Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министірлігі С. Т.Әденов, А. Х. Хожамқұл, Ғ. К. Котошева, А. Н. Кудерина

1. 
   Болмыс, субстанция дүние бірлігі ұғымдары. Қазіргі заман философиясындағы онтология мәселесі ( М. Хайдеггер).
   
2. 
   Материя категориясы, оның тарихи жетілуі.
   
3. 
   Қазіргі заманғы жаратылыстану ғылымдарындағы материяның құрылымы мен қасиеті туралы түсінік.
   
4. 
   Қозғалыс, кеңістік, уақыт олардың материямен бірлігі.
   

Дүниені философиялық тұрғыдан түсіну. Болмыс категориясы, оның мән-мағынасы, ерекшелік сипаты. Болмыстың негізгі формалары және олардың диалектикасы. Дуализм мен монизм. Субстанция түсінігінің методологиялық маңызы.

Материя түсінігінің ғылыми-философиялық тұрғыдан қалыптасуы. Материя категориясының табиғат пен қоғамды танып-білудегі рөлі. Осы заманғы ғылым - материяның күрделі әрі жүйелі құрылымы. Дүниенің көп түрлілігі мен бірлігі туралы идеялар. Қозғалыс түсінігі, оның негізгі сипаттамалары. Қозғалыстың формалары және оларды жіктеудің осы заманғы мәселелері.

Кеңістік пен уақыт - материяның обьективті өмір сүру формалары. Кеңістік пен уақыттың қозғалыстағы материяның байланысы туралы философиялық түсініктерді дамытудағы салыстырмалылық теориясының маңызы. Биологиялық және әлеуметтік кеңістік пен уақыттың өзіндік ерекшеліктері.

 

Бақылау сұрақтары: 

1. 
   Материяның негізгі атрибуттарын атаңыз?
   
2. 
   Дүниенің материалдылығын сіз қалай түсінесіз?
   
3. 
   Материя, қозғалыс, кеңістік бір-біріне өзара байланысты ма, болса қалай?
   
4. 
   Материя категориясы және оның фундаментальдық маңызы неде?
   
5. 
   Болмыстың негізгі формаларын көрсетіңіз.
   
6. 
   Субстанция, дүние бірлігі мәселелері. Дуализм мен монизм түсініктерінің мәні
   

7. 
   Қозғалыстың негізгі формалары, олардың қатынасы мен байланысын көрсет.
   
8. 
   Кеңістік, уақыт, қозғалыстың материямен бірлілігі неде?
   
9. 
   Дүниенің философиялық түсінігі: болмыс, материя бастапқы категориялар?
   

1. 
   Болмыстың философиялық тұжырымдамасы (Антикалық философия, орта ғасыр,
   

2. 
   Қазіргі замандағы жаратылыстану ғылымындағы материяның құрылысы мен
   

3. 
   Қазіргі заманғы ғылыми материяның негізгі түрлері мен типтері туралы.
   
4. 
   Болмыс пен биболмыстың философиялық категориялары.
   
5. 
   Хайдеггер философиясындағы болмыс пен уақыт мәселесі.
   
6. 
   Болмыстың дәстүрлік түрлері және олардың қазіргі заман философиясы мен
   

 

Философиялық мәтіндерімен жұмыс істеу: 

1. 
   Антология мировой философии. В 4-х т. М.: 1969-1972.
   
2. 
   Боэции. Утешение философией и другие трактаты. М.: 1990. с. 164.
   
3. 
   Гадамер Х-Т. Истина и метод. М.: 1988, с. 343, 348.
   
4. 
   Гегель Г. В. Ф. Энциклопедия фил. Наук. М.: 1974,т.1, с. 175.
   
5. 
   Ленин В. И. Полн. собр. соч. Т. 18, с. 131. 151.
   
6. 
   Мир философии. Хретсоматия в 2-х частях. М.: 1991.
   
7. 
   Платон Соч. В 3-х томах. Т2, М.. 1970, с. 309.
   
8. 
   Хайдеггер М. Время и бытие. М.: 1993.
   

1. 
   Алтаев Ж., Касабек А. Мұхамбетәлі Қ. Философия тарихы. Алматы, 2000.
   
2. 
   Әбішев Қ., Әбжанов Т. Философия тарихындағы таным теориясы және метод
   

3. 
   Гайденко П. П. Прорыв к трансцендентному. М.: 1977. с. 468-480.
   
4. 
   Делез Ж.: Ницше С. П. б, 1997.
   
5. 
   Диалектическая логика. Т.2, гл. 1. Алматы, 1987.
   
6. 
   Доброхотов А.Л. Категория бытия в классической западно-европейской
   

7. 
   Есім Ғ. Сана болмысы (саясат пен мәдениет туралы ойлар). 3- кітап. Алматы,
   

8. 
   Категории мышления и индивидуальное развтитие. Алматы, 1991.
   
9. 
   Кішібеков Д., Сыдықов Ұ. Е. Философия. Алматы, 2003.
   
10. 
    Ленин В. И. Материализм и эмпирикритицизм ПСС, т. 18 с. 138 б.
    
11. 
    Мәдени-философиялық энциклопедиялық сөздік. Т. Х. Ғабитов, А. Т.
    

12. 
    Нысанбаев Ә,. Әбжанов Т. Ойлау тарихының белестері. Алматы, 1994.
    
13. 
    Философиялық сөздік. Алматы, 1996.
    
14. 
    Философия: Электрондық оқулық. Құр. Т. Х. Ғабитов . Алматы: Юрлит, 2004.
    
15. 
    Философия. Құр. Т. Х. Ғабитов. Алматы: Раритет, 2005.
    
16. 
    Фрагменты ранних греческих философов. М.: 1989, с. 179-190.
    
17. 
    Фрейд З. Ведение в психоанализ. Лекции. М.: 1989.
    
