Аксиология. Ғылыми-техникалық прогресс және экология

Аксиология. Ғылыми-техникалық прогресс және экология

Құндылық теориясы, құндылық табиғаты туралы философиялық ілімдер, олардың әлеуметтік шындық пен дүние құрылымындағы орны әртүрлі бағыттарда сипатталды. ХІХ–ХХ ғасыр философиясындағы ағымдар адамның жоғарғы рухани қабілетін ерік деп, құндылық мәселесін әлеуметтен тыс феномен ретінде қарайды.

Объективті-идеалистік философия ағымдары, неотомизм, интуитивизм құндылықты кеңістік пен уақыттан тыс тұрған о дүниелік нәрсе ретінде түсіндіреді.

Логикалық позитивизм, құндылықты сананың құбылысы, адамның бағалайтын объектіге субъективтік қатынасы деп санайды. Құндылықтың натуралистік теориясында адамның табиғи қажеттіліктерінің немесе жалпы табиғат заңдарының көрінісі ретінде таниды. Натуралистік психологизм (табиғат құндылығы мағынасында) – адамның биопсилогиялық түсінігі мен қажеттіліктері. Ал құндылықтың өзі қоршаған шындықтың эмпириялық деректері деп анқталады. Өкілдері: А. Мейнонг, Р.Б. Пери, Дж. Дьюи, К.И. Льюис.

. Г. Риккерт мазмұнында ақиқат, сұлулық, жеке адамнан жоғарғы киелілік, өнегелік, бақыт және кісі киелігі туатын болмыстың алты сферасымен – логика, эстетика, мистика, этика, эротика, дін – байланысы негізінде, құндылық түрлерін ажыратады.

Мәдениет барлық құндылықтардың жиынтығы. Сондықтан мәдени-тарихи релятивизмге аксиологиялық плюрализм идеясы тән, яғни тарихи әдістің көмегімен танылатын, тең саналатын құндылық жүйелерінің көптігін мойындау. Өкілдері: В. Дильтей, О. Шпенглер, А. Тойнби, т.б. Құндылықтың социологиялық концепциясын қалаушы М. Вебер өзінің «түсінетін социологиясында» құндылықтарды әлеуметтік субъектіге, белгілі бір маңызы бар қағидалар ретінде қарастырады. Құндылық әлеуметтік білім мен әрекетте түсіндіріледі. Ол әлеуметтік байланыс пен әлеуметтік жүйелердің қызмет етуін анықтайтын құрал ретінде қарастырылады (Парнос, т.б.).

Құндылықтың маркстік ұғымы басқа философиялық ағымдардан принципті түрде өзгеше. Ғылыми түсіндіруде құндылық мәселесі универсалдықтан арылған. Бұл мәселенің астарында ғылыми жолмен шешілетін алуан түрлі философиялық мәселелер жатыр. Шындығында табиғаттан тыс немесе таза табиғи қасиет болмайды, құндылық өзінше ерекше әлеуметтік құбылыс. Табиғаттың адамнан тыс ешқандай өзіндік құндылығы жоқ, ал бағалау болса, қоғамға тән әлеуметтік қатынасты білдіреді.

Құндылықты жалпыадамзаттық, ұлттық, әлеуметтік таптық, топтық және адамдық деп ажыратуға болады. Осыған орай олардың мән-мазмұны, ауқымы, өзгешелігі әрқилы болып келеді. Оның әр қоғамда, әр халықта әртүрлі болуы заңды. Себебі, оларға табиғи және әлеуметтік орта, тарихи ерекше даму, көрнекті тұлғалардың өсиеттері, діни көзқарастар, алдына қойған мақсаттары, т. б. әсер етеді. Құндылық өз тарапынан ел білімдерінің деңгейіне, салалық бағытталуына, іздестіру тәсілдеріне, басқаларға жеткізу әдістеріне көп әсерін тигізеді. Өмірдегі маңызы үлкен зат пен құбылыс терең зерттеліп, оның әр күйі жекеленіп, арнайы атауға (сөз, термин) ие болады. Мысалы, түйе малы көшпелі қазаққа өте құнды болғандықтан, оны 20-30 - шақты атаумен нақтылайды, еуропа халықтары оның ұрғашы немесе еркегі екенін де ажырата алмай ересек және бала түйе деген атаулармен шектеледі.

Құндылықтар тарихи дамып, заман талабына сайөзгеріп отырады. Құндылыққа тек материалдық нәрсе емес, рухани құбылыстар да жатады: этикалық, эстетикалық принциптер мен нормалар, діни және ғылыми қағидалар, т. б. Қазіргі кезде барлық адамзат үшін ерекше бір құндылыққа техниканы жатқызу қажеттілігі туды. Шығыс елдері табиғатқа қатысты көзқарасқа сай жаратылыстанудан гөрі, қоғамдық ғылымдарға көп көңіл бөліп, руханилыққа шақырып отырған.

«Техника» түсінігі гректің («techne») - өнер, шеберлік, іскерлік деген сөзінен шыққан. Антика заманында техника түсінігі, адамның жасампаз іскерлігі мен ішкі қабілетін, осы іскерліктің өзіндік заңдарын, сонымен бірге адам әрекетінің жемісті болуындағы көмегін айтады.

Техниканың әлеуметтік мәні және сипаты:

- жеке еңбек қаруын техникаға жатқызуға болмайды;

- «techne» - антикада жерді өңдеу, аң аулау, теңізде жүзу, дәрігерлік, тоқыма, қару жасау және театр өнерін айтады;

- техникалық білім өндіріс процесінде ой арқылы объектіні құрастырады, проект жасайды. Оны мақсатты орындаудағы құрал ретінде көру қажет.

Техниканың даму барысын табиғаттың өзгерту мүмкіндігі бар. Бір жағынан, техника мен табиғат ұқсас қимылдайды, ал екінші жағынан ол табиғатты адамның керегіне қарай өзгертеді.

XVII-XVIII ғғ ғылыми революция дәуірінде Батыс Еуропа елдеріндегі өндірістегі өзгерістер, латын тіліндегі «technica ars» (өндірістегі өнер әдісі) француз тіліне «tehnigac» содан кейін неміс тіліне «technic» болып ауысты. Сөйтіп, термин арнайы мамандық бола бастайды. Жаңа дәуірде ол күрделі құралдардың бірлігін, әрекетін, өндірістегі шебер жасалуын, ең алдымен еңбек қаруы және машина ретінде қарастырылды. Сондықтан бұл сөздің түсінігі өзгереді.

Азық-түлік, әртүрлі тұрмыстық, өндірістік заттар шығару үшін механизмдерді ойлап табу мүмкіндігі пайда болды. Техника дамуының өзгеріс нүктесі – бірінші қозғалтқыш (двигатель) (1776 ж.), соңынан әмбебаптық қозғалтқыш-электромотор (динамомашина -1867) -саналады. Қазіргі кезде «техника» термині көп ретте оның классикалық түсінігіне байланысты. Ғылыми-техникалық прогресс бұл түсінікті толықтырып және кеңейтті. Бүгінде техника органикалық және органикалық емес табиғатқа әсерін тигізіп отыр. Органикалық емес материяда - құрылыс техникасы, электротехника, теплотехника, физика-химиялық техника, энергетикалық техника, органикалық табиғат саласында ауылшаруашылық техника, биотехнология, т. б. пайда болды. Сонымен бірге техникаға ойлау, айтысу өнерлері жатады: ес (мнемотехника), сурет салу, музыка аспабында ойнау; техникасы, т.б адамдарды, өндірісті, мемлекетті басқару техникасы түсініктері кең түрде қолданыла бастады.

Сонымен, қазіргі замандағы техника түсінігін мынадай деуге болады:

- білім саласында эмпириялық пен теориялық білімді байланыстырушы жүйе саласында көрінеді;

- адам әрекеті саласында: барлық құралдар мен іс-қимыл мүмкіндіктері және қажеттігіне сәйкес табиғатты өзгерту мен үстемдігін орнатудың амал-тәсілдерінің жиынтығы;

- шеберлік пен дағдылықтың бірлігі, кәсіп ерекшелігіне байланысты адамдарәрекетінің түрі. Дағдылықты толық игеру, шұғылданатын ісінің өнерлігі мен шеберлігі.

Қазіргі замандағы ғылыми-техникалық прогресс (ҒТП) кезінде адамдар өте жоғары дәрежеде білімді болуы қажет. Автоматтандыру және кибернетизациялау жұмысшылардың уақытын үнемдейді, шығармашылық күшін босатады, өндірістің жаңа түрлері пайда болады. Техника және ғылыми-техникалық прогресс адам ақыл-ойының зор табысы. Осы табыстарға сүйене отырып, өндіргіш күштер дамыды, жаңа технолгиялық процестерді қолданып, еңбек өнімділігін арттырды.

