Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі Балалардың құқықтарын қорғау комитеті Азаматтық білім берудің ғылыми-ақпарат орталығы

Балаларға арналған кітаптар мен анимациялық фильмдердің сюжеттері мен кейіпкерлерін қолдану арқылы жасалған бала құқықтарын оқыту жөніндегі әдістемелік нұсқаулық

А.Х. Арғынов, Р.А. Жұмақанова Балаларға арналған кітаптар мен анимациялық фильмдердің сюжеттері мен кейіпкерлерін қолдану арқылы жасалған бала құқықтарын оқыту жөніндегі әдістемелік нұсқаулық.- Алматы: Азаматтық білім берудің ғылыми-ақпарат орталығы, 2009.- 41 б.

© Азаматтық білім берудің

Қазақстан Республикасының егемендігін алғаннан кейінгі қол қойылған алғашқы халықаралық құқықтық құжаттарының бірі бала құқықтарын мойындайтын және қорғайтын мықты заңды құрал Бала құқықтары туралы конвенция болып табылады.

Қазақстанның халықаралық бірлестіктің құқықтық субъектісі ретіндегі балалардың құқықтарын қорғауға қатысуға ұмтылысы оған тиісті міндеттемелер жүктейді. Бұл, ең алдымен, бала құықтарын қорғау жағдайлары мен тетіктерін құру, елдің заңнамалық актілеріндегі балаларға қатысты халықаралық нормаларды қолдану, Бала құқықтары туралы конвенция материалдарын міндетті білім беру мазмұнына қосу және өсіп келе жатқан ұрпақтың құқықтық білім алуын кеңінен ұйымдастыру.

Бала құқықтары туралы конвенция елімізде Қазақстан Республикасы Парламентімен 1994 жылдың 8 маусымында бекітілді. 2002 жылдың 8 тамызында «Қазақстан Республикасындағы баланың құқықтары туралы» Қазақстан Республикасының Заңы қабылданды. Бұл оқиғалар оқушылардың құқықтық құндылықтарын, қатынастарын және нанымдарын қалыптастыруға бағытталған оқытушы кадрларды дайындау, жаңа оқу курстары мен материалдарын әзірлеу және енгізу проблемасын көтерді.

Балаларға арналған кітаптар мен анимациялық фильмдердің сюжеттері мен кейіпкерлерін қолдану арқылы жасалған бала құқықтарын оқыту жөніндегі әдістемелік нұсқаулық Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі Балалардың құқықтарын қорғау комитетінің тапсырысы бойынша дайындалды. Бұл нұсқаулықта оқушыларды балаларға арналған кітаптар мен анимациялық фильмдердің сюжеттері мен кейіпкерлерін қолдану арқылы бала құқықтарына оқытуды ұйымдастыру әдістемесі қарастырылған.

Оқу құралының міндеті:

• 
  оқушылардың түрлі жағдайларды талдау, елестетілетін жағдайларға қатысу және ертегі, анимациялық фильмдердің кейіпкерлерінің мінез-құлықтарын бағалау барысында әлеуметтік құндылықтарын және азаматтық-құқықтық белсенділіктерін қалыптастыру;
  
• 
  топпен жұмыс істеу, өз пікірін білдіру, өз көзқарасы мен құқықтарын дәлелдеу, басқа адамдардың құқықтары мен бостандығын құрметтеу қабілеттерін дамыту;
  
• 
  балаларды құқықтық жағдайларды суреттермен көрсетуге тарту.
  

Оқу құралында адам құқықтары саласындағы білім беру міндеттері қарастырылады. Бала құқықтары туралы конвенция және «Қазақстан Республикасындағы баланың құқықтары туралы» ҚР Заңы оқушыларды бала құқықтарына оқыту ресурсы ретінде қаралады. Құралда бала құқықтарына оқытудың әдістемелік талаптары, бала құқықтарына оқыту барысында балаларға арналған кітаптар мен анимациялық фильмдердің сюжеттері мен кейіпкерлерін қолдану мүмкіндігі қарастырылады.

Оқу құралының қосымшасында Бала құқықтары туралы конвенцияның, «Қазақстан Республикасындағы баланың құқықтары туралы» ҚР Заңы баптарының балаларға арналған нұсқасы, Бала құқықтары декларациясының жеңілдетілген мәтіні және бала құқықтарына оқыту барысында қолдану тиімді болуы мүмкін практикум келтірілген материал берілген.