18. 
    Юнг К. Архетип и символ. М., 1991
    

 

Диалектика – сөзі ертедегі гректің екі - диа (екеу), лог (ұғым, мағына) сөзiнен тұрады. Диалог екеудің әңгімесі. Диалектиканың пайда болуы пiкiрталастық іс-әрекетке байланысты болды. Себебі, ертедегі гректің ақылды, шешен кісілері сенатта, сотта сөз сөйлеп жұртты өз пікіріне қарататын, диалог арқылы өз мақсатына жететiн, өзіне жақтастар таба алатын. Шындықты табудың көзі - айтыс, қарама-қарсылық пікір және сөз таластыру арқылы ақиқатқа жету. Диалектика белгілі бір процесс, ақыл-оймен дүние мәңгі қозғалыста, қимылда деп түсіндіру әдісі.

Гераклит (грецияда, б.з.б. V ғ.), дүние мәңгілік қозғалыста, қозғалмайтын нәрсе жоқ деді. Болмыс пен болмау - өзара байланыста, біріне-бірі тәуелді және біріне-бірі өтіп отырады. Бұның диалектикалық ойдың тарихына қосылған зор үлес екендігінде дау жоқ. Кратил ұдайы өзгеріп отыратын, қозғаушы күштің үзілмейтінін көрсетсе, Зенон, оның қарсы жағын, үзілетінін атап көрсетеді. Мұны Гегель: тезис - антитезис - синтез дейді.

Қайта өрлеу дәуірінде қарама-қарсылықтардың үйлесімділігі туралы диалектикалық идеяларды Николай Кузанский мен Джордано Бруно ұсынды. Жаңа дәуірде метафизиканың үстемдігіне қарамастан, Декарт өз космогониясында, Спиноза өзіне-өзі себеп болатын субстанция ілімінде диалектикалық ой үлгілерін жасады. Декарт: «Құдай дүниені жарата отырып, оған импульс немесе түркі болады, яғни сағат жөндеуші, сағаттың механизмін бұрай отырып, қозғалысты хабарлайды. Бұл пікір қоғамдық құбылыстарды талдауға қолданылмайды»⁷, - деген.

XVIII ғасырда француз ағартушылары Вольтер мен Руссо тарихтың даму идеясын ұсынды. Қоғамды дамытушы рухани күш немесе рухани фактор - мораль, дін және идеялар болады деп есептеді. ХІХ ғ Маркс пен Энгельс: «Идеяны тудыратын данышпандар, қозғаушы күш – халық», – деп түсіндірді.

Диалектикалық әдіске қарама-қарсы метафизикалық ойлау әдісі бар. Бұл әдісті Софистика (софизм) мен эклектика ағымдары қолданды. Софизм бір нәрсені дәлелдеп, пікір айтуға логика қағидасын бұзатын теріс тәсілдер қолданады және бұл дәлелі дұрыс секілді болып көрінетін әртүрлі айла-шараны пайдаланды. Әрине, бұл кезде объектінің ішкі болмысын, табиғатын шынайы ашпай, сыңаржақтылыққа ұрынады. Ал, эклектика (гр. Eklego- таңдаймын) - әртүрлі бағыттар немесе шындықтардың негізгі шешуші жағын айқындап алмай, түрліше қарау жолдарын принципсіз, қалай болса солай біріктіре салу.

Софистика мен эклектика метафизиканың ерекше бір түрлері болып табылады. Өйткені, екеуіне тән нәрсе: сыңаржақтылық, құбылыстардың арасындағы нақты байланыстарды елемеушілік, негізгінi ажырата білмеушілік. Оларға төменгiлер де жақын.

Релятивизм (лат. Relativus - қатынастылық) танымның дайын жауаптарын интерпретациялау (түсіндіру, талдап беру). Релятивизм адам танымының шарттылығы мен субъектілігі туралы ілім. Релятивизм білімінің салыстырмалылығын мойындап, танымның объективтілігін жоққа шығарады, біздің білімімізде объективті дүние бейнеленбейдi деп есептейді.

Догматизм - ойлаудағы икемсіздікке сүйеніп, қабылданған қағиданы дәлелсіз, абсолюттік ақиқат деп санайды. Теориялық және саяси мәселелерді зерттеп шешуде нақтылы жағдайларды ескермейтін абстрактілік әдіс.

Диалектика - ойлаудың ең икемдісі, дүниені жан-жақты зерттеудің, яғни әртүрлі байланыстардың әрқайсысын ашып, қарама-қарсы күштердің даму барысындағы өзгерістер мен процестердің негізін табу. Диалектика - ойлаудың объективтілігі, софистика - ойлаудың субъективтiлiгi.

Диалектика ұғымы үнемі тарихи дамуда болып, мазмұны тереңдей береді. Сондықтан оның тарихи формаларын ажырата білу керек: стихиялық немесе қарапайым диалектика - дүниенің сезімде берілетін сырт бөлгінің мәңгі өзгерісіне сүйенеді; идеалистік диалектика - ақыл-ойдың жалпы ұғымдарының бір-біріне ауысып отыратынына негізделген; идеалистік-тарихи диалектика - ұрпақтар санасындағы қайшылықтардың болуына жүгінеді; материалистік диалектика - қайшылық пен даму санада ғана емес, дүниенің өзінде де барын дәлелдейді. Осыны нақтылау үшін объективтік диалектика (санадан тыс дүниенің дамуы) және субъективтік диалектика (сана-сезімнің дамуы) деп бөлеміз. Жалпылай келгенде, диалектика бүкіл болмыстың (материя мен сананың) дамуы туралы ілім. Содықтан оны табиғаттың, қоғамның, адам санасының жалпы заңдылықтарын ашатын ілім деп санаймыз.

Жүйелік принцип және осымен байланысты жүйелік әдіс - қазіргі заманда, өзіне көптеген диалектика теориясының идеяларын енгізіп, ғылым мен практикадағы өте маңызды әдістемелік бағыт болды. Әрбір жүйелік зерттеудің негізі - зерттеу жүйесінің тұтастығы, туралы түсінік, жүйелік принцип. Жүйелік зерттеуде объектінің сыртқы ортамен арақатынасы мен өзінің ішкі құрылымын жіктеуі арқылы элементтерін, қасиетін, қызметін, олардың тұтастықтағы орнын бөлуде көп қолданылады. Жүйе тұтастығы байланыс түсінігі арқылы түсіндіріледі. Заттар арасындағы байланыс түрлі сипатта болады: бір-бірімен тікелей байланысты, бірқатар жанама буындар арқылы байланысы, әрдайым өзара тәуелдік, өзара әрекеттестік түрінде көрінеді.