Ғылыми-техникалық прогресс бір жағынан адамның өмір сүруін, тұрмыс жағдайын жеңілдетсе, екінші жағынан, оның биологиялық құрылысын, денсаулығын бұзатын, дертке шалдықтыратын толып жатқан жаңа жағдайлар, іс-әрекеттер туғызады. Ол адамдарға өте көп күш дарытқанымен бірге, үлкен таңдау-баламалар да қойып отыр. Ал қару-жарақтың көбеюі, адамдар алдында соғыс пен бейбітшілік мәселесін тудырды. Осы прогресс жер бетіндегі табиғи қорларды бұзып-жойып, экологиялық мәселелерді пайда болуына ықпал етті.

Ғылыми-техникалық прогресс дамыған және дамушы мемлекеттердің ара жігін ажыратты. Бай және кедей мемлекеттер арасында энергетика, азық-түлік, ағарту, т. б салаларында наразылық туғызды. Бұл жаңа жағдайлар адамзат әлеміндегі ең күрделі мәселелерге айналды.

Ғылыми-техникалық прогресс, оның жетістіктері ең алдымен қоғамдық өмірдің материалдық негізіне әсер етеді. Ғылымның өндірістегі рөлі барған сайын өсу нәтижесінде, ол тікелей өндіруші күшке айналады. Ғылыми-техникалық революциялар қуатты қозғаушы қызметтер атқарады. Мәселен, электр энергиясының ашылуы және оны игеру, барлық заводтар мен фабрикаларды, бүкіл транспортты негізінен қайта құруды қажет етті. Атом энергиясын игеру, космосқа сапар шегу және осыған байланысты ғылымның өндіріске әсері етуі күшейе түсері сөзсіз.

Ғылымның күрделенуі, жедел дамуы адамның өмір сүруіне, табиғи қордың тамамдалуына жеткізе бастады. Адамзаттың өмір сүретін ортасы түзетуге келмейтін қатерге тап болу мүмкіндігі көріне бастады.

Қазіргі адам санасы сиқырлы құмырадан босаған «жын» (джин) сияқты, еркіндікке жеттім деп, дүниені қопарып тастауға дайын. Соңында А. С. Пушкиннің белгілі ертегісіндегідей тесік тегененің жанында жылап отырып қалмайық деген қорқынышты ойлар туғызады. «жынды» басатын, тежейтін қоғамдық, мемлекеттік күш керек. Егер «жынды» желпіндіретін ашқарақ, тойымсыз капитал, соның құлы алаяқ, жемқор , өзімшіл-пенде болса, тежеушісі - бірлікшіл, қанағатшыл азаматтар, солардың жаңаша құрған билік жүйесі болуы керек. Материалдық өндіріс адамның өмір сүретін ортасына қатты әсер етіп, көптеген келеңсіз жағдайлар туғызады, яғни табиғатты игеру процесінде биосфераға зиян келтіріледі: атмосфераның кірленуі; су бассейндердің ластануы басталады.

Осыған орай: экологиялық мәселелердің негізі неде? Адамзат алдында қандай нақты мәселелер тұр? Теориялық жолмен және практикалық әдіспен оны шешудің жолдары қандай? - деген сұрақтар туындайды.

Экологиялық (гр. үй, тұратын мекен, тірі организмдердің қоршаған ортамен ара-қатынасын зерттейтін биологиялық ілім) тепе-теңдікті сақтау үшін:

- соғысты тоқтату, табиғатты жоятын, дүниені апатқа ұшырататын қаруға қарсы күресу;

- қоғам өмірінде ерекше орын алатын, өндірістің, ғылыми-техникалық және мәдениеттік прогрестің дамуына сүйеніп, адамзаттың өз өмірін табиғат апаттарынан сақтау (жер сілкіністерінен, су апаттарынан қорғайтын құрылыс, бөгеттер салу жатады);

- экологиялық тұрғыдан таза, үнемді, қалдықсыз өндіріс, жаңа энергия көздерін ашу, сапалы, денсаулыққа зияны жоқ өнімдер шығару, т. б. кешенді жолмен айналысуы керек.

Бэкон: «Адам табиғатты бағындырумен бірге оған бағыну керек», – деген.

Адам табиғатты игере отырып, өзінің өмір сүруіне жаңа жағдайлар жасайды: киім киюін заманның талабына сай жетілдіру.

Тұрғын үйлерді жаңа талаппен салу – (жасанды салқындық пен жылыту жағдайын жасау), жаңа тұрғын жерлерді игеру, демалу «өндірісін» жетілдіру, т. б. өз кезегімен дами беретіні айдан анық. Ғылым, техника, экология, мәселелерін шешкенде әлеуметтік факторларды сараптап, өндірістік ерекшеліктерді ескере отырып олардың қандай мәдени, идеологиялық, этикалық-гуманистік, эстетикалық, т. б. салдары болуы мүмкін? – деген сұрақтарға аса үлкен мән беріп отыру керек.

 

Семинар сабағының жоспары: 

1. 
   Философиядағы құндылық мәселелері: құндылықтар түсінігі, олардың
   

2. 
   Техника және адам. Техниканың әлеуметтік мәселелерге әсері.
   
3. 
   Техникалық ғылымның ғылыми білім жүйесіндегі орны.
   
4. 
   Техника және мәдениет. Техникалық білімді гумманизациялау мәселесі.
   
5. 
   Ақпарат-технотрондық әлемдегі адам. Оның мүмкіндігі мен келешегі.
   

Аксиология (гр. ахіа – құндылық және нақты әлеммен қатынасы). Құндылық түсінігі алғашқы рет Канттың философиясында пайда болды. Ол үшін құндылық болмыс болмайды. Құндылықтың алғышарты – болмыс пен міндеттенуді ажырату. ХІХ-ХХ ғасыр философиясындағы ағымдар, адамның жоғарғы рухани қабілетін ырық деп санады. Құндылық мәселесін олар әлеуметтен тыс феномен ретінде қарайды. Обьективтік – идеализм философиясының ағымдары неокантшылдық, неотомизм, интуитивизм құндылықты кеңістік пен уақыттан тыс тұрған о дүниелік нәрсе ретінде түсіндіреді. Логикалық позитивизм құндылықты сананың құбылысы адамның бағалайтын обьектіге субьективтік қатынасы деп карады.

Ғылым мұра мағынасында – мәдениет дамуының соңғы жемісі. Ол Еуропадағы қайта өрлеу мен жаңа заман кезеңдерінің алмасуы, капиталистік өндіріс тәсілінің қалыптасу кезінде пайда болды. Ғылымның тууы, дәстүрлі дүние түсінігін түбегейлі өзгерткен әлеуметтік және мәдени дүниеге көзқарастық дәрежедегі өзгерістермен байланысты. Табиғат, бүкіл дүниенің механизмі ретінде көрсетіліп, ойланыла бастады. Адам, оның мақсаты мен өміріндегі іс-әрекеттің қажеттігі де күрделі өзгеріске ұшырады.

Ғылыми-техникалық революция және экология проблемалары.

Осы заманғы жалпы адамзаттық, бүкіл әлемдік ауқымды проблемалар, олардың мәні және шешу жолдары (Арал мәселесі). Осы заманғы өркениеттің (цивилизацияның) әлеуметік-экономикалық және саяси қарама-қайшылықтары мен қатпарлары. Жалпы адамзаттық құндылықтардың маңызы.

 

Бақылау сұрақтары: 

1. 
   Ғылым ұғымы. Ғылымның пайда болуы және дамуы. Қазіргі замандағы ғылым.
   
2. 
   Ғылым және қоғам. Ғылымның әлеуметтік қызметтері. Этнос және ғылым
   

3. 
   Ғылыми революция. Әлемдік ғылыми революциялардың тарихи типтері.
   
4. 
   Техника – философияның пәні. Техника және табиғат. Техника ғылымдарының
   

5. 
   Инженер және инженерлік қызмет. Мәдениет және инженер этикасы.
   
6. 
   Батыс философтары ҒТП жағдайында адамның өзіндік «Мен-ді» жоғалту қатері
   

7. 
   Ғылыми – техникалық революция және оның болшақтағы баламалары.
   
8. 
   Биосфера мен ноосфера. Ғылыми –техникалық прогресс және қоғам мен табиғат
   

9. 
   Ғылым дамуының тарихи кезеңдері.
   
10. 
    Техника мен технология – әлуметтік құбылыс.
    
11. 
    Білім жүйесіндегі техниканың орны.
    

1. 
   Техниканың әлеуметтік процестерге әсері. Техника мен адам.
   
