Укиш китаби Г.Мухитдинова – Жазушы, 2000
Укиш китаби. Хрестоматия. Г.Мухитдинова – Жазушы, 2000
Укиш китаби. Методическое руководство. Г.Мухитдинова –Жазушы, 2000
Укиш китаби. Дидактические материалы. Г.Мухитдинова
Узбек тили. У.Уринбаев. – Жазушы, 2008
Укиш китаби. Г.Мухитдинова, Н.Курбонкулова. – Жазушы, 2008
4 сынып
Узбек тили. У.Уринбаев, М.Батиров –Жазушы, 2004
Узбек тили. Методическое руководство У.Уринбаев, М.Батиров –Жазушы, 2004
Узбек тили. Дидактические материалы. У.Уринбаев, М.Батиров – Жазушы, 2004
Узбек тили. Қиын дыбыстар. У.Уринбаев, М.Батиров –Жазушы, 2004
Укиш китаби. Ф.Тайжанова– Жазушы, 2004
Укиш китаби. Хрестоматия Ф.Тайжанова – Жазушы, 2004
Укиш китаби. Методическое руководство. Ф.Тайжанова – Жазушы, 2004
Укиш китаби. Дидактические материалы Ф.Тайжанова – Жазушы, 2004
5-11 СЫНЫПТАРДА ЖАЛПЫ БІЛІМ БЕРЕТІН ПӘНДЕРДІ ОҚЫТУ
«ФИЛОЛОГИЯ» БІЛІМ САЛАСЫ
ҚАЗАҚ ТIЛI
«Қазақ тілі» пәнін оқыту Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігінің 2009 жылдың 3-сәуіріндегі №160 бұйрығына сәйкес (1, 2, 3, 4, 5 қосымшалар бойынша), 2009 жылдың 14 мамырдағы №217 бұйрығына сәйкес дайындалған оқу бағдарламалары, оқулықтар мен оқу-әдiстемелiк кешендер арқылы жүзеге асырылады.
Тiл кез келген танымдық iс-әрекеттердiң құралы, ойлаудың формасы және оны дамытудың негiзi болып саналатындықтан, мектеп жасындағы балалар «Қазақ тiлi» пәнi арқылы тiлдiң үш түрлi қызметiн: теориялық мәселелердiң практикалық дағдының базасы болатынын пайымдауға үйрететiн бiлiмдiк қызметiн; жалпы адамзат жинаған тарихи-мәдени, рухани мұраларды тiл арқылы меңгеруге болатынына және өз ойын жеткiзудiң, өзiн-өзi тану мен өзгенi танудың бiрден-бiр құралы тiл екендiгiне көз жеткiзетiн танымдық қызметiн алған бiлiмдi практикалық тұрғыда қалай қолдану iскерлiктерiн жетiлдiруге бағыттайтын коммуникативтiк қызметiн меңгерту мiндеттелiнедi. Жалпы бiлiм беретiн мектептердегi жаңа бiлiм мазмұнының өзегiне алынған Мәдениет – Бiлiм – Тарих үштағаны (макромоделi) қазақ тiлi пәнiнiң мазмұндық-құрылымдық жүйесiн жетiлдiруде де басты тiн деп саналады. Яғни негiзгi және бейінді мектептерде бiлiм нәтижесi ретiнде оқушының сөз мәдениетiн қалыптастыруды көздейтiн қазақ тiлi пәнiнiң бiлiм мазмұны сөз мәдениетiнiң екi сатысына сәйкестендiрiлiп құрылды. Негiзгi сатыда оның бiрiншi басқышы – сөз дұрыстығына (әдеби тiл нормалары) ден қойылса, бейінді мектепте екiншi басқышы – сөз шеберлiгiне басымдылық берiледi. Бұл бағыттағы бiлiм-бiлiктер 5-сыныптағы тiл бiлiмiнiң сөз туралы ұғым қалыптастыратын лексикасынан бастау алып, 11-сыныпта сөз мәдениетiнiң жоғары сатысы деп саналатын шешендiкпен тәмамдалатын бiртұтас логикалық құрылымның жүзеге асуы барысында тиянақталады.