Дүние бірқалыпты емес, сан қилы. Заттар қалай орналасса да, дүниеде барлық заттар бір-бірімен байланысты. Оның түрлері: күрделі - жай, тұрақты - кездейсоқ, уақытша - қайталанған, негізгі (мәнді, маңызды, елеулі) - ішкі - қосалқы, сыртқы, қажеттi - қажетсіз. Дүниедегі шексіз байланыстардың ішінде, нақты әлемде философиялық тұрғыда тануда, жалпылық әмбебептық байланыстар қарастырылады, олар мынадай тарихи типке бөлінеді: жекелік-жалпылық, көптік-бірлік, ұқасастық-ерекшілік, сапа-сан, жай-күрделі, бөлік-бүтін, шекті-шексіз, түр-мазмұн, т.б. осындай байланыс түрлері болмыстың құрылымдық категориялары тобына кіреді.

Танымның тарихында басқа да категориялар катары - әмбебаптық детерминациялық байланыстарды білдіреді: құбылыс-мән, себеп-салдар, қажеттілік - кездейсоқтық, мүмкіндік- шындық.

Әмбебаптық байланыстың алғашқы талдау тәсілін шартты түрде «горизонтальдық», екіншісі – «вертикальдық» деп атайды.

Детерминизм (лат determinio - анықтау) - табиғат пен қоғамда кездесетін оқиғаны, құбылыстарды және адамның еркі мен мiнезiнiң өзара байланысының себептерін, себептілігінің заңдылығын зерттейтін ілім.

Философиялық танымда детерминизм принципінің орны бөлек. Дүниені материалистік түсіну және ғылыми таным негізінде себептілікті мойындау және құбылыстардың заңдылығын iздеу жатыр. Детерминизмдегі себептілікті түсінбеу, адамды басқа жағдайлар «ғажап» құбылыстарды мойындауға алып келеді. Қазіргі кезде детерминизм ұғымы, ұзақ тарихи даму арқылы себептілік - салдар және заңдылық принципi болып қалыптасады. Себептілік (каузальдық - лат caus - себеп деген сөз) құбылыстардың жалпылама заңды байланысының түрі.

Себеп - құбылыстың тууы, оның күйінің өзгеруіне, жойылуына жағдай туғызады. Себептің нәтижесі - салдар. Басқа оқиғаның алдында болатын, оның пайда болуына мүмкіндік жасайтын, бірақ тудырмайтын және анықтап бере алмайтын оқиға - сылтау саналады, ол сыртқы болмашы байланыс. Себеп пен салдардың әрекеті, айналысындағы құбылыстарға әсер етеді. Бұл құбылыстардың жиынтығын – жағдайлар деп атайды. Жағдайлар тиісті оқиғаның болуы үшін қажет.

Дүниені ғылыми тану ұғымдар арқылы іске асады, олардың күнделікті сөздер мен терминдерден айырмашылығы, жалпылығы (көп зат, құбылысқа ортақ қасиеттердi, сапаны, т.б. белгіленуі) мен бір мәнділiгінде. Философия өте жалпы байланыстарды, заңдылықтарды қарастыратындықтан, өте жалпы ұғымдарды қолданады. Оларды –категориялар деп атайды. Диалектика категориялары дүниенің дамуын көрсете білуі үшін, дамудың көзі қарама-қайшылық екенін ескертіп, әрқашан қосалқы қарама-қайшы ұғымдар ретінде беріледі. Мұндағы негізгі мақсат: қарама-қайшы ойлар, зат, құбылыстар бір-біріне өтіп отыратынын көрсету, дүниенің шынайы үзіліссіз байланысын үзілістен тұратын логикалық ойлауда бейнелей білу. Осы себепті категориялардың байланысын, заңдылықтар деп қарастыру орынды. Диалектика заңдары да қос категориялар арқылы жасалады, бiрақ категорияларға қарағанда тұрақты, қайталана беретін, негізгі қасиеттердің байланысын білдіреді.

Қарама-қарсылықтың бірлігі мен күрес Заңы. Бұл заң дамудың түп негізі құбылыстар мен процестердің қайшылығында, оларға тән iшкi қарама-қарсылықта, әсіресе олардың күресінде болатынын көрсетіп, дамудың өзiндiк себебін ашып береді. Қарама-қарсылықтың бірілігі мен күресі – қозғалыстың және барлық болмыстың дамуының бастауы, көзi. Гегель қайшылықтар туралы ілімді диалектика тұрғысынан талдап жасады, бірақ ол идеализмге толы. Тек, марксизмде ғана Гегель философиясының шектелгенi жойылып, диалектика ғылыми ілімге айналды. Қарама-қарсылықтардың бірлігі мен күрес заңының мазмұнын түсіндіру үшін, ең алдымен оның жақтары мен элементтерін анықтап алу керек.

1. 
   Сәйкестік (үйлестік) әрбір объектінің өз-өзiне (элементтерiнiң бiр - бiрiне) немесе басқа заттармен теңдігі, сәйкес келуі.
   
2. 
   Айырмашылық - бұл заттардың элементтерiнің ара-қатынасы тепе-теңдiктен кетiп, бiрдей болмайтындығын көрсететін ұғым.
   
3. 
   Қайшылық - қарама-қарсы элементтердiң, заттардың, құбылыстардың бір-біріне шартты қарсылығын көрсетедi, олардың бір-біріне алшақтау қатынастарының өскенiн бiлдiредi.
   