2. 
   Ғылыми білім жүйесіндегі техникалық ғылымдардың орны.
   
3. 
   Техника – мәдениет құндылығы. Техникалық білім, гуманизациялау мәселесі.
   
4. 
   Адам – ақпараттық-технотрондық әлемде: мүмкіндіктері және болашағы.
   
5. 
   Техника – пайда болуы және эволюциялық түсінік.
   
6. 
   Техникалық білімнің табиғаты және ғаламдық мәселелер контексінде.
   
7. 
   Технократтық концепция.
   
8. 
   Қазіргі замандағы ғылыми-технологиялық революция және оның әлеуметтік
   

9. 
   Иженерлік қызмет және техникалық ғылымдар.
   

1. 
   Аристотель. Физика. С. 153, 171, 82. М.: 1936.
   
2. 
   Аристотель. Метафизика. М.: Л.: 1934, с. 5, 211.
   
3. 
   Бэкон Ф. Новый Органон. Л.: 1935, с. 108.
   
4. 
   Гуссерль Э. Кризис европейского человечества и философии (общество,
   

5. 
   Фуко М. Герменвтика субьекта. Социо-логос вып. 1. М.: 1991.
   
6. 
   Ясперс К. Смысл и назначение истории. М.: 1994.
   
7. 
   Тойнби А. Дж. Цивилизация перед судом истории. СПб, 1996, с. 375-386.
   

1. Абдеев Р. Ф. Философия информационной цивилизации. М.:1994.

2. Бердяев Н. А. Смысл истории. М.: 1992.

3. Введение в философию в2-х томах. М.: 1989, т.2, гл. 13,15.

4. Вебер М. Избарнные произведения. М.: 1990. Разд. Наука как призвание и

профессия.

5. Князев В. И. Человек и технология. Киев, 1900.

6. Кішібеков Д., Сыдықов Ұ. Философия. Алматы. 2003.

7. Ленк Х. Размышление о современной технике.М.: 1996.

8. 
   Мәдени – философиялық энцеклопедиялық сөздік. Т. Х.Ғабитов,.
   

9. 
   Митчел К. Что такое философия техники. М.: 1995.
   
10. 
    Новая технократическая волна на Западе. М.:1986.
    
11. 
    Порус В. Философия техники. Современная западная философия. Словарь под
    

12. 
    Современная западная философия: Словарь М.: 1991.
    
13. 
    Философия. Т. Ғабитов. Алмат: Раритет, 1995.
    
14. 
    Философия: Электрондық оқулық. Құр. Т. Х. Ғабитов. Алматы: Юрлит, 2004.
    
15. 
    Философиялық сөздік. Алматы, 1996.
    
16. 
    Философия техники во фрг. М.: 1989.
    
17. 
    Философский энцеклопедический словарь. М.: 1994.
    
18. 
    Черри К. Человек и информация: М.: 1997.
    

1. 
   Көзқарастың түсінігі. Көзқарастың тарихи түрлері: миф(аңыз), дін, философия.
   
2. 
   Мифологиялық және діни көзқарастар, философияның алғышарты.
   
3. 
   Философиялық көзқарастың мәні.
   
4. 
   Философияның пәні мен қызметі, оның қоғамдағы рөлі.
   
5. 
   Философияның негізгі сұрағы. Материализм және идеализм - философияның екі
   

6. 
   Қытай философиясының негізгі бағыттары.
   
7. 
   Көне үнді философиясының негізгі бағыттары мен мектептері.
   
8. 
   Көне грек философиясы: ойшылдары мен негізгі мектептері.
   
9. 
   Философияның тарихи түрлері, олардың әлеуметтік жағдайлармен
   

10. 
    Антика философиясы.
    
11. 
    Көне грек материалистері.
    
12. 
    Көне Грециядағы идеалистік философияның өкілдері.
    

софистер).

14. 
    Көне Рим философиясы: дәстүр мен жаңа идеялардың дамуы.
    

реализм арасындағы күрес.

16. Шығыс Ренессансының философиясы. әл-Кинди, әл-Фараби, Ибн-Сина

(Авицена), Ибн-Рушд (Аверроэс).

17. ХVII ғасыр философиясы (Ф.Бэкон, Р. Декарт, ДжЛокк, Г. Лейбниц). 18.ХVII-

ғасырдың философиясы (Ж.Ламетри, Д.Дидро, К.Гелъвеций, П.Гольбах,

Вольтер).

18.ХVШ-ғасырдағы француз материалистер діннің шығуы мен мәні туралы ілімі.

19. 
    Марксизм философиясының қалыптасуының тарихы және теориялық көздері.
    
20. 
    Қайта өрлеу философиядағы антропоцентризм мен гуманизм.
    
21. 
    Орта ғасырдағы шығыс мұсылман философиясы.
    
22. 
    Қайта өрлеудегі натурфилософия мен диалектика (Дж.Бруно, Н.Кузанский).
    

Д.Юм, Б.Спиноза, Д. Беркли).

24. Немістің классикалық философиясы (Кант, Гегель, Фейербах).

25. Қазіргі замандағы марксизмнің теориясы мен практикасын сынау.

26. ХVIII-ХІХ ғасырдағы орыс философиясының дәстүрі мен ерекшелігі.

27. 
    Классикалық философияның негізгі принциптерін сын елегінен өткізу.
    

29. 
    Биклассикалық философия: А,Шопенгауэр, В. Ницше, З.Фрейд.
    

жауапкершілігі.

31. 
    XX ғасырдың діни философиясы: дәстүрлік және жаңартуға бет алу.
    
32. 
    Неопозитивизм мен оның түрлері.
    

ғұрыптары мен дәстүрінде бейнеленуі,

34. 
    Орта ғасырдағы қазақ жеріндегі ұлы ойшылдар (Қорқыт ата, Жүсіп Баласағұни,
    

З5."3ар-заман" дәуірі ақындарының қоғамдық-саяси ойлары (Дулат, Шортанбай,

Мұрат).

36. XX ғ. басындағы қазақтың қоғамдық-саяси ойшылдары

37. XIX ғасырдағы қазақ демократ-ағартушылары Ш.Уәлиханов, Ы.Алтынсарин,

А.Құнанбаев).

38. Алашорда және оның рөлі (А.Бөкейханов, Х.Досмұхамед, М.Шоқай, М

Тынышбаев).

39. ХХ ғасырдағы қазақ ағартушыларының патриархалдық дәстүрмен әйел теңдігі

үшін күресі (Міржақып Дулатов, Жүсіпбек Аймауытов, С.М.Торайғыров).

40. 
    Болмыс, субстанция, әлем бірлігі ұғымдары. Материя категорясы және оның
    

41. 
    Қозғалыс түсінігі. Қозғалыс – материя болмысының түбегейлі формасы.
    

42. Кеңістік пен уақыт. Материалдық болмыстың түрі. Материя бірлігі, кеңістік пен

43. 
    Бейнелеу – материяның жалпы қасиеті. Ақпараттық бейнелеу түрлері. Сана –
    

43. 
    Философиядағы сана мәселесі. Материалистік философия жүйесіндегі сана
    

43. 
    Қоғамдық сананың құрылымы, қызметі және түрлері. Қоғамдық және жеке сана,
    

43. 
    Қоғамдық сананың формалары, олардың өзара байланысы.
    
44. 
    Саяси және құқылық сана.
    
45. 
    Өнегелік сана адам іс-әрекетінің реттеушісі.
    
46. 
    Дін – қоғамдық сананың түрі.
    
47. 
    Идеология және қоғамдық психология.
    
48. 
    Диалектиканың философиялық ілім ретінде қалыптасуы.
    
49. 
    Болмыстың жан-жақты байланысы және олардың диалектикалық категорияларда
    

43. 
    Болмыстық құрылыстың байланысы. Бөлік пен бүтін. Түр мен мазмұн. Жүйелік
    

43. 
    Детерминациялық байланыс: себеп пен салдар, кездейсоқтық пен қажетілік,
    

43. 
    Даму мәселесі. Сандық пен сапалық өзгерістер диалектикасы.
    
44. 
    Болмыс пен танымның қарама-қайшылығы. Диалектикалық қарама–қарсылық.
    
45. 
    Диалектикалық терістеу. «Терістеуді – терістеу». Циклдық және бірте-бірте
    

43. 
    Табиғат түсінігі. Табиғи орта – адамның өмір сүру жағдайы мен оның табиғи
    

43. 
    Табиғат пен адамның өзара қатынасы.
    
44. 
    Биосфера және ноосфера. Ғылыми-техникалық прогресс пен қоғамның табиғи
    

43. 
    Таным – объекттік шындықты бейнелеу. Танымның субъектісі мен объектісі.
    