1-бөлім. Адам құқықтары саласындағы білім беру

Құқықтық білім берудің маңызды шарттарының бірі – мектеп қабырғасында, қазіргі заманғы қоғамға біріктірілген және осы қоғамды жетілдіруді көздеген адам-азамат қалыптастыруға бағытталған оқушылардың сабақтан тыс, сыныптан тыс және мектептен тыс қызметін ұйымдастыру барысында құқықтық білім беруді ұйымдастыру әдістемесін меңгерген құзырлы мамандарды, әдіскерлер мен педагогтарды дайындау қажеттілігі.

Адам құқықтары саласындағы білім беруді анықтау кезіндегі басты элемент оның мақсаты болып табылады, өйткені әдіснамасы мен мән-мағынасына қарамастан ол адам құқықтары мәдениетін дамытуды көздейді. Мұндай мәдениеттің аса маңызды элементтері адам құқықтары саласындағы білім берудің жалпы міндеттерін анықтайды, олар:

• 
  адам құқықтарын және негізгі бостандығын құрметтеуді нығайту;
  
• 
  адамзат ар-намысын бағалау және өзін-өзі құрметтеуді және басқаларға құрметпен қарауды дамыту;
  
• 
  басқа адамдардың құқықтарын құрметтеуге апаратын қарым-қатынас пен мінез-құлықты дамыту;
  
• 
  өмірдің қай саласы болмасын әйелдер мен еркектер үшін шынайы гендерлік теңсіздік пен тең мүмкіндіктерді қамтамасыз ету;
  
• 
  түрлі бағыттарды, әсіресе, түрлі ұлттық, этникалық, діни, тілдік және басқа да аз топтар мен бірлестіктерге қатысты түрліліктерді құрметтеуге, түсінуге, дұрыс қабылдауға ықпал ету;
  
• 
  азаматтылықты аса белсенділікпен көрсету үшін адамдардың мүмкіндіктерін арттыру;
  
• 
  демократияны, дамуды, әлеуметтік әділдікті, ұжымдық біртұтастықты, адамдар мен халықтар арасындағы ынтымақтастық пен достастықты қолдау;
  
• 
  адам құқықтарының жалпыға ортақ құндылықтарына, халықаралық түсіністікке, төзімділік пен зорлық-зомбылықты қолданбауға негізделген әлем мәдениетін құруға бағытталған халықаралық органдардың қызметін қолдау.
  

Бала құқықтарын оқыту өз-өзіне деген сенімділік пен әлеуметтік төзімділік қасиеттеріне тәрбиелеуге, адам құқықтарының бүкіл мәдениетінің басты құрамдас бөліктеріне бағытталған:

• 
  өзін және басқаны бағалау;
  
• 
  адам құқықтарын күнделікті өмірде мойындау және құрметтеу;
  
• 
  өзінің жеке негізгі құқықтарын түсіну және оларды түйсініп үйрену;
  
• 
  айырмашылықтарды мойындау және құрметтеу;
  
• 
  қақтығыстарды зорлық-зомбылықсыз, басқа адамдардың құқықтарына құрметпен қарау арқылы шешіп үйрену;
  
• 
  балалардың әрекет ету қабілеттеріне сенімділіктерін, олардың адам құқықтарын қорғау мен дәлелдеу дағдыларын дамыту.
  

Сабақ жүргізу барысында ең алдымен оқытушы мен оқушының қарым-қатынасына, оқушылардың интеллектуалдық, эмоционалдық, творчествалық әлеуетін көтеруге негізделген оқытудың интерактивті әдістері қолданылады. Мұндай бірлескен жұмыстың нәтижесі қабылдауға (ақпаратты жай есте сақтау) негізделген дәстүрлі әдістемеге қарағанда анағұрлым жоғары. Балалардың өз бетінше қызмет ету, эмоционалдық толғаныстары арқылы оқытудың интерактивті әдістері сабақты түсіну, білімді меңгеру, қабілеттер мен дағдыларды, құндылықтар мен қарым-қатынастарды қалыптастыруға зор ықпал етеді.