     Мәнге қатынасы: а) мәнді; ә)мәнсіз;

     Жүйедегі орны: а) ішкі; ә) сыртқы;

     Қоғамдағы түрі арқылы: а) антагонистік; ә) антагонистік емес;

     Дамудағы рөлі арқылы: а) негізделген; ә) негізсіз.

4. 
   Қарама-қарсылық - ол табиғаттағы, қоғамдағы, адам санасындағы бірін-бірі жоққа шығаруы, зат сапасының жойылуы, бір – бірінсіз өмір сүре алмайтын заттар, элементтер, құбылыстар, тенденциялар арасынағы қатынастардың күрес дәрежесiне көтерiлуi.
   

Сапалы өзгерістің қай-қайсысы болсын секірмелі түрде, секіріс түрінде болады. Секіріс - сапалық өзгеріс, құбылыстың немесе оның жағының бір сападан екінші сапаға көшуі. Секірістер өзінің сипаты, ұзақтығы, мәнділігі жағынан алуан түрлі болып келеді.

Біріншіден, қазіргі өлшемнің жоғалуы, екіншіден, жаңа өлшемнің пайда болуы.

Секірістi қоғамдық өмірге бейімдеп айтқанда, революция деген ұғым пайдаланылады. Бірақ, қоғам өміріндегі секірістің бәрін бірдей революция деуге болмайды, тек қоғамдық жаңа құрылысқа көше алатын секірістер ғана әлеуметтік революциялар болып табылады. Бірте-бірте болатын сан өзгерістерін философиялық әдебиетте көбінесе эволюция деп атайды. Эволюция (сандық-сапалық секіріс) - даму ұғымына сай келеді. Жаңа сапа тек даму қарқынындағы өзгерістерді ғана емес, сонымен қатар құбылыстың жаңа сандық жақтарын да туғызады.

Терістеуді-терістеу заңының мәнін түсіну үшін негізгі категорияны анықтап, байланысын зерттеу керек. Бұл заңының негізгі категориясы - терістеу. Терістеу мәселесі:

1. 
   Жаңа – ескінің орнын басады, дамудың бір кезеңі екінші кезеңімен терiстеледi, ауысады.
   
2. 
   Терiстеу – бөтен сырттан әкелінген емес, ол дамып келе жатқан процестің қандайына болсын іштей тән нәрсе. Теріске шығаруды даму процесіне іштей тән нәрсе деп түсіну, материалистік диалектиканы метафизикадан айырады.
   
3. 
   Дамудың алдынғы кезеңдерінде болған прогресшіл элеметтерді сақтап қалу – сабақтастықты, жаңаның ескімен байланысын көрсетеді. Теріске шығаруды байланыс кезі деп, ескінің жойылып, сонымен бірге жаңаның орнығуы деп қарайды.
   
4. 
   Ішкі факторлардың шешуші рөлі мен сыртқы жағдайлардың маңызы, ескінің жаңамен ауысуы, дамудың негiзгi заңы болып табылады.
   
5. 
   Бұл ауысу таза түрде болмайтындықтан, жаңаның бойында ескінің дұрыс нәрсесінің бәрі бірдей сақтала бермейді. Сондықтан екiншi терiстеу қажет, сонда зат дамуындағы екi алғашқы кезеңдерiнің барлық табыстары, үшiншiде жинақталады. Сондықтан оны синтез, жетiлген деп санап, Гегель даму кестесiн «тезис-антитезис-синтез» деп белгiлеген. Оған ол спиральдiк суреттеменi де қосқан. Сонымен, материалистік диалектикада даму дегеніміз – жай қозғалыс емес, және ескіні қайталап отыратын шеңбер тәрізді айналмалы қозғалыс та емес, ол мұнда ілгерілемелі қозғалыс пен салыстырмалы қайталанудың диалектикалық бірлігі. Әрі ілгермелі қозғалыс – негізгі шешуші қозғалыс болады. Осындай тенденцияларды ұштастыратын даму, спираль бойынша жүретін даму секілді. Спираль бойынша даму, өмір шындығының барлық салаларында болып отырады.
   
6. 
   Терістеуді-терістеу заңының ерекшiлiгi – оның кері қайтпайтындығы, яғни мұндай дамуда жалпы тенденция ретінде жоғарғы формадан төменгіге, күрделіден – қарапайымға қарай кері қозғалудың болуы мүмкін емес.
   

1. 
   Даму ұғымы. Даму концепциясы.
   
2. 
   Диалектика – даму және жалпы байланыс туралы ілім.
   
3. 
   Диалектиканың негізгі категориялары. Олардың универсалдық, құрылымдық және себептілік байлансытарды бейнелеуі.
   
4. 
   Диалектиканың негізгі заңдары.
   

Диалектика – универсалды (әмбебап) байланыстар, өзгерістер және даму туралы ілім. Идеалистік және материалистік диалектика: Гегель мен Маркс. Обьективті және субьективті диалектика. Дамудың диалектикалық – материалистік теориясы. Диалектиканың заңдары мен категориялары туралы түсінік, олардың қалыптасуы.

Болмыстың әмбебап байланыстары: жалпылық, өзгешелік, жекелік. Мән мен құбылыс. Құрылымдық байланыстар: бүтін мен бөлік, мазмұн мен форма, элементтер мен құрылым категориялары. Жүйе түсінігі, жүйелік принципі.

Детерминистік байланыстар: себеп пен салдар. Кездейсоқтық пен қажеттілік, мүмкіндік пен шындық категориялары.

Қарама-қарсылықтың бірлігі мен күрес заңы. Үйлестік (сәйкестік), айырмашылық, қарама-қарсылық, қайшылық категориялары. Қарама-қарсылықтың бірлігі мен күресі. Қайшылықтардың көптүрлілігі. Болмыс пен танымның қарама-қайшылықты мәні.

Мөлшерлік және сапалық өзгерістердің өзара ауысу заңы. Сапа, мөлшер, қасиет, секіріс категориялары. Сапалық және мөлшерлік өзгерістер диалектикасы.

Терістеуді-терістеу заңы. Диалектикалық терістеу. Даму бағытының спиральдік сипаты.