44. 
    Сезімдік таным, оның түрлері, ерекшеліктері және рөлі.
    
45. 
    Рационалдық таным, оның негізгі түрлері мен маңызы.
    
46. 
    Сезімдік және рационалдық танымның бірлігі.
    
47. 
    Философиядағы ақиқат мәселесі. Ақиқаттың объективтілігі.
    
48. 
    Ақиқат – процесс ретінде. Салыстырмалы және абсолюттік ақиқаттың
    

43. 
    Ғылыми танымның әдісі мен түрі. Танымның эмпирикалық және теориялық
    

43. 
    Эмпирикалық танымның әдісі.
    
44. 
    Модельдік эксперимент.
    
45. 
    Танымның жалпы логикалық әдісі: анализ бен синтез, индукция мен дедукция.
    
46. 
    Антология және оның ғылыми танымдағы рөлі.
    
47. 
    Ғылыми танымның тарихи және логикалық әдісі, олардың өзара қатынасы.
    
48. 
    Мәселе, гипотеза, теория ғылыми танымның формалары және олардың
    

43. 
    Философиядағы адам мәселесі.
    
44. 
    Адамдағы табиғаттылық және әлеуметтілік, олардың бірлігі, адамның үйлесімді
    

43. 
    Адам өмірі: оның құндылығы және өзіндік құндылығы.
    
44. 
    Кісі, адам, индивид, дара адам, ұғымдарының диалектикасы.
    
45. 
    Адам қоғам өмірінің объектісі және субъектісі.
    
46. 
    «Қажеттілік» және «бостандық» категориялары. Қоғамды демократияландыру
    

43. 
    Ғылым мен техниканың философиялық мәселелері.
    
44. 
    Практика ұғымы.
    
45. 
    Техника және адам. Батыс философтары ҒТП жағдайында адамның өз «менін»
    

43. 
    Қоғам дамуына философиялық көзқарастың қалыптасуы.
    
44. 
    «Қоғамдық болмыс» пен «қоғамдық сана» категориялары.
    
45. 
    Қоғам мен оның тарихын материалистік тұрғыдан түсінудің мәні.
    
46. 
    Материалдық өндіріс – қоғам өмірі мен дамуының негізі.
    
47. 
    Әлеуметтік – тарихи практикадағы субъективтік, объекивтік диалектикасы.
    
48. 
    «Қоғамдық экономикалық формация» ұғымы. Қоғам дамуы табиғи-тарихи
    

43. 
    Базис пен қондырма. Экономика және саясат.
    
44. 
    Тарих процесін типтеу мәселесі: теориялық модельдер және нақты қоғам.
    
45. 
    Материалдық және рухани өндіріс ұғымдары. Рухани қажеттіліктер және рухани
    

43. 
    Экономика және саясат, олардың байланысы.
    
44. 
    Тарихи процестің қозғаушы күшетері мен субьектілері.
    
45. 
    Әлемдік тарихтың бірлігі мен көптүрлілігі.
    
46. 
    Қоғамдық прогресс және оның өлшемі.
    
47. 
    Бостандық – қоғамдық прогрестің жемісі.
    
48. 
    Мәдениеттің философиялық түсінігі. Материалдық және рухани мәдениет.
    
49. 
    Мәдениеттегі дәстүр мен жаңашылдық.
    
50. 
    Мәдениет қоғам дамуының жемісі. Мәдениет пен өркениет.
    

101.Алдын-ала анықтаудың ғылыми өлшемі. Қазіргі кезеңдегі ғылыми - әлеуметтік

және рухани прогресстің қатынасы.

102.Әлеуметтік алдын-ала анықтау және әлеуметтік болжаудың негізгі әдістері.

103.Ғылыми – техникалық революция және болшақтың баламалары.

104.Әлемдік мәселелер және әлеуметтік прогресс.

105.Экологиялық мәселелер, олардың әлемдік сипаты және шешу жолдары.

106.Адамзат болашағы және нақты тарихи процесс.

1. 
   Абдеев. Философия. Информация. Цивилизация. М.:1994.
   
2. 
   Абай. Шығыс жинағы. Алматы, 1995.
   
3. 
   Августин А. Исповедь. М.: 1991.
   
4. 
   Асмус ВФ. Имануил Кант. М.: 1973.
   
5. 
   Арон Р. Мнимый марксизм. М.: 1993.
   
6. 
   Абдильдин Ж.М. Избранные сочинения в 5томах. Алматы, 2001.
   
7. 
   Алаш-Орда. Сборник документов. А. 1972.
   
8. 
   Абишев К.А. Человек, индивид, личность. А. 1979.
   
9. 
   Абдильдин Ж.М. Избранные сочинения в5 томах. Алматы, 2001.
   
10. 
    Аль-Фараби. Логические трактаты. Алматы. 1975.
    
11. 
    Аль-Фараби. Философские трактаты. Алматы. 1970.
    
12. 
    Аристотель. Метафизика. Соч. В 4-х т. М.: 1970. Т. 1.
    
13. 
    Аристотель.Политика. Соч. В 4-х т. М., 1984. Т. 1У.
    
14. 
    Алимжанова А.Ш. Динамика эстетических ценностей. Алматы: Раритет, 2004.
    
15. 
    Алтаев Ж., Қасабек А., Мұхамбетәлі Қ. Философия тарихы. Алматы, 1999.
    
16. 
    Әлеуметтік философия: Хрестоматия/ Құр. Әбішев. Алматы, 1997.
    
17. 
    Әбішев Қ., Әбжанов Т. Философия тарихындағы таным теориясы және метод
    

18. 
    Әл- Фараби. Философиялық трактаттар. Алматы,1973.
    
19. 
    Әуезов М. Шығыс жинағы. Т. 14-15. Алматы, 1974.
    
20. 
    Байтұрсынов А. Ақ жол. Алматы,1974.
    
21. 
    Баласағұн Ж. Құтты білік. Алматы, 1998.
    
22. 
    Балғынбаев А.С. Субъектінің ғылыми танымдағы белсенділігі. Алматы, 1997.
    
23. 
    Бердяев Н.А. Философия свободы. Смысл творчества. М.:1986.
    
24. 
    Бергсон А. Творческая эволюция. М.: СПб., 1914.
    
25. 
    Бердяев Н.А.Самопознание. М.: 1991.
    
26. 
    Беркли Дж. – Сочинения. М.: 1978.
    
27. 
    Бейсенов Қ. Философия тарихына шолу. Алматы, 1992.
    
28. 
    Бейсенбиев К. Очерки истории общественной политической и философской
    

29. 
    Бес ғасыр жырлайды. 2 томдық. Алматы,1989.
    
30. 
    Бородай Ю.М. От фантазии к реальности, М.: 1995.
    
31. 
    Болдырев А.И. Проблема человека в русской философии XVIII века. М.: 1986.
    
32. 
    Бурабаев М. Общественная мысль Казахстана. 1917-1940 гг. А.: 1991.
    
33. 
    Байтенова Н. Межэтническая интеграция. Алматы, 1997.
    
34. 
    Батыс философиясы. Онтология. Алматы: Сорос қоры, 2003.
    
35. 
    Вернадский В.И. Живое существо.М.:1978.
    
36. 
    Вернадский В.И. Философские мысли натуралиста. М.,1988.
    
37. 
    Винельбанд В. Философия в немецкой духовной жизни. М.: 1993.
    
38. 
    Вебер М. Избраные произведения. М.: 1990.
    
39. 
    Витгенштейн Л. Логико – философский трактат. М.: 1958.
    
40. 
    Гадамер Х.Д. Истина и метод. Основы философской герменевтики. М.: 1988.
    
41. 
    Гайденко П.П. Понимание бытия у Фомы Аквинского. Западноевропейская
    

42. 
    Гафуров В.Г., Касымжанов А.Х. аль-Фараби в истории культуры. М.: 1975.
    
43. 
    Гегель. Лекции по истории философии. Соч. М.: 1932-1935. Т.9-11.
    
44. 
    Гельвеций. Об уме.- М.: 1934.
    
45. 
    Герцен А.И. – Соч. В 2-х т. М.: 1986-1987.
    
46. 
    Гегель. Энциклопедия философских наук. М.: 1974. Т.1. Наука логики.
    
47. 
    Гельберт Дж. Новое индустриальное общество М.: 1969.
    
48. 
    Григорьян Б.Т.Философская антропология. М.:1982.
    
49. 
    Гумилев Л.И. Этногенез и биосфера земли. Л.:1989.
    
50. 
    Гуревич А.Я. Категории средневековой философии. М.:1972.
    
51. 
    Гобс Т. О свободе и необходимости. Избранные произведения. М.: 1964.- Т.1.
    