Бiлiм берудiң негiзгi деңгейінде (5-9 сыныптар) қазақ тiлiн оқытудың мақсаты – ана тiлiнiң қоғамдық-әлеуметтiк мәнiн түсiнген, тiлдiң қызметiн жүйелi меңгерген, коммуникативтiк бiлiктiлiгi дамыған дара тұлға даярлауға мүмкiндiк туғызу.
Бұл мақсатты орындау үшiн танымдық және практикалық бағыттағы бiрнеше мiндеттер қойылады.
Танымдық бағыт бойынша:
-
оқушының лингвистикалық дүниетанымын қалыптастыру;
-
әрбiр тiлдiк бөлшектердiң жалпы тiл жүйесiндегi орнын, маңызы мен ерекшелiктерiн ажырата бiлуiне қажеттi iскерлiк-дағдыларын қалыптастыру;
-
тiлдiң қоғамдық маңызын түсiндiру, ана тiлiнiң бүгiнгi таңдағы әлеуметтiк рөлiн, оның басқа тiлдермен өзара байланысын, теңдiгi мен бiрлiгiн ұғындыру;
-
оқушылардың логикалық ойлауын, қабылдау, түйсiну әрекеттерiн жетiлдiру, шығармашылық қабiлеттерiн арттыру;
-
тiлдiк құбылыстарды абстрактылауды және жинақтауды үйрету, таным белсендiлiгiн күшейту;
-
тiл фактiлерi арқылы оқушының рухани дүниесiн жетiлдiру, адамгершiлiкке, ұлтжандылыққа тәрбиелеу;
-
қазақ тiлi сабағындағы пәнаралық байланыс арқылы қоғам, табиғат туралы адамзат жинап қорытқан бiлiм негiздерiмен қаруландыру.
Практикалық бағыт бойынша:
-
оқушының тiлдiк сауаттылығын арттыру, әдеби тiл нормаларын меңгерту;
-
тiл мәдениетiн қалыптастыру, ауызекi сөйлеу, жазу, тыңдау мәдениетiнiң талаптарына сай дағдыларды жетiлдiру.
Қазақ тiлi сабағы оқушы үшiн тек грамматикалық ережелер жаттайтын, қызықсыз жаттығуларды құлықсыз орындататын пән қатарынан шығып, баланың ой өрiсiн өсiрiп, оған тiлдiң ұлттық мәдени мұра, тiршiлiктiң өзегi, танымның көзi екендiгiн сезiндiруi қажет. Бұл оқу материалдарының, жалпы бiлiм мазмұнының iшкi байланыстарынан туындап, оқушының шығармашылық бағыттағы жұмыстарымен ұштасқанда жүзеге асырылады. Шығармашылық баланың интуициясына, қиялына, таным деңгейiне сүйенiп, оның өмiрге, қоршаған ортаға деген қатынасын қалыптастыруға себiн тигiзедi. Оқушының таным деңгейi оның сөйлеу тiлiне, сөздердi орынды қолданып, сөйлемдi дұрыс құрастыру, ойын жеткiзе бiлу iскерлiгiне тiкелей тәуелдi. Сондықтан жаңа бағдарламада оқушының тiлдiк бiлiмiн кеңейтiп қана қоймай, олардың пәнге қызығуын, ынтасын арттыратын әлеуметтiк, танымдық мотивтердiң қалыптасуына жол аша отырып, алған бiлiмдерiн практикалық iскерлiк-дағдыға айналдыру көзделедi.
Жаңа бағдарламада тiлдiк жүйенiң берiлу құрылымында және бiлiм мазмұнында дәстүрлi бағдарламадан түбiрлi өзгерiстер бар.