 

Бақылау сұрақтры:

1. 
   Даму мәселесі. Сандық және сапалық өзгерістер диалектикасы.
   
2. 
   Болмыс пен танымның қарама-қайшылығы. Диалектикалық қарама-қарсылық.
   

3. 
   Диалектикалық терістеу. «Терістеуді-терістеу». Циклдік және бірте-бірте өзгеру.
   
4. 
   Қазіргі замандағы «қоғам-табиғат» жүйесінің қайшылықтары.
   
5. 
   Даму ұғымы. Даму концепциясы.
   
6. 
   Диалектика – даму және жалпы байланыс туралы ілім.
   
7. 
   Диалектиканың негізгі категориялары. Олардың универсалдық, құрылымдық
   

8. 
   Диалектиканың негізгі заңдары, дамудың қайнар көзі.
   

1. 
   Диалектиканың тарихи дамуы.
   
2. 
   Метафизика мен диалектика қайшылықтары.
   
3. 
   Категория ұғымы, оның түрлері.
   
4. 
   Диалектика заңдарының ерекшеліктері.
   
5. 
   Диалектика – жалпы байланыс және даму туралы.
   
6. 
   Обьективтік және субьективтік диалектика.
   
7. 
   Әртүрлі байланысты қарастыратын категориялар.
   
8. 
   Диалектика заңдарының өзара байланысы.
   

1. 
   Ленин В.И., Карл Маркс. полн. сбор. соч. Т. 26.
   
2. 
   Маркс К. Капитал. Т.1. Гл. ХХІҮ. Маркс К., Энгельс Ф. соч. 2-е изд. Т. 23,25.
   
3. 
   Маркс К. Теория прибавочной стоимости. Маркс К., Энгельс Ф. 2- изд. Том. 26.
   

4. 
   Энгельс Ф. Анти – Дюринг. Маркс К., Энгельс Ф. соч. 2-е изд. Т. 20.
   
5. 
   Энгельс Ф.Диалектика природы. Маркс К., Энгельс Ф. соч. 2-е изд. Т. 20.
   
6. 
   Энгельс Ф.Людвиг Фейербах и конец классической немецкой философии.
   

 

Әдебиеттер тізімі:

1. 
   Алексеев П.В., Панин А.В. Диалектический материализм. М.: 1987.
   
2. 
   Алексеев П.В., Панин А.В. Теория познания и диалектика. М.: 1991.
   
3. 
   Аскин Я.Ф. Философский детерменизм и научное познание. М.. 1977.
   
4. 
   Бунте М. Причинность. М.: 1962.
   
5. 
   Диалектика материального мира. Л.: 1985.
   
6. 
   Диалектика познания Л.: 1988.
   
7. 
   Идеалистическая диалектика в ХХ столетия. М.: 1987.
   
8. 
   Кішібеков Д., Сыдықов Ұ. Философия. Алматы, 2003.
   
9. 
   Мәдени - философиялық энциклопедиялық сөздік. Құр. Т.Х.Ғабитов,
   

10. 
    Материалистическая диалектика как общая теория развития 4-х кн. М.: 1982.
    
11. 
    Материалистическая диалектика. Краткий очерк теории. 2-е изд. М.: 1985.
    
12. 
    Фролов И.Т. Генетика идиалектика. М.: 1968.
    
13. 
    Философский энциклопедический словарь. М.: 1994.
    
14. 
    Философиялық сөздік. Алматы, 1996.
    

 

Сана - ғажап дүние. Бүкіл өнер, дін, әдебиет, философия техника әлемі және ғылым, адам санасының нәтижесі. Сана - құдіретті күш, әлемді билейтін де сана. Сана бүкіл философияда, ғылымда және дінде әртүрлі ой-пікір туғызып, оларды бір-бірімен салыстырып қояды. Сана – дүние, қоғам, адам, т. б. материя жүйелерінің бәріне нұр төгіп тұр.

Танып-білудің алғашқы негізі ретінде «жан» туралы идея ежелгі заманнан келеді: түс көру, талып қалу, өлім барысын, түрлі таным және эмоциялық ырықтың процестерін табиғи себептермен түсіндіре алмағандықтан, адамдарда әрқашан жалған көзқарас көп болды. Ұйқы кезінде жанның денені тастап, түрлі жерлерде болуы – періштелер мен жын шайтандарды “көріп” қорқу, бірдемелерге сену әсерінен туатын осы құбылыстар шынайы өмір сүреді деп есептелді.

Алғашқы грек философтары космостың өзін тірі организм - адамнан тәуелсіз, өзінше өмір сүреді деп санаған. Сана тікелей ғарыштың нәтижесі, бірыңғай, өзінің мәнінде бүтін, бөлінбейтін, Құдайдың ақылына байланысты туады деп есептелді. Тейяр де Шарденнің теориясы бойынша сана – адамнан жоғарғы мәні, мидың, материяның ішкі жағы. Орта ғасыр философиясының өкілі Дунс Скоттың пікірінше, тіпті таста ойлай алады-мыс. Мұндай көзқарасты гилозоизм (hule- материя, zoe- тіршілік) дейді.

Фрейд бойынша психика үш қабаттың қосындысы: 1. «Мен» адамның санасы, психиканың барлық құрамындағы бөліктерінің арасындағы келістіруші. 2. «Ол» (оно) - санасыздық әлемі, онда адамның жасырын ойы, арманы, тілегі бар. 3. «Шектен тыс - Мен» - жеке адамдарға қысым жасап, әсер ететін сыртқы орта, «сыртқы цензура»: заңдар, тыйм салу талаптары, мораль, мәдениет дәстүрлері. «Мен» өзіне «Оны» бағындыруға тырысады. Бірақ бұл жерде нәтижеге сирек қол жетеді. Әдетте «Ол» жасырын немесе ашық түрде «Менді» бағындырады. Фрейд мұны былай суреттейді: ат және оның үстіндегі адам, Адам «Мен» - атты бақылайды, әмір береді, ал ат (Ол) болса адамнан басым, себебі оны алып бара жатыр. Кейде адам бақылауды жоғалтып алғанда, ат оны ала жөнелді, қайда алып кететіні белгісіз.