52. 
    Ғабитов Т.Х. Заңгер этикасы. Алматы: Юрлит, 2004.
    
53. 
    Ғабитов Т.Х. Мәдениеттануға кіріспе. Алматы: Санат, 1996
    
54. 
    Ғабитов Т.Х., Мұтәліпов Ж., Құлсариева А.Т. Мәдениеттану. Алматы: Раритет.
    

55. 
    Данилевский Н.Я. Россия и Европа . М.: 1991.
    
56. 
    Делез Ж. Критика и клиника. СПб.: 2002.
    
57. 
    Дидро Д. Мысли к объяснению природы. Избранные произведения. М.: 1951.
    
58. 
    Диоген Лаэртский. О жизни, учениях и изречениях великих философов. М.:1980.
    
59. 
    Досмұхамедов Х. Аламан. Алматы,1991.
    
60. 
    Дулатов М. Шығармалары. Алматы, 1991.
    
61. 
    Есім Ғ. Сана болмысы. 1-9 тт Алматы,1994-2004.
    
62. 
    Есім Ғ. Фәлсафа тарихы. Алматы, Раритет, 2004.
    
63. 
    Есім Ғ. Хәкім Абай. Алматы,1996.
    
64. 
    Ергалиев Э.Е., Тілебаев Г. Қазақ дуниетанымының негізгі ұғымдар. ҚРҒА
    

65. 
    Жұмабаев М. Таңдамалы. Алматы,1992.
    
66. 
    Завадский Н. Абу Али Ибн - Сина. Жизнь и творчество. Душанбе. 1980.
    
67. 
    Замалаев А.Ф. Лекции по истории русской философии. СПб, 1995.
    
68. 
    Кант И. Сочинение в6 томах. М.: 1936-1966.
    
69. 
    Карнап Р. Философские оснавания физики. М.: 1971.
    
70. 
    Козловский П. Культура постмодерна. М.: 1997.
    
71. 
    Кішібеков Д.К., Кішібеков Т.Д. Речь и письменность: трансформация звуко –
    

72. 
    Кішібеков Д.К. Философия истории и современность. Алматы, 2002.
    
73. 
    Кішібеков Д.К. Қазақ менталитеті: кеше, бүгін, ертең. Алматы,1999.
    
74. 
    Қасабеков А. Қазақ философия тарихының методологиялық мәселелері.- ҚРҒА
    

75. 
    Қасабек А. Қадырғали Жалайыр дүниетанымы. Алматы, 1999.
    
76. 
    Қасабеков А., Алтаев Ж. Қазақ философиясының тарихына кіріспе. Алматы,1994.
    
77. 
    Касымжанов А.Х. Штрихи к истроии степи. Алматы, 1995.
    
78. 
    Касымжанов А.Х. Пространство и время великих традиции. Алматы, 2002.
    
79. 
    Қазақ даласының ойшылдары. 1-4 кіт.Алматы, 2000-2004.
    
80. 
    Кузанский Н. Об ученном незнании. Соч. в 2-х т. М.: 1980.
    
81. 
    Кун Т. Структура научных революций. М.: 1975.
    
82. 
    Құлсариева А. ХХ ғасырдың философиялық тұжырымдамасы. Алматы,2001.
    
83. 
    Құдайбердиев Ш. Шығармалары. Алматы, 1986.
    
84. 
    Қорқыт ата кітабы. Алматы, 1986.
    
85. 
    Леви-Строс К. Структурная антропология. М.: 1983.
    
86. 
    Лейбниц Г.В. Монадология. Соч. в 4-х т. М.: 1983.
    
87. 
    Локк Дж. Басқару туралы екі тарктат. (ауд. М. Имамбаев). Алматы: Зерде қоры,
    

88. 
    Мамардашвили М.К. Как я понимаю философию. М.: 1990.
    
89. 
    Маркс К. Тезисы о Фейербахе. Соч. Т.42.
    
90. 
    Монтескье Ш. Заңдар рухы туралы (ауд. А. Құлсариева). Алматы: Зерде қоры,
    

91. 
    Молдабеков Ж., Қасабеков А. Шығыс философиясы. Алматы, 2001.
    
92. 
    Мусаева Н.Р. Тылсым табиғат. Алматы,1997.
    
93. 
    Назарбаев Н. В потоке истории. Алматы, 1999.
    
94. 
    Ницше Ф. Антихрист. Проклятие христианству. Соч. в 2-х т. М.: 1990.
    
95. 
    Нысанбаев Ә., Әбжанов Т. Ойлау тарихының белестері. Алматы, 1994.
    
96. 
    Нысанбаев Ә., Әбжанов Т. Ой, ақыл, адамгершілік . Алматы,1994.
    
97. 
    Нысанбаев Ә., Есім Ғ.Қазақ философиясы және оның проблемалары. Вестник
    

98. 
    Нурланова Қ, Ш. Человек и мир. Казахская национальная идея. Алматы,1994.
    
99. 
    Нурмуратов С. Рухани құндылықтар әлемі. Алматы: Ақыл кітабы, 2001.
    

101.Орынбеков М.С. Предфилософия протоказахов. Алматы,1994.

102.Поппер К. Нищета историзма. М.: 1993.

103.Поппер К. Ашық қоғам және олардың жаулары.Т. (ауд. Т. Жандаулет). Алматы:

Зерде қоры, 2004.

104.Рассел Б. История западной философии. М.: 1993.

105. 
     Рассел Б. Почему я не христианин. М.: 1987.
     
106. 
     Рахматуллин К.Х. Звездный век человечества (Энгельс и астрономия). Алматы,
     

107.Рысқалиев Т.Х. Даналық пен түсініктің үлгілері (философияның тарихына

шолу). Алматы, 1993.

108.Сартр Ж. – П. Экзистенциализм – это гумманизм. М.: 1953.

109.Сорокин П. Человек, цивилизация, общество. М.: 1992.

110.Спиноза Б. Этика. Избранные произведения. В 2-х т. М.: 1957- Т.1.

111.Тейяр де Шарден. Феномен человека. М.: 1987.

112.Фейербах Л. Основные положения философии будущего. Избранные

философские произведения. в 2-х т. М.: 1955.- Т.1.

113.Фрейд З. Введение в психоанализ. Лекции. М.: 1989.

114.Фромм Э. Анотомия человеческой деструктивности. М.: 1990.

115.Фромм Э. Догмат о Христе. М.: 1998.

116.Фромм Э. Духовная сущность человека //Философские науки. М.: 1990.-

№8-9.

118.Фуко М. История безумия в классическую эпоху. СПб. 1997.

119.Хайдеггер М. Время и бытие. М.: 1992.

120.Энгель Ф. Табиғат диалектикасы. Алматы, 1972.

121.Ясперс К. Духовная ситуация времени // Философские науки. 1988. №11.

122.Ясперс К. Смысл и назначение истории. М.: 1991.

1. 
   Абсолюттік рух – Гегельдің философиялық жүйесінің бөлігі, онда еркін рухтың өмірін суреттейді, кеңістік және уақытпен шектелмейді ол өнерде, дінде әрі философияда көрінеді.
   
2. 
   Абсолюттік идея – философиясының негізгі категориясы, дүниенің негізін көрсетеді, дүниенің шығармалық бастамасы, болмыстың өзгермейтін, мәңгі, аяқталған бастамасы.
   
3. 
   Абсолюттік ақиқат – (лат. absolutus – сөзсіз) «өзінен-өзі жеткілікті», бұл шындықтың дәл, түгел бейнелеуі, ол обьективтік ақиқат.
   
4. 
   Аверроизм – Авероэс Ибн-Рушд ақиқаттың екіжақтығы туралы ілімі бойынша адамға философиялық ақиқат пен діни ақиқаттың бір-біріне қарсылықтың жоғын, дінді ұғынуға ұмтылады.
   
5. 
   Агностицизм – ( гр. А теріске шығару және gnosis – білім ) обьективтік дүниені, обьективтік ақиқатты білу мүмкіндігін толық емес, ішінара теріске шығаратын ілім.
   
6. 
   Адаптация – (кейінгі лат. adaptatio - бейімделу) орта, тұлға мен әлеуметтік топтың арақатынасының түрі. Организмді ағза құрылымы мен қызметінің бейімделу сипатының өмір сүру жағдайына дағдылануы – әлеуметтік адаптация айырмашылығы адам, түр ретінде өзінің құрылымы мен қызметін өзгертпейді, тек орта түрін өзгертеді.
   
7. 
   Аксиология – (гр. Axia – құндылық және Iogos –ілім, сөз). Құндылық табиғатын философиялық тұрғыдан зерттейтін ілім.
   