• 
  Адам құқықтары оның отбасыдағы, мектептегі, қоғамдағы және бүкіл әлемдегі жүріс-тұрысының стандарттарын ұсынады;
  
• 
  Адам құқықтарының нормалары оларды түсіндіру және жүзеге асыру әдістері түрлі болғанымен өзі әмбебап болып табылады;
  
• 
  Әрбір бала адам құқықтарына ие болуымен қатар басқа да адамдардың құқықтарын құрметтеуге міндетті. Мұндай құқықтарға қорғалу, қамсыздандырылу және қатысу құқықтары, мәселен, мазалаған мәселелер бойынша баланың өз пікірін білдіре алу құқығы және тағы сол сияқты құқықтар жатады.
  

Құқықтық білім беру барысында балалар өздерінің қоғам өміріне араласуға, адам құқықтарының мәдениетіне өз үлестерін қосуға мүмкіндік беретін қабілеттер мен дағдыларды бойына сіңіреді. Бұған оқушылардың төмендегідей қызмет түрлерін ұйымдастыру ықпал етеді:

• 
  Белсенді түрде тыңдау және араласу: түрлі көзқарастарды тыңдай білу, өз пікірін айта білу және басқалардың, өзінің пікірін бағалай білу;
  
• 
  Сын көзбен ойлап қарау: дәйектер мен пікірлер арасын ажырата білу, теріс ұғым мен бір жақты пікірді, сондай-ақ түрлі айла-амалдарды тани білу;
  
• 
  Топпен жүргізілетін жұмысқа қатысу және қақтығыстарды бейбіт жолмен шешу;
  
• 
  Консесусқа қол жеткізу;
  
• 
  Құрбы-құрдастармен орындалатын жаттығуларға белсенді қатысу;
  
• 
  өз пікірін сенімді түрде айта білу;
  
• 
  проблемаларды шеше білу.
  

Үйретілуі міндетті адам құқықтары саласындағы ұстанымдарға мыналар жатады:

• 
  Өзіне және басқа адамдарға деген ізгі қатынас;
  
• 
  өз әрекеттеріне деген жауапкершілік сезім;
  
• 
  түрлі құбылыстарға деген әуестік, әділдік және түсінушілік;
  
• 
  басқа адамдарға деген жанашырлық және тілектестік, адам құқықтары бұрмаланған адамға көмектесуге ұмтылыс;
  
• 
  адамгершілік сезімі, өз құндылықтарын және әлеуметтік, мәдени, тілдік немесе діни айырмашылықтарға қарамастан басқалардың құндылықтарын құрметтеу;
  
• 
  әр адамға әділ қарым-қатынас үшін әділдік және әлеуметтік жауапкершілік сезімі;
  
• 
  өз мектебін немесе қоғамын жақсартуға үлес қосуға асығу.
  

Оқушыларға бала құқықтарын оқыту адам құқықтары мәдениетін қалыптастыруға бағытталған процесс болып табылады. Оқыту процесі балалардың белсенді түрде қатысуына негізделген, балалар адам құқықтары туралы білім алып, адам құқықтары проблемаларын түсіне бастайды, құқықты қорғауға және теңсіздік пен ар-намысқа ізгілікпен қарауға қажет дағдылар мен қасиеттерді бойына сіңіреді.

Сондықтан адам құқықтарын оқыту кез келген білім беру процесінде басты роль атқаруы тиіс. БҰҰ-ның Бала құқықтары туралы конвенциясы балаларды адам құқықтарымен таныстырудың баға жетпес құралы болып табылады. Бала құқықтары туралы конвенцияда балаларға тікелей қатысты адам құқықтары анықталған.

Бала құқықтарын зерделеу және қолдану балаларға адам құқықтарының негізін түсінуге, құқықтарды жеткізуші өздері екенін түсінуге, осы құқықтарды өзінің ортасына бейімдеуге және қолдануға көмектеседі. Бұл балаларды адам құқықтарына оқытудың басты мақсаты.

Преамбулада балалардың ерекше қамқорлық пен көмекке құқылы екені, бала қоғамда өздігінше өмір сүруге толық дайын болуға және Біріккен Ұлттар Ұйымының Жарғысында жария етілген идеалдардың, әсіресе, бейбітшілік, қадір-қасиет, төзімділік, еркіндік, теңдік және ынтымақтастық рухында тәрбиеленуге тиіс екені туралы айтылған.

Конвенцияда баяндалған нормалар мен міндеттемелердің мақсаты елдегі заңнамаға, саясатқа және бағдарламаларға, сондай-ақ халықаралық, ұлттық, үкіметтік немесе үкіметтік емес ұйымдар мен органдарға, олардың балаларға қатысты қызметтеріне бағыт-бағдар беру.