Адам психикасын анықтаушы факторлар: негізгі фактор - қанағаттану, адам психикасын басқарады және бағыттайды. Көңіл көтеру - психикадағы компас секілді, қалай болғанда да, көңіл көтеруге жол іздейді. Психикада қабылданбайтын, тыйм салынған тілектер мен идеяларды (қоғамға қарсы істерді, жыныстық қатынастарды) ығыстырады. Санасыздыққа ығыстырылған, сыннан (цензурадан) өтпеген тілектер, ойлар сублимацияға ұшырайды, яғни «рұқсат етілген» әлеуметтік әрекет типіне өтеді және мәдени шығармашылық болып өзгереді.

Сана ми арқылы пайда болады. Адам ақыл-ой арқылы пайымдайды, жоспарлайды. Ми - материя. Ми жануарларда да бар. Жануарлардың өмірі спонтандық емес, өзінің санасына бағынған, мәні бар. Жануарлар өз тәжірибелерін жинақтап, оны ебін тауып қолданады. Жануарлардың бірқатар әрекеттері күрделі, әрі саналы болады. Бұл негізінен жоғарғы сатыдағы мысық, ит және приматтарда айқын көрінеді. Жануарларда өздеріне тән «мораль», тәртіп, жетекшілік-бағыныштылық қатынастар, күрес жолдарын саналы таңдау бар. Инстинктің өзі де тек туа біткен емес, өмірде пайда болған, яғни өмірде игерілген тиімді әрекеттердің сана деңгейінде сақталып отыруы.

Ми – дегеніміз – шындықты психикалық бейнелеудің жоғарғы формасы болып саналатын сана органы. Қазіргі ғылымда адам миы екі үлкен бөлшектен тұратындығын айтады, мидың оң және сол жақ жарты шарлары. Сол жақ - адамның көтеріңкі күйіне, қуанышына жауап береді, өнер иелерін - суретшілікті, әншілікті, жазушылықты оятады. Оң жақ: уайым, үрейлену, ренжуді туғызады, ғылыми ойлар, теория мен тұжырымдамалар жасауға жетелейді.

Сананың пайда болуының екі жағы бар: биологиялық шарттары, әлеуметтік негізі.

1. 
   Маймыл тәрізді хайуанаттардың, адамға аз да болса ұқсас биологиялық түрдің пайда болуы.
   
2. 
   Бастағы ми, нерв жүйесінің күрделенуі. Екінші сигналдың - объективті затты алмастырушы субъективтік бейнелердің сырт белгілерінің (дыбыс, қимыл, т.б.) дамуы.
   
3. 
   Дене құрылымы, тік тұрып жүруі, аяқ-қолдарының жетілуі, қолдың босап, ойда туғандарды істе тексеру мүмкіндігінің артуы.
   

1. 
   Еңбек құралдарын жасап, заттарды өңдеу күштің көбеюі.
   
2. 
   Сөз, тілдің пайда болуы. Еңбек құралдары табиғатта дайын түрде жоқ, оны жасауда жас ұрпаққа үйрету, тілді жетілдірудің қажеттілігін тудырады. Сөз өз кезегінде абстракциялық ойлауды (бейнелермен алдын-ала мида жұмыс істеу) дамытады.
   
3. 
   Адамдар арасындағы материалдық, рухани қатынастардың жетіліп, сүйіспеншілік, өзара көмек, келісе шешуі өседі.
   
4. 
   Адам санасынан тыс өмір сүретін құбылыстардың - өндіріс, отбасы, ұлт, тіл, т. б. әлеуметтік құрылымдардың күрделенуі, әртүрлі ілімдердің пайда болуына әкеледі.
   

Бейнелеудің жоғарғы түрі биологиялық түрлерде қалыптасады. Зат алмасу бар жерде, тіршілік өмір бар. Физиологиялық процесс, тірі организмнің өмірі тітіркенуден басталады (бір клеткалы құрылымдар, өсімдіктер дүниесі). Тітіркену ең қарапайым және жабайы организмдерден бастап, барлық тірі организмдерге тән қасиет.

Адам ойлауды, елестетуге сүйеніп жүргізеді. Елестетуде заттың негізгі және негізгі емес қасиеттері ажыратылады, ой негізгілерінің арасындағы тұрақты байланысты анықтап, зат дамуының заңдылықтарын ашады, оны практикада тексеріп бекітеді. Сананың негізінде білім, білу жатыр. Материалдық-практикалық қызмет адам өмірінің негізі, ол практикалық іс-әрекет, еңбек. Сана шындықты тек бейнелеп қана қоймай, оның заңдылықтарын ашып, оны жасайды да. Бұл оның белсенділігі, шығармашылығының негізі.

Адамды қоршаған қазіргі барлық әлем бұрынғы қаз қалпындағы табиғат емес, оның санасы, ақыл-ойы арқылы, мақсат пен мүддесіне сай өзгертілген жасанды орта, екінші табиғат, реттелген әлем. Әрбір адам туа салысымен өткен ұрпақ жасап кеткен дайын заттар дүниесіне, қалыптасқан қатынастар жүйесіне келеді. Яғни, оның объективтік шындыққа қатынасы – денесінің биологиялық құрылысына ғана емес, негізінен қоғамның тарихи даму деңгейіне, басқа адамдармен байланысу тәжірибесіне тәуелді.

Тарихи өзгеріп, жетіліп отыратын білім, этникалық, эстетикалық қағидалар мен нормалар, діни, ғылыми, құқықтың, саяси идеялар мен көзқарастар әрқашан адам мен қоршаған ортаның аралығында тұрады. Адамның шындыққа ең бастан-ақ бір түсінік, ұғыммен қарауы - оның саналығы, рухани жан ретінде қалыптасуының кепілі. Сондықтан, руханилықтың алғашқы белгісі дүниені санада пайда болған идеалдық-психикалық модель арқылы танып, соның негізінде мүддесін анықтап, жоспарлы іс-әрекеттер жасау деуге болады.