8. 
   Антропоцентризм – дүниені адам арқылы бағалайтын дүниенің тетігі, адам деп білетін идеалистік ілім, көзқарас.
   
9. 
   Атрибут – (лат. Attriduo – заттық, құбылыстың өзінен бөлінбейтін қасиет). Обьективтік қажеттік, бөлінбейтін (ажырамайтын) өзіндік қасиеті.
   
10. 
    Антиномия – санадағы қайшылық, дұрыс саналатын екі ереженің ара қайшылығы.
    
11. 
    Аналитикалық философия – ХІХ ғ философиясының обьективтік дүниені тілді талдайтын пәнге балайды. Ол философияның обьективтік дүниені бейнелейтінін жоққа шығарады, неопозитивизмнің бір түріне айналады.
    
12. 
    Антитезис – диалектикалық даму процесінде тезистің бастау қалпын бекерге шығару.
    
13. 
    Априорлық (тәжірибесіз жорамал айту) – тәжірибеге дейінгі, яғни ақыл-ойды әуелбастан бар, дәлелдеуді керек етпейді.
    
14. 
    Априорлық сезім мазмұнының түрі – адамның туа көретін таным обьектісі. Кант философиясында бұл – кеңістік пен уақыт.
    
15. 
    Апейрон – (гр. apeiron - шексіз) мәңгі қозғалыстағы шексіз, белгісіз, санасыз материяны білдіру үшін Анаксимандар енгізген ұғым. Анаксимандар енгізген, мәңгі қозғалыстағы шексіз, белгісіз санасыз материяны белгілеу ұғымы.
    
16. 
    Атом – (гр. atomas – бөлінбейтін) дүниенің бастамасы, себебі және барлық тіршіліктің мәні, материалдың бөлінбейтін бөлігі (Демокрит, Левкипп, Эпикур).
    
17. 
    Атеизм – ғылыми негізге сүйене отырып, құдайды бекерге шығару, құлшылық етуден безу.
    
18. 
    Болмыс (онтология) – барлық тіршілік бір бүтіндік (біртұтастық) ретінде санадан тәуелсіз өмір сүретін обьективтік дүниені белгілейтін философиялық категория.
    
19. 
    Бейнелеу (шағылысу) – материяның жалпы қасиеті, материалдық денелердің өздігінен өзгеруі нәтижесінде әрекетке түсетін денелерге тән ерекшелікті, ортақ белгілер мен заңдылықтарды жинақтау.
    
20. 
    Бастама (немесе архе) – бұл негіз, әлемнің ең кішкентай бөлшегі, (су, от, атом, монада, т/б).
    
21. 
    Біртұтастық – үш әлем: табиғат, әлеумет және руханидің бірлігін көрсететін категория.
    
22. 
    Волюнтаризм – болмыстың түпнегізі деп, ерік, ырықты санайтын бағыт.
    
23. 
    Гипотеза – (гр. huostasis – негізгі болжам). Ғылыми болжам, шамалау және оның ақиқаттық мәнінің белгісіздігі.
    
24. 
    Гилозоизм – (гр.hule – зат және loe - өмір). Материяның әмбебап тіршілігі туралы философиялық ілім.
    
25. 
    Гносеология – (гр.gnosis – білім, logos - ілім). Таным туралы философиялық ілім.
    
26. 
    Гедонизм – «адам рақат тұрмысқа тырысады» – дейтін көне грек ілімі.
    
27. 
    Гелиоцентризм – күнді әлемнің ортасы деп есептейтін көзқарастар жүйесі.
    
28. 
    Гуманизм – (лат. Humanus) орта ғасырдың соңғы кезеңінде пайда болып, схоластика мен шіркеудің рухани үстемдігіне қарсылық арқылы адам баласын босатып, еркін жетілуді мақсат еткен әлеуметтік қозғалыс.
    
29. 
    Герменевтика – ( гр.hermeneo) түсіндіремін, мәтіндерді түсіндірудің өнері. Неопозитивизмнен ерекше, ол тілдің өзі дүниетанымды қамтитынына сүйеніп, дүниені түсіну үшін тілді оқу жеткілікті деп есептейді.
    
30. 
    Ғылым – шындық туралы обьективтік білімді теориялық жүйе келтірумен байланысты, адам іс-әрекетінің саласы.
    
31. 
    Дүниеге көзқарас – дүниеге және ондағы адамның орнына арналған аса жалпы көзқарастар жиынтығы.
    
32. 
    Деизм - әлемді құдай жаратқан, бірақ күнделікті қоғам өмірі мен табиғатқа құдай әсерінің қатысы жоқ дейтін діншіл философиялық ағым.
    
33. 
    Дедукция – (лат. Deductio – сырын ашу) ойлаудың жалпыдан – жалқыға, бүтіннен бөлшекке көшіп нәтиже шығару әдісі.
    
34. 
    Диалектикалық материализм - әлем өздігінен дамитын, дүниеден тыс ешбір күшті қажет етпейтін материалдық жүйе ретінде қарайтын философиялық бағыт.
    
35. 
    Детерменизм – (лат. Determino (deterino) анықтау – табиғатта, қоғамда және психикалық құбылыстарда болатын жалпы өзрара байланыстылығының себептерін, себептігінің заңдылығын зерттейтін ілім.
    
36. 
    Дуализм – (лат. duo - екеу) дүниенің негізгі бір-біріне бағынбайтын, тепе-тең екі нәрседен – рух пен материядан басталады деп танып, материализм мен идеализмді үйлестіруге тырысатын ағым.
    
37. 
    Жаһандандыру – тұрақты әлемдік шаруашылық байланыстар әсерімен қалыптасқан әртүрлі елдер мен аймақтардың жалпылық белгілер мен өмір сүру көріністері.
    
38. 
    Жан – адамның психикасы мен ішкі дүниесін білдіретін тарихи өзгермелі көзқарас. Дін мен идеалистік философияда денеден тәуелсіз өмір сүретін ерекше материалдық емес субстанция.
    
39. 
    Жаттану – адамның әрекеті мен оның туындысының обьективтік түрде дербес бір күшке айналып, оның өзіне билік жасап, қарсы тұратынын білдіретін философиялық-әлеуметтік категория.
    
40. 
    Жүйе – реттелген қатынастағы элементтердің жиынтығы.
    
41. 
    Заттану – адам мүмкіндіктерінің затқа көшірілуі, әлеуметтік-мәдени мәнге ие болуы. Бұған кері процесте заттың мәні, адамның игілігіне айналып, адам мәдени жан ретінде қалыптасады.
    
42. 
    Заң – нақтылы дүние мен қажетте қайталанып отыратын құбылыстардың байланысын бейнелейтін категория.
    
43. 
    Құбылыстардың жүйелі түрде өзгеруіне себепші болатын, ішкі, тұрақты мәнді.
    
44. 
    Идеализм – (гр. idea- дәлме діл, көрініп тұрған нәрсе, бейне) рухты негіз деп санайтын философиялық ілім.
    
45. 
    Индукция – ойлаудың жекеден жалпыға көшіп, қорытындылар шығаратын ойлау әдісі.
    
46. 
    Иррационализм – (лат. irrationalis – ақылсыз, санасы, ақыл жетпейтін) философиядағы ағым, танымда ақыл күшін мойындамайды, оған тіпті шек қояды, сонымен болмыстың мәніне ақылдың жетпейтінін уағыздайды.
    
47. 
    Идеалдық - обьективтік әлемнің субьективтік бейнесі. «Идеалдық дегеніміз – адам санасына енгізілген және онда қайта қорытылған материалдықтан басқа ешнәрсе де емес» (К. Маркс).
    
48. 
    Имманенттік – (лат. Immanens) бір дененің ішінде орналасқан) заттың, құбылыстың немесе процестің іштей өзіне тән қасиеті.
    
49. 
    Кеңістік – материя болмысының жалпы формасы, барлық материалдық жүйелердің ұзындығының, құрылымының, қатар өмір сүруі мен әрекеттігінің сипаты.
    
50. 
    Категориялар – (гр. Kategoria – пікір айту, куәгерлік) обьективтік нақты құбылыстардың заңдылығы мен олардың негізгі қасиеттерін бейнелейтін ең жалпы түсінік.
    
51. 
    Комплекс – көптеген элементтерді жинақтайтын кіші жүйелерден тұратын күрделі жүйе.
    
52. 
    Концепция – негіз болатын ой, мазмұнын топтастыру, негізгі көзқарас.
    
53. 
    Креационизм – (лат. creation - жасау) – құдайдың әлемді жоқтан жасауы туралы діни ілім.
    
54. 
    Қажеттілік пен еркіндік – адам әрекеті, табиғат пен қоғамның обьективтік заңдары арасындағы қатынастарды білдіретін философиялық категория.
    