Жаңа бiлiм мазмұнын анықтаудың ұстанымдары – тiлдiк жүйе қызметiнiң толықтығы, бiлiм мазмұны негiздерiн топтап қорыту, бiлiмнiң қосарлана енуi, интеграциялау, ғылымилық және коммуникативтiлiк принциптерiне сүйенiп, қазақ тiлiнің бiлiм мазмұнының құрамы мен құрылымына мынадай өзгерiстер енгізілді:
5–8-сыныптардың бағдарламасы ана тiлiнiң қызметi, қазақ тiлiнiң қоғамдық рөлi туралы кiрiспе тақырыптан әрi қарай әдеби тiл және мәтiннен басталады да, әдеби тiлдiң жазу мен сөйлеудегi мәнi, мәтiндер бойынша ауызша әдеби тiл мен жазбаша әдеби тiлдiң ерекшелiктерi аңғартылып, мәтiннiң түрлерiне тiлдiк талдау (лингвистикалық) жүргiзу үйретiледi. Мұнда мәтiндерге тiлдiк талдауды әр сыныпта оқушылардың алған бiлiмдерiнiң көлемiнде жүргiзу талап етiледi. Осы арқылы өтiп кеткен сыныптардағы тақырыптық-тiлдiк қайталаулар теориялық тақырыптар түрiнде емес, мәтiндердi тiлдiк талдауда және әр сыныптың соңында берiлген тiл мәдениетiнде жүргiзiлетiн жұмыс түрлерiнде жаңа формада қайталанып бекiтiледi, сөйтiп проблемалап оқытуға жол ашылады, тiлдiк құбылыстарды балалар өз бетiмен талдап шешуге үйренедi.
Тiлдiк бiрлiктер жалаң оқытылмай, әр бiрлiктiң беретiн мағыналары, қызметi айқындалып, олардың сөйлеу әрекетiнiң базасы болу мүмкiндiктерiне сай ерекшелiктерi нақтыланып, бағдарламаға енгiзiлдi.
9-сынып – негiзгi орта деңгейдің қорытындылаушы сыныбы. Сондықтан мұнда 5-8-сынып аралығында меңгертiлген барлық бiлiм, бiлiктер сөз қолданысы аясында, стиль түрлерiмен бiртұтастықта және сабақтастықта кеңейтiледi.
Кiрiспе сабақта қазақ тiлiнiң қоғамдық мәнi түсiндiрiледi. Ана тiлiмiздiң көне түркi тiлiнен бастау алатындығы жөнiнде мәлiметтер келесi тарауда қысқаша тұжырымдалады.
Бұл сыныптағы ең негiзгi саланың бiрi – қазақ тiлiнiң стилистикасы. Тарау бойынша берiлетiн бiлiм мен бiлiктiлiктер тiл мәдениетiмен тығыз бiрлiкте қамтылады. Оқушы егер 5-8-сыныптарда әдеби тiл жөнiнде практикалық сипаттағы мағлұматтарды игерiп келсе, 9-сыныпта осы тiлдiк iскерлiктерi теориялық тұжырымдармен бекiтiледi. Яғни қазақ әдеби тiлiнiң стильдерiнiң: ауызекi сөйлеу, көркем әдебиет, ресми iс-қағаздар, публицистикалық және ғылыми стильдердiң өзiндiк ерекшелiктерi, қолданыс аясы туралы нақты бiлiм берiледi. Стильдiң түрлерiн оқытқанда олардың ортақ белгiлерi мен әрқайсысының өзiне тән ерекшелiктерiн ашу мiндеттелiнедi. Сондықтан стильдiң түрлерi мынадай төрт белгiсiне қарай нақты ажыратылып игертiлуi шарт:
І – әр стильдiң қолданылатын орны;
ІІ – әрқайсысының жеке мақсаты;
ІІІ – әрбiрiнiң стильдiк сипаты;
ІV – әр стильде жиi қолданылатын тiлдiк құралдар.