Жануарлар өз биологиясының, дене талабының құлы, соның заңдылықтарынан шығып кете алмайды, табиғатты соның бір құрамды бөлігі болуымен ғана өзгертеді. Санаға ие болған адам табиғатты өз білімімен, еңбегімен белсенді түрде өзгертіп, өзі де қоса өзгеріп отырады, табиғи-биологиялық заңдар шеңберінен шығып еркін даму жолына көшеді, тіпті өзінің дене құрылымын да өзгертуге мүмкіндік алады. Санасы берік, рухы күшті адамдар әулиелер деңгейіне дейін көтеріледі, өлімді де қасқая қарсы алып, елді тәрбиелеуге ерекше үлес қосады. Бұл олардың өзіндік санасының ерекшелігі.

Өзіндік сана - сананың жетілген дәрежесі. Оның негізгі көрсеткіші - өз ерекшелігіңді түсіну, өзіңді дүниеден, басқа адамдардан бөле қарап, қажеттілік, құштарлық, ұмтылыстарыңды талдап, іс-әрекеттеріне жауапкершілікпен қарау. Өзіндік сананың тұруының да тарихи кезеңдерін анықтауға болады. Алғашқыда адам жеке өзі емес, кіші қоғамның, рудың мүшесі ретінде қоршаған табиғаттан бөлінеді, тіпті басқа руларға табиғаттың бөлігі деп қарап оған қарсы тұрады да, мүшелерін аң ретінде аулайды (каннибализм). Кейін еңбек қарулары жетіліп, жеке семья ретінде өмір сүру мүмкіндігі туғанда, рулық сананың орнына жекелік сана, «біз» түсінігінің орнына «мен» ұғымы келе бастайды.

Жеке адам өзін-өзі енді көрінген басқа адамға, тіпті туыстарына да қарсы қоя бастайды. Қара күш, соғыс қаруының жетілуі, айлакерлік, алдап-арбау, шағыстыру, т. б. қасиеттер дамып, қоғамның тұрақтылығына қатер төнеді. Осыны тоқтату қажеттілігінен жақсылық пен жамандықты ажырату, оларды табиғаттан тыс күшке (әр елдің табиғаты әр- түрлі, құндылықтары ерекше болғандықтан) табынып бағыну, яғни алғашқы жүйелі идеология әлемдік діндер қалыптасады.

Кең ауқымды, жалпы көзқарастық идеалдық-психикалық модельдер діни ілімдердің жемісі, шынайы толық мәнді руханилық осы кезден пайда болады. Идея, идеал үшін өзіңнің табиғи ұмтылыстарыңды тежеу, өзіңді-өзің тәрбиелеу, өз-өзіңе жауапкершіліктер жүктеу, жаңа сапалыдағы адамның тұруына тың жол ашады. Бірақ діннің мазмұнында мифологиялық білім, о дүниедегі ең ауыр тәндік жазамен қорқыту, қара күш қолдану басым. Мұнда саналы ұстанымдардан гөрі басқаларға еліктеу, елдің сөзінен қорқу көп орын алады. Сондықтан нақты ғылымның, соған сүйенген рационалдық философияның жаңа замандағы айрықша дамуы, діннің рөлін күрт төмендетті. Осы кезден бастап руханилықтың ғылыми негіздемелері жасала бастады.

Руханилықтың негізгі мәні – саналы түрде қоғамның тұрақтылығын, келісімділік өмірін жетілдіріп, адамның еркіндігі мен шығармашылығына жағдай туғызуға ат салысу. Ол өз бастауын «қоғам болмаса - адамның да болмайтыдығын» интуитивтік деңгейде бағдарлаған алғашқы қауым адамынан, «өмірді-күрес» дейтін биология заңына қарсы тұрып, барлық күнәні табиғаттан іздеген, барлық адамдардың теңдігін паш еткен діни ілімдерден алады. Адамның рухани жан ретіндегі бақыты - өз өміріне риза болып өту, табиғаттың берген барлық мүмкіндіктерін өз бойынан ашып, оны елі, жері, халқы үшін жұмсау. Шығыс өзінің ұзақ тарихымен адамның руханилығын ту етіп, соны игеруге ұмтылды (медитация, күрес өнерінің ішкі мәні, т. б.), материалдық байлық, өткінші тән қызығуларына ұстамдылық көрсету, қанағаттылықты насихаттады. Қазақтың ұлы ойшылы Абайдың «Адам бол!» талабы бұған ақылды, білуді, үйреніп іскер болуды қосады, шығыстың руханилыққа ұмтылуын толықтырып, адамның белсенділігін оятады. Бірақ ол капиталистік жүйеден келген жалаң, арам, қылмысқа толы іскерліктен қашып, руханилық негізді қатаң ұстанғанды жөн санады.

Қазiргi әлеуметтiк философияда қоғамдық сана құрлымы деңгейiнде: қарапайым және теориялық сана; қоғамдық психология және идеология; қоғамдық сана формалары болып бөлiнедi.

Қоғамдық сана қоғамдық болмыстың бейнесі, бірақ өз құрамында өткен ұрпақсанасының ерекшеліктерін сақтайды, яғни оның тура көшірмесі бола алмайды. Және ол болмысқа кері әсерін тигізіп, оның өзгеруіне ықпал жасайды. Сондықтан қоғамдық сананың салыстырмалы тәуелсіздігін мойындауымыз керек. Бұл қалыптасқан болмысты құптаушылардың, оған қарсы шығушылардың бар екендігімен дәлелденеді. Қоғамдық сана жеке сананың әсерімен ғана дами алатындықтан, ол әркімге ерекше жауапкершілік жүктейді.

1. 
   Адамның санасы мен рухани әлемі туралы философиялық және діни түсініктер.
   
2. 
   Сана және сана-сезім. Өзіндік сана және көзқарас.
   
3. 
   Жеке және қоғамдық сана, олардың диалектикалық байланысы.
   
