4-5 мақал сөздерді тауып, дәптерлеріңе жазыңдар.

Дастан кейіпкерлері туралы берілген кестені толтырыңдар.

Мағауия

Мағауия

Гүлстан- Зәңгі-

Ғашықтық- Қанаға-




Жамбыл Жабаев (1846 – 1945)

Мен елімнің қыранымын,

Мен елімнің ұранымын

Жамбыл Жабаев
Жамбыл Жабаев – қазақ жазба-поэзиялық өнерінің ұлы шебері. Жамбылдың өлеңдерінде, оның домбырасының үнінде қазақ халқының ақиқат даусы естіледі, халық мұңы шырқалады. Жамбыл өз халқымен бірге жүз жылға жуық жасасты.

Жамбыл шығармаларының мазмұны бай, тақырыбы сан алуан: халықтың тұрмыс-тіршілігі, Отанға деген шексіз махаббат, Ұлы Отан соғысы, балаларға арналған өлеңдер.

1. 
   
   
2. 
   ________________________ , _________________________ .
   
3. 
   ______________________ ,   ________________________ , ___________________ .
   

А

М

Ы

Л

А

Б

Е

В

Өздерің де Жамбыл үлгісімен бата мәтінін құрастырыңдар.

Өз шығармаларын былай қойып, басы ашық

ескі үлгілерді жазып алып,біздің дәуірімізге

жеткізген еңбек Мәшһүрде мол екенін және де

естен шыығармау керек.

М.Әуезов

Біржанның мұрасы кейінгі қазақ музыкалық мәдениетіне әсер еткені соншалық –ең алғашқы опера «Қыз Жібекке» ,

одан кейінгі «Ер Тарғынға» Біржан музыкасы кеңінен

пайдаланылды. Біржан сарқылмайтын бұлақ ретінде ХХІ

ғасырға жетті. Оның әрбір әнін ұлттың ұлы мұрасы етіп,

ұлықтауымыз керек.

адамдар.Бұларды тек әнші демей,

халықтық өнердің адамдары деп таныған

жөн...

Ақынның өлеңдерінен теңеу,метафора,эпитеттерді тауып, дәптерлеріңе жазыңдар.

Ақын суреттеп отырған таудың суретін салыңдар.

болып көрінеді.

Г.Потанин

Балуан Шолақ (шын аты- Нұрмағамбет) Жамбыл облысы ,Хан тауының маңында дүниеге келген. Оның бір қолы отқа күйіп,содан Шолақ атанып кетеді. Ал «Балуан» деген сөз Шолақтың күшіне байланысты халықтың қосқаны.

«Қара күш иесі» деген тақырыпта әңгіме құрастырыңдар.

Жаяу Мұса Павлодар облысы, Баянауыл өңірінде

туған. Ол жасынан талапты ,өнерпаз болып өседі, өз

бетімен білімге ұмтылады.

Қызылжарда болуы Мұсаға жақсы әсерін тигізеді.

«Ақсиса» әнінің шығу тарихын дәптерлеріңе жазыңдар.

Ақын- әншілердің өлеңдеріне салыстыру стратегиясымен жұмыс.

Сызбаны толтырыңдар.

Арындаған-

Осал еместігі-

Ғашықтық дастан-

Уағда,уәде-

Жаяу-

Паш қыламын-

1. 
   [«Қазақ әдебиеті» энциклопедия. Алматы, 1999.]
   
2. 
   [Абдуллин Х. Ілияс аға туралы. – жалын, №5, 1993.
   
3. 
   Әуезов М. «Абай Құнанбаев», «Әр жылдар ойлары» кітабында,Алматы. 1961.]
   
4. 
   [Әуезов М. «Достоевский және Ш. Уәлиханов», «Әр жылдар ойлары» кітабында, Алматы. 1961.]
   
5. 
   [Жолдасбеков. М. «Асыл арналар». – жазушы, 1990]
   
6. 
   [Келімбетов Н. ХІХ ғасырағы қазақ поэзиясы– Алматы, 1994]
   
7. 
   [Қаратаев М. «М. Әуезов», 1967.]
   
8. 
   [Өтемісұлы Махамбет. Шығармаларының төрт томдық академиялық жинағы– Алматы, Алматы: Ғылым ,2003]
   
9. 
   [Қазақ әдебиетінің тарихы . Алматы: 1994.]
   
10. 
    [Асыл сөздің атасы . – Алматы, 1985.]
    
11. 
    [Умарова Г.С.,Шарабасов С.Ғ. Қазақ әдебиетінің тарихы. – Астана: Фолиант, 2007. ]