Осы бiрiздiлiктi сақтай отырып түсiндiру оқушының стиль туралы бiлiмi мен бiлiгiнiң сапасын арттыруға оң ықпал етерi сөзсiз.
Оқушының жазба тiл сауаттылығын жетiлдiру мақсатына сәйкес қорытындылаушы сыныптың соңғы тарауы пунктуацияға арналған. Төменгi сыныптарда жекелеген тақырыптарға қатысты айтылатын тыныс белгiлерi жөнiндегi мағлұматтар қайта жаңғыртылып, ендiгi жерде олар қолданылу орындарына қарай топтастырылып, жүйеленiп берiлген. Мәселен, тыныс белгiлерi сөйлем iшiндегi және сөйлем соңындағы деп ажыратыла келе оқушының жазба тiл сауаттылығын шыңдауға мүмкiндiктi молайтады. Мiне, мұндай өзара сабақтастыққа негiзделген бiлiм жүйесi оқушының тiлдiк бiлiмiн тереңдетумен қатар сөйлеу бiлiктiлiгiн де жетiлдiруге септеседi. Нәтижесiнде оқушының бiлiм сапасы әдеби тiл нормалары (сөз дұрыстығы) тұрғысынан жаңа сатыға көтерiлетiн болады.
10-11 сынып – бағдарлы сыныптар деп саналады. Жоғарыда атап өтiлгендей, бұл кезеңде сөз мәдениетiнiң екiншi басқышын – сөз шеберлiгiн жетiлдiруге басымдылық берiледi. Бейінді сыныптағы қазақ тiлiн оқытудың мақсаты – сөз мәдениетiнiң негiздерiн таныту, сөз әдебиетінің қарым-қатынас түрлерiмен байланысы жайлы, шешендiк өнер туралы мағлұматтар бере отырып, оқушылардың сөйлеу мәдениетiн жетiлдiру, тiлдi әлеуметтiк қызметiне сай орынды жұмсай бiлуге үйрету, олардың интеллектуалдық, коммуникативтiк қабiлеттерiн арттыру.
Осы мақсатқа сай туындайтын негiзгi мiндеттер:
-
тiлдiң жалпы адамзаттық құндылық ретiндегi рөлiн түсiндiру;
-
сөз қолданудың ұлттық дәстүрлерiн жаңғырта отырып, сөз әдебiнiң нормаларын меңгерту;
-
әдеби тiлдiң стильдiк тармақтары туралы түсiнiктерiн кеңейту;
-
сөз сапасына қатысты ұғымдарды меңгерту;
-
қарым-қатынас түрлерiне тән сөз әдептерiн игерту;
-
шешендiк өнердiң мәнi мен тарихы туралы мағлұмат беру;
-
шешендiк сөздiң тектерi мен түрлерi, олардың өзiндiк ерекшелiктерi жөнiнде ұғым қалыптастыру;
-
шешен сөйлеуге төсемдi әлеуметтiк-тiлдiк дағдыларын қалыптастыру;
-
көркем сөз нормаларын меңгерту;
-
көпшiлiк алдында сөйлей бiлу дағдыларын жетiлдiру;
-
пiкiрталас мәдениетi талаптарына лайық сөйлеу шеберлiктерiн шыңдау.
Бейінді мектепте өмiрге қажеттi тiлдiң функционалды жүйелерiне сай сөз саптауға машықтандыру барысында қазақ тiлiнiң грамматикалық жүйесi туралы негiзгi сатыда алған бiлiмдерi кеңейтiлiп отырады. Мысалы, сөз әдебiне қатысты материалдар фонетикалық, лексикалық, синтактистiк бiлiмдерiн жаңғырта отырып меңгерiлсе, жазба тiл мәдениетiне арналған тақырыптарда орфография мен пунктуация, стильдер туралы ұғымдарға көбiрек назар аударылады. Ал, шешендiкке баулу тiл тарихына, әлеуметтiк лингвистикаға байланысты бiлiмдерге негiзделiп отырды.