55. 
    Қозғалыс - материяның өмір сүру тәсілі, жалпы атрибуты, «бұл көрінген өзгеріс» (Ф.Энгельс).
    
56. 
    Қоғам – адамдардың тарихи дамып отыратын өмір сүру формасы, материалдық әлемнің табиғаттан бөлекшенетін бөлігі.
    
57. 
    Материализм – сыртқы дүниенің обьективті өмір сүруін, оның мәңгі шексіз тіршілігін мойындаушылық, материяны алғашқы деп танитын философиялық ағым.
    
58. 
    Метафизика – дүниені өзгермейтін, қозғалмайтын, дамымайтын құбылыс деп түсіну және ойлау тәсілі.
    
59. 
    Мораль – (лат. mores- әдет-ғұрып) қоғамдық сананың бір формасы, қоғамдық өмірдің барлық салаларында адамдардың мінез-құлқын реттеу функциясын атқаратын әлеуметтік институт.
    
60. 
    Материя – (лат. material – зат, нәрсе, материал) философиядағы заттардың түпкі тегі, белгілі бір бастапқы зат – «материя адамға оның өзінің түйсігі арқылы мәлім болатын, біздің түйсіктерімізге тәуелсіз бола тұрып, оның сол түйсіктеріміз арқылы көшірмесі, суреті түсетін обьективтік реалдылықты белгілеу үшін қолданылатын философиялық категория» (В.И. Ленин).
    
61. 
    Метод – (гр. methods – бірдеңеге апаратын жол) қабылдау, құрал, таным тәсілі, белгілі бір түрдегі жүйелі қызмет.
    
62. 
    Методология – (әдіс – сөз, түсінік, ілім) теориялық және практикалық қызметіндегі адамның принциптер жүйелері, ұйымдастыру тәсілі, сонымен бірге бұл жүйе туралы ілім.
    
63. 
    Модус – (лат. modus - өлшем, тәсіл) атрибуттан өзгеше қасиет, заттардың кейде қайталанатын қасиетін белгілеуге арналған философиялық термин.
    
64. 
    Монада – (гр.monas - біреу) болмыстың құрылымдық субстанционалдық бірліті білдіретін философиялық термин.
    
65. 
    Монизм – (гр. monos – біреу, жалғыз) философиялық бағыт, идеалистік ұғымдарда – рух, материалистік ұғымдарда – материя.
    
66. 
    Монотеизм – (гр. monos біреу және theos – құдай ) бір құдай, бір құдайға табыну.
    
67. 
    Мессионизм – орыс философиясының ерекшелігі – әулиелік сипаты, ол тарихи дамуда болжап шешу құралы, әрі әлеуметтік өмір барысында басқару, болжау қабілеті.
    
68. 
    «Москва – үшінші Рим» - орыс мемлекетіне христиан әлемін ислам қоғамынан құтқару рөлін жүктейтін доктрина.
    
69. 
    Мифология – (гр. mytos - аңыз және Iogos- ілім) қоғамдық сананың түрі, дүниені түсінудің бұл архаикалық түрі біздің ертедегі адамдар өмірінде маңызды рөл атқарды. Алғашқы қауым адамын табиғатпен үйлесімді біріктіре білді, рулық өмірді реттеп отырды. Миф – қоршаған ортаны қиял, керемет, құндылық жүйелері, ғылыми білімнің бастауы, дүниені эстетикалық сезінуі және ғажап ретінде қабылдауға мүмкіндік берді.
    
70. 
    Неопозитивизм – ХХ ғ философиясындағы позитивизмнің жаңа формасы. Басты идеясы – философия ғылым тілі – логиканы талдап жасау. Негізгі мақсаты – философияны дүниеге метафизикалық көзқарас мәселелерін ажырату. Неопозитивизм өкілдері ғылымның обьективтік заңдылықтарын мойындамады. Неопозитивизм – философиялық бағыт.
    
71. 
    Ноосфера – ақыл-ой сферасы, адамның мүддесі мен болашағы үшін биосфераның ақылмен мақсатты дамуы.
    
72. 
    Натурфилософия – табиғат философиясы, философияның алғашқы түрінің ойлау тақырыбы космос болды. Түсініктің мазмұны философия түрінің тарихи даму барысынан өзгеріп отырды.
    
73. 
    Номинализм (лат. nomen – есім, атау) ол философиялық ағым. Жалпы идеялар, бос сөз, жеке заттарға адам тарапынан берілетін атаулар ғана шын өмір сүретін тек жеке заттар, ал адам болса – сол жеке заттар мен құбылыстарды ғана танып-біледі.
    
74. 
    Неотомизм – ХІХ ғ 70-ші жылдары пайда болған, әсері үлкен діни-философиялық мектептердің бірі. Ф. Аквинский ілімнің негізінде сенім мен ақыл-ойдың үйлесімділігі және сенімнің ақиқаттығының алғышарттығына жүгінеді. Ватикан шіркеуінің теориялық басты қаруы. Ол философиядағы христиан дінінің дәстүрін, догмалық идеялары мен теорияларын сипаттайды.
    
75. 
    Неофрейдизм – қазіргі заман философиясының бағыты, классикалық психоанализді социологиялық және этнографиялық теориялармен қосу. Неофрейдизмнің З. Фрейдтің биологизмінен айырмашылығы, тұлға – қоғам мен мәдениетте айқындалады.
    
76. 
    Онтология – субьекті мен оның әрекетінен тәуелсіз өмір сүретін, болмыс туралы философиялық ілім.
    
77. 
    Обьективтік дүние – адам санасында тәуелсіз өмір сүретін барлық көріністегі нақтылық.
    
78. 
    Обьект – табиғат, қоғамдық қатынастар, яғни объект дегеніміз – материалдық және теориялық тұрғыдан нақты тарихи іс-әрекет барысында субъекті игерген бөлігі.
    
79. 
    Обьективтік идеализм – бұл философиядағы ағым, дүниенің негізі ретінде обьективті өмір сүретін идеалдық мән, яғни адам санасынан сырт және тәуелсіз рух (құдай, абсолют, әлемдік ақыл және тағы басқалар).
    
80. 
    Өзіндік сана – адам мен қоғамның өз санасын, өнегелік бейнесі мен мақсат- мүддесін түсінуі. Сана дамуының ең жоғарғы деңгейі.
    
81. 
    Өмір философиясы – иррационалдық философиялық ағым, орталық категория ретінде «өмір» алынады. Материяға, не рухқа қатысы жоқ бір бүтін нақтылықты интуитивтік ұғыну. Өмір философиясы, механикалық материализмнің кемшіліктерін идеалистік тұрғыдан жеңуге әрекет жасады.
    
82. 
    «Өзіндік зат» - Кант философиясының негізгі ұғымы, зат мәнінің өмір сүруін көрсететін, біздің санамыздан тыс өмір сүретін, бірақ тануға, тәжірибе жасауға болмайды. Құдай – бостандық , т. б.
    
83. 
    Пантеизм – (гр. рап – бәрі және tcheos - құдай) құдай мен әлем біртұтас деп танитын құдіретті табиғатпен балаған философиялық ілім.
    
84. 
    Патристика – (лат. pater - әке ) шіркеу әкелерінің ілімі, ІV-VІІІ ғ бай- ланысты.
    
85. 
    Перепатетиктер – (гр. peripatetikos – серуен кезінде жасалатын) – Аристотельдің ізбасарлары.
    
86. 
    Плюрализм – (лат. Plurais- көптік) дүниенің негізгі бір-бірімен байланыссыз, белгілі бір бастамасы жоқ, рухани мәндерден туралы дейтін ілім. Болмыстың негізінде көптеген (жер, су, рух, т. б.) нәрселер бар деп санайды.
    
87. 
    Позитивизм – (positivism – дұрыс пікір) ғылым негізіндегі білім, ғылымның нәтижесі, синтезі және философиялық зерттеудің танымдық маңызын теріске шығаратын бағыт.
    
88. 
    Прагматизм – ( гр. pragma –іс-әрекет ) субьективтік идеалистік философиялық ілім, бұл философияның негізгі принципі – қандай ой-пікір немесе іс-әрекет болса да, егер ол пайда әкелсе – шын, басқаша болса – жалған.
    
89. 
    Психоанализ – психотерапия мен психологиялық ілім әдісі, орталық мәселесі психикалық процестер мен дәлел (мотивация) болды. З. Фрейд ұсынған жүйке және психикалық аурулардың жалпы теориясы мен емдеу әдісі.
    
90. 
    Принцип – білімнің негізгі тезистері, ғылым.
    