4. 
   Қоғамдық сананың құрылымы, формалары мен қызметі.
   

Адамның санасы мен рухани әлемі туралы философиялық, діни және ғылыми түсініктер. Адам психикасының құрылымы: сана, санасыздық, өзіндік сананың қазіргі заманғы философиялық және ғылыми концепциялары. Сана бейнелеу және қызмет ретінде. Шығармашылық және интуиция мәселесі. Ғылым мен философия көзқарасындағы адамзат психикасының феноменалдық қасиеті.

Сана және өзіндік сана. Өзіндік сана – субьектіні тану әдісі, сыртқы әлем мен адам бірлігін сезіну. Өзіндік сана және адамның рухани әлемі.

Қоғамдық сана – қоғамдық болмыстың бейнесі. Қоғамдық және жеке сана. Қоғамдық сананың құрылымы. Қарапайым және теориялық сана. Қоғамдық психология және идеология. Бұрынғы КСРО құрамында болған халықтардың ұлттық санасының процесі.

Қоғамдық сананың формалары: саясат, құқық, мораль (имандылық), эстетика, дін және атеистік сана, философия. Саяси сананың, құқық мәдениетінің, имандылық нормаларының нарыққа өту жағдайындағы рөлі.

Рухани өндіріс. Рухани сұраныс. Рухани қазыналардың адам өміріндегі мәнін түсіну мәселелері.

 

Бақылау сұрақтары:

Адамның рухани дүниесінің діни, философиялық және ғылыми түсінігінің мәні?

1. 
   Материалистік философия жүйесіндегі сана категориясының рөлі?
   
2. 
   Сана – адамның өмір сүруінің формасы, рухани бағытын анықтау мен дүниені
   

3. 
   Сананың пайда болу негізі (генезисі) және сана бейнелеудің жоғарғы түрі
   

4. 
   Сана – шындықты бейнелеудің әлеуметтік-мәдени формасы?
   
5. 
   Сана және сана-сезім, өзіндік сана, ішкі сұхбат, өзіндік сананың механизмі?
   
6. 
   Санасыздық психикалық феномен ретіндегі мәні?
   
7. 
   З. Фрейд іліміндегі санасыздық концепциясы; ол, мен, жоғарғы Мен мәселелерін
   

8. 
   К. Юнг концепциясындағы ұжымдық санасыздық пен оның «архетиптерінің»
   

9. 
   Жеке және қоғамдық сана, олардың диалектикалық байланысы.
   
10. 
    Қоғамдық сананың құрылымы мен формаларын әлеуметтік қажеттіліктердің
    

1. 
   Философия тарихындағы адам санасы мен рухани әлемі мәселесі.
   
2. 
   Бейнелеу – материяның жалпы қасиеті.
   
3. 
   Ақпараттық бейнелеу түрлері.
   
4. 
   Сана және тіл, олардың шығуы және өзара байланысы.
   
5. 
   Сана және шығармашылық. Идеалдық мәселесі.
   
6. 
   Саналық және бейсаналық.
   
7. 
   Идеология және билік.
   
8. 
   Дін – қоғамдық сананың түрі.
   
9. 
   Идеология және қоғамдық психология.
   
10. 
    Қоғамдық сананың формалары.
    
11. 
    Қоғамдық сананың құрлымы, қызметі және түрлері.
    

1. 
   Антология мировой философии. 4-х т.т. М.: 1969-1972.
   
2. 
   Ленин В. И. Материализм и эмпириокретицизм // Полн. соб. соч. Т. 18.
   
3. 
   Мир философии: Хрестматия 2-х частях. М.: 1991.
   
4. 
   Фрейд З. Остроумие и его отношение к бессознательному;–П: М.: 1997.
   
5. 
   Фрейд З. Тотем и табу. М.: 1997.
   
6. 
   Энгельс Ф. Анти-Дюринг //Маркс К, Энгельс Ф. соч. 2-изд. Т 20.
   
7. 
   Энгельс Ф. Диалектика природы // Маркс К, Энгельс Ф. соч. 2-изд. т 20
   
8. 
   Энгельс Ф. Роль труда в процессе превращения обезьяны в человека // Маркс К,
   

9. 
   Юнг К. Г. Душа и мир: Шесть архетипов. Киев, 1997.
   

1. 
   Әбішев Қ. Философия. Алматы: Ақыл кітабы, 2000.
   
2. 
   Әлеуметтік философия. Хрестоматия. Құр. Әбішев Қ. Алматы, 1997.
   
3. 
   Выгодский Л. С. Развития высших нервных функции. М.: 1990.
   
4. 
   Есім Ғ. Сана болмысы. 1-9 тт. Алматы, 1994-2004.
   
5. 
   Категория мышления и индивидуальное развития. Алматы, 1991.
   
6. 
   Кішібеков Д. К., Кішібеков Т. Д. Речь и писменность: Трансформация звуко-
   

7. 
   Мырзалы С. Қ. Философия әлеміне саясат. Қостнай, 2000.
   
8. 
   Мәдени-философиялық энциклопедиялық сөздік. Т. Ғабитов, А. Т. Құлсариева
   

9. 
   Нысанбаев Ә., Әбжанов Т. Ойлау тарихының белестері. Алматы, 1994.
   
10. 
    Орынбеков М. С. Ежелгі қазақтың дүниетанымы. Алматы, 1996.
    
11. 
    Сыбанбаев Қ., Затов Қ. Философия. Алматы, 2000-2004.
    
12. 
    Философия. Құр. Т. Ғабитов. Алматы: Раритет, 2005.
    
13. 
    13. Философия. Электрондық оқулық Т. Ғабитов Алматы: Юрлит, 2004.
    
14. 
    Философиялық сөздік. Алматы, 1996.
    
15. 
    Философский энциклопедический словарь. М.: 1994.
    
16. 
    Фрейд З. Введение в психоанализ. Лекции. М.: 1989.
    
17. 
    Фрейд З. Психология бессознательного. М.: 1989.
    
18. 
    Юнг К. Г. Архетип и символ. М.: 1991.