Сөз әдебi, әдетте, ауызша және жазбаша сөйлеу тiлi мәдениетiмен тұтастықта танылатындықтан, ол айналасындағылармен табыса бiлуге табан тiрей отырып, қарым-қатынастың әлеуметтiк-тұрмыстық және ресми-iскерлiк секiлдi түрлерiне қарай сараланды. Осы қатынас түрлерiнiң мақсатына қарай тiлдiң қолданыс аясының өзiндiк ерекшелiктерiне көңiл аударылды. Ал, жазба тiл мәдениетi аясында, негiзiнен, iс-қағаздары стилi мен оқушылардың шығармашылық бағыттағы жазба жұмыстарының үлгiлерi топтастырылды. 9-сыныпта стиль түрлерi туралы бiлiм берiлгенмен, оларды нақты талдауды сағат саны көтермейтiндiгiн және бүгiнгi қоғамдық-әлеуметтiк сұранымдарды ескере келе жоғары сыныпта ресми стильге арнайы сағат бөлiндi.
Осы тақырыптар бойынша берiлетiн бiлiм мен iскерлiк-дағдылардың шығармашылық бағытта кең өрiстеуiне 11-сыныпта шешендiкке баулу арқылы мүмкiндiк туғызылады. Себебi шешендiк өнерге қойылатын талаптар тiлдiк талғам негiзiнде айқындалады да, практикалық жүйеде нақтыланып отырылады. Шешендiктiң тарихы, ұлттық шешендiк өнердiң ерекшелiктерi, ғылым ретiнде қалыптасуы, шешендiк сөздiң түрлерi жөнiнде берiлген арнайы тақырыптарға негiздей отырып, шешендiкке қажеттi бiлiм, дағды көлемдерi анықталады. Атап айтқанда, шешендiкке қойылатын талаптар, шешен сөйлеудiң негiзгi сапалары, шешендiк сөздегi әдеби тiл нормаларының көрiнiсi, шешендiкке қажеттi дағдылар топтастырылып берiледi. Одан кейiнгi кезекте жұрт алдында сөйлеуге машықтану жолдары, нақты сөзге дайындықтың сатылары, сөз құрылымы (сөздiң кiрiспесi, негiзгi бөлiмi, қорытындысы), тыңдарманмен байланыс жасаудың шарттары туралы мағлұмат берiлiп, практикалық тапсырмалар мен тақырыптар көрсетiледi. Курстың соңында пiкiрталасының түрлерi, олардың әрқайсысының ерекшелiктерi, пiкiрсайысындағы өзiн-өзi ұстау, сөйлеу мәдениетi туралы, оның талаптары мен шарттары ұлттық және мәдени дәстүрге негiзделе отырып ұсынылады. Өз пiкiрiн қорғаудың, қарсыласын мойындатудың түрлi тәсiлдерi оқушы ұғымына ыңғайластырылған. Сұрақ қою, сұраққа жауап берудiң әдiс-амалдары нақтыланып берiледi. Айтысу шеберлiгiн жетiлдiрудiң негiзгi жолдары анықталып көрсетiлген. Мұғалiмге көмек көрсету мақсатында бағдарлама құрамында оқушының сөз мәдениетiн жетiлдiруге қатысты әдiстемелiк бағыттағы тапсырмалар да сараланып берiлген. Онда қамтылған практикалық жұмыстар оқушы өмiрiне, қазiргi заманға ыңғайландырылған.
Сонымен, 10-11-сыныптардағы қазақ тiлiнiң бағдарламасында негiзiнен, тiлдiң танымдық, коммуникативтiк, кумулятивтiк, экспрессивтiк, т. б. қызметтерiмен қатар әрi өзара бiрлiкте