Конвенцияда бала құқықтарының тізбесімен қатар мемлекет тарапынан балаға қатысты мойындалуы тиіс міндеттемелердің тізімі берілген. Бұл міндеттемелер тікелей болуы мүмкін, мысалы, білім алу үшін мүмкіндік беру немесе жасы кәмелетке толмағандарға қатысты әділ сот жүргізу және жанама түрде болуы мүмкін, мысалы, ата-аналарға, отбасының басқа да мүшелеріне немесе асыраушыларға өздерінің басты рөлдерін ойнауға және тәрбиешілер мен қорғаушылар міндеттерін орындауға мүмкіндік беру.

Басқаша айтқанда, Конвенцияның балаларға әсерін ең алдымен үкіметтің, содан кейін халықаралықтан жергіліктіге дейінгі мекемелер мен ұйымдардың қалай қабылдағаны арқылы бағалауға болады. Яғни, прогресс туралы ұлттық заңдар мен саясаттың сипатына, сондай-ақ оларды жүзеге асыру үшін талап етілетін құрылымдар мен тетіктердің болуына, тиімділігіне қарай бағалауға болады. Конвенция еш уақытта «балаларды босату хартиясы» болған емес, оның мазмұны да еш уақытта отбасының маңыздылығын түсірген емес.

Конвенция адам құқықтарының ауқымды түрлерін қамтиды. Бұрын адам құқықтары бір жағынан азаматтық және саяси болып сыныпталса, екінші жағынан экономикалық және әлеуметтік, мәдени болып сыныпталды. Алайда 4-бап осы санаттарға қатысты, дегенмен баптар осы қағидат бойынша бөлінбеген. Конвенцияның бүкіл мәні – барлық құқықтардың бір-бірін толықтыратынын көрсету, ЮНИСЕФ балалардың «өмір сүруі және дамуы» деп көрсететін қағидасын қамтамасыз ету. Конвенцияда қамтылған құқықтардың барлық түрі үш бағытта көрсетілуі мүмкін: есім, азаматтық алудан бастап, медициналық-санитарлық көмекпен пен білім алудан аяқталатын өмір сүру мен дамуды қамтамасыз ету, қорғау (азаптау, қанау, еріксіз бас бостандығынан айыру, негізсіз отбасы қамқорлығынан айыру сияқты белгілі әрекеттерден), қатысу (жеке басының өміріне және қоғамдағы өміріне қатысты шешімдерге).

Біріншісі, балалар үшін «қатысу құқықтары» ұғымын енгізу және балаларға өздерінің құқықтары туралы ақпараттану маңыздылығын мойындау. Екіншісі, Конвенция бұрын халықаралық құжаттарда мүлде қаралмаған мәселелерді көтереді: қатыгездіктен және пайдаланудан жәбір көрген балалардың оңалуға құқықтары және үкіметтің балалардың денсаулығына зиян келтіретін дәстүрлі практиканы жоюға қадамдар жасау міндеті. Үшіншісі, бұрын заңдық жағынан міндеттелмейтін мәтіндерде кездеспейтін қағидаттар мен нормаларды қосады, атап айтқанда, бала/қыз асырап алуға және жасы кәмелетке толмағандарға қатысты әділ сот жүргізуге қатысты мәселелер.

• 
  «бала мүддесін барлық жағынан қамтамасыз ету» (3-бап) «балаларға қатысты барлық әрекеттердің» міндетті критерийіне айналады;
  
• 
  ата-аналардың (немесе бала үшін жауап беретін басқа да адамдар) баланың дамып келе жатқан қабілеттеріне сәйкес, осы құқықтарды жүзеге асыруда балаға тиісті түрде басшылық жасап және жетекшілік етуі тиіс қағидат (5-бап).
  

Мемлекеттер әрбір баланың осы Конвенциямен көзделген, оның ата-анасының немесе қамқоршысының қандай да бір кемсітушіліксіз нәсіліне, түр-түсіне, жынысына, тіліне, дініне, саяси немесе өзге де сенім-нанымдарына, ұлттық, этникалық немесе әлеуметтік шығу тегіне, мүліктік жағдайына, баланың денсаулығының және туылуының жай-күйіне немесе өзге де жағдайларына қарамастан, барлық құқықтарын қамтамасыз етулері тиіс (2-бап).

Жеке, мемлекеттік немесе қоғамдық нысандағы мекемелердің, соттардың, әкімшілік немесе атқарушы органдардың балаларға қатысты қолданатын іс-әрекеттерінің бәрінде де ең бірінші кезекте баланың мүддесі тұруы тиіс (3-бап).

Әрбір баланың өмір сүруге, есім, азаматтық алуға, өзінің ата-анасын білуге, олардың қамқорлығына ие болуға деген ажырамас құқығы бар. Мемлекет оның тірі қалуына, денелік, ойлық, рухани, әлеуметтік және мәдени дамуды қоса жан-жақты дамуына кепілдік беруі тиіс (6-бап).

Бала тыңдалу құқығына ие. Балаларға өмірге қатысты барлық мәселелерді шешуге, өз пікірін еркін жеткізуге мүмкіндік берілуі тиіс (12-бап).

Конвенцияда мынадай маңызды құқықтар берілген.

Балалар білім алуға құқылы, мемлекеттің міндеті бастауыш білімнің еркін және міндетті болуына, мектеп тәртібі баланың ар-намысын құрметтеуге бағытталуына, білім берудің мақсаты адамның жеке тұлға ретінде дамуына, оның ақыл-есін, дене бітімдік қабілеттерін барынша толық дамытуға бағытталуына кепілдік беру. Білім беру ата-анасын, төл мәдениетінің құндылықтарын, ана тілін және адамзат құндылықтарын құрмет тұтуды нығайтуы және ынталандыруы тиіс, бұл баланы қоғамдағы саналы өмірге түсіністік, бейбітшілік, шыдамдылық, басқа адамдармен достықта болу рухында дайындайды. Балалар бос уақытқа, демалысқа және мәдени іс-шараларға құқылы.

b) Бала заңмен қақтығысқан жағдайда балалардың құқық бұзушылықтары жөніндегі органдар баланың жасын назарға алулары және олардың қоғамда реинтеграциялануына жәрдемдесулері тиіс. Заңмен қақтығысқан балалар олардың адамдық қадір-қасиетін және өзін-өзі бағалауын ынталандыратын қатынасқа құқылы. Мұндай жағдайда балалар олардың сотта қорғалуына заңды немесе өзге көмектесу сияқты негізгі кепілдіктерге құқылы. Мүмкіндігінше оларды оқшаулайтын жерлерден аулақ болған дұрыс. Бас бостандығынан айрылған кез келген бала ересектерден бөлек жерде болуы тиіс, егер баланың өзінің ықтиярына қайшы келмесе. Сонымен қатар, қамауға алынған бала заңды және басқа да көмекке ие болуы тиіс, сондай-ақ отбасымен қарым-қатынаста болуға құқылы.

c) Жұмыс істеген жағдайда балалар экономикалық қанаудан және денсаулығына, білім алуына немесе дамуына қауіп төндіретін жұмыстардан қорғалуға құқылы. Мемлекет жұмысқа алуда бірінші кезекте адамның ең төменгі жас мөлшерін және Халықаралық еңбек ұйымы, атап айтқанда, Ең төменгі жас туралы 1973 жылғы Келісіммен (№138) құрылған стандарттарға сәйкес жұмыс талаптарын реттейтін ережелер белгілеуі тиіс. Балалар есірткі және психотроптық заттарды қолданудан, сондай-ақ оларды өндіру немесе сату жұмыстарына тартылудан қорғалуға құқылы. Мемлекет баланы жезөкшелікті, порнографиялық бизнеске қанап пайдалануды қоса, сексуалды қанау мен зорлаудан қорғауы тиіс. Келісім мемлекет балаларды сату, саудалау және ұрлауды болдырмас үшін бүкіл күштерін салуға міндетті болғанын көздейді.

d) Бала ұлттық немесе өзге азшылық топқа жатқан жағдайда. Ұлттық немесе азшылық топқа жататын балалар өз мәдениетін, тілін және дінін қолдануға құқылы.

Бала құқықтары туралы конвенция бойынша тәрбие жұмыстарын жүргізу үшін (1-қосымшаны қараңыз) мұғалімге Конвенцияның баланың тірі қалуына, дамуына, қорғалуына және қатысуына құқықтары берілген бірінші бөлімінің 1-41-баптарына сүйене отырып, оның мазмұнымен танысып шыққаны абзал (42-54-баптарда Бала құқықтары туралы конвенцияның сақталуы және күшіне енуі туралы мәселелер қаралған).