91. 
    Практика – (гр. praktikos – іс-әрекет) табиғат пен қоғамды тануға, өзгерту мен қайта құрудағы заттық-сезімдік іс-әрекет.
    
92. 
    Психика – (гр. psych - душа). Жоғары ұйымдасқан материяның қасиеті, субьектінің обьективтіні нақтылықты бейнелеудегі ерекше түрі.
    
93. 
    Политеизм - ( гр. Poly – көп, theos - құдай ) – көп құдай, бірнеше құдайға құлшылық ету.
    
94. 
    Рационализм – (лат. ratio - ақыл) танымның негізін ақыл деп санайтын философиялық ағым. Ол танымның басты қаруы, сонымен бірге ақиқаттың өлшемі. Болмыстың, танымның, моральдің де негізі ақыл.
    
95. 
    Реализм – (лат. realis – шындық, заттық ) – бұл ілім бойынша шын нақтылық тек жалпы ұғым немесе әмбебаптық болады.
    
96. 
    Руханилық – материалдық қажеттіліктердің дамудағы алғашқылығына қарамай маңыздылығы жағынан екінші қатарға қойылатынын білдіретін қоғам мен адамның күйі.
    
97. 
    Секіріс – сан өзгерісінің сапа өзгерісіне өтуі, сан өлшемнің шегінен асып, басқа сапаға жеткізуі.
    
98. 
    Секуляризация – дін мен шіркеу үстемдігінен құтылу.
    
99. 
    Сенсуализм – (лат. sensus -сезім) философиялық ағым, танымның көзі – сезім (түйсік) әрі ақиқаттың өлшемі деп санайды.
    

101.Славянофильдер – Ресейдің тарихтағы жолын уағыздайтындар, оны халықтың діншілдігі, ұжымдылығы және өнегелік құндылықтарға ұмтылысымен негіздейді.

102.Скептицизм – ( гр. skeptikos – құрастырушы, зерттеуші, сынаушы). Обьективтік шындықты танып-білу мүмкіндігіне сенбейтін, күдікке орын беретін философиялық концепция.

103. 
     Соборлық – шешім қабылдау, қоғамның даму жолын таңдауды ұжым болып талдауды қажет ететін сананың, әрекеттің біріктіруші бастауы.
     

105.Субьект – қажеттілік, мақсатқа сай рухани және практикалық іс-әрекет жасайтын адам, әлеуметтік топ тарихи, нақты объектіні өзгертудің белсенді көзі.

106.Субстрат – (лат. sub – түпкі және tum - құрылыс) құбылыстың жалпы материалдық негізі. Әлемдегі бар құбылыстар мен процестердің субстраты, қозғалыстағы материя.

107.Салыстырмалы (относительдік) ақиқат – ол біршама дұрыс, негізінен алғанда дәл білім, бірақ толық емес, танып-білу үстінде толықтырыла, анықтала түседі, түзетіліп отырылады.

108.Сапа – обьектінің тұрақты, негізгі қасиеттерінің жиынтығы, оның басқалардан айырмашылығының көрсеткіші. Сонымен қатар, ұқсас обьектілерді сипаттайды.

109.Сан – обьект қасиеттерінің мөлшері, обьектілерді салыстыруға мүмкіндік туғызады.

110.Сана – жоғарғы ұйымдасқан материяның қасиеті, адамның әлеуметтік жан ретіндегі жоғарғы психикалық белсенділік деңгейі, обьективтік әлемнің субьективтік бейнесі. Өлшем – сан мен сапа көрсеткіштерінің бірлігін анықтайды, сан өзгерісінің сапаны сақтайтын шектері.

111.Субьективтік идеализм – бұл философиядағы ағым, дүниенің болмыстың негізі ретінде адам санасы, адамның «менін» мойындайды.

112.Софистика – формальдік логика заңдары мен принциптерін арнайы бұзу, жалғанды ақиқат деуге арналған ойлар. Танымда релятивизм принципін абсолютке айналдырады.

113.Схоластика – (гр. scholasticos - мектептік) «мектеп философиясы» оның өкілдері христиан ілімін рационалды дәлелдеуге, жүйелеуге ұмтылады.

114.Табиғат – адам қоғамы өмір сүруінің табиғи жағдайлар жиынтығы.

115.Таным – адам іс-әрекетіндегі қоғамдық-тарихи процесс, ол адам санасында обьективті шындықты бейнелеуге бағытталған «ойдың, обьектіге мәңгі шексіз жақындауы» (В.И.Ленин).

116.Теология – (гр. theos – құдай және logos- ілім ) дін ілімі, құдайдың мәні мен әрекеті туралы діни жүйенің жиынтығы.

117.Теодицея – (гр. theos- құдай және құқық, әділдік)- «құдайды ақтау», философияда құдайшылықты, жаратушыны мадақтау жайындағы ағым.

118.Телеология – (гр. мақсат-мүдде, ілім) алғашқы кезден бастап табиғат әлемнің мақсатқа сәйкес дамуы және өмірдің барлық құбылыстарының түпкі мақсаты бар деп түсіндіреді.

119.Теоцентризм – (teo –құдай, орталықта) адамның мінез-құлқын, қоғамды анықтайтын күш – (Құдай, ол барлық әлемді, тіршілікті жаратушы).

120.Тітіркену – тірі дененің бейнелеу формасы, жүйке жүйесі жоқтарының ерекшелігі.

121.Тіл – ойлаудың белгілер жүйесі, адам қарым-қатынасының, ойлауының құралы ретінде сананы айқындайтын шындық.

122.Тұлға - әлеуметтік іс-әрекеттің субьектісі ретіндегі жеке адам, оның қасиеті қоғамның нақты-тарихи жағдайында анықталады.

123.Трансценденталдық апперцепция – тәжірибеге дейінгі сезімнен тыс шындықты қабылдау, сезімдік және рационалдық сараптау білімінің синтезі.

124.Трансцендентті – тәжірибеден тыс жатқан, ақылмен, санамен түсініп білуге болмайтын идеалистік ағым.

125.Триада (үш таған) – Гегельдің идеалистік философиясындағы диалектикалық дамудың үш сатылығы: бұл көзқарас табиғат пен қоғамның шын даму жолына қайшы.

126.Томизм – (лат. Thomas –Фома) –Ф. Аквинский негізін қалаған, католицизм теориясындағы ағым, діни догматиканы ақыл-ой ережелеріне орынды қосуға тырысқан католиктік философияның қайнар көзі.

127.Теория - қандай да болсын құбылысты түсіндіруге бағытталған ұғымның, идеяның, белгілі бір көзқарастың тұжырымдалған қорытындысы. Теория ғылымның түрі, заңдылықтар жиынтығы және құбылыстардың қалай немесе қандай екенін түсіндіретін, мызғымайтын беріктігі. Бұл ілімнің болашақта теріске шығарылуы немесе анықтала түсуі мүмкін емес, ол сөзсіз айқын.

128.Терістеу - даму үстіндегі обьектінің кезеңдері арасындағы қатынастың бір түрі. Диалектикалық терістеу - өткен кезең қасиеттерінің толық жойылмай, жаңадан өзгеріп сақталуын білдіреді.

129.Уақыт - материя болмысының жалпы формасы. Барлық материалдық жүйенің өзгеруі мен даму түрінде уақыттың айнымайтын белгілі бағыты. Ол өткеннен, болашаққа жылжиды. Өткенді өзгертуге болмайды және оған қайта оралуғада болмайды.

130.Фатализм – алдын ала жазылып қойылған тағдырға, оның міндетті түрде орындалатынына сену.

131.Философия – болмыстың әмбебаптық заңы мен принциптері туралы ғылым; болмыс пен танымның жалпы принциптері, адамның дүниге қатысы, табиғат, қоғам және ойлаудың жалпы даму заңдары туралы ғылым.

132.Эклектика – қарама-қарсылықтарды ешбір дәлелсіз бір-біріне қосу.

133.Эволюция – обьектінің сандық көрсеткіштерінің белгілі бір сапа деңгейінде дамуы.

134.Экзистенциализм – (тіршілік философиясы) – философиядағы иррационалистік бағыт. Экзистенциализмнің идеялық көздері - өмір философиясы. Басты мәселесі: адам болмысы, оның мәні мен тағдыры. Категориялары: жалғыздық, жауапкершілік, үрей, ажал, шекаралық жағдай, бостандық.

135.Эмпиризм – гносеологиядағы бағыт, ақиқат білімнің бірден-бір көзі сезімдік тәжірибе деп санайды.

136.Эсхатология – (гр. eschatos –соңғы және logos – ілім, сөз) әлем мен адамзат тағдырының ақыры туралы, ақырзаман мен тозақ туралы діни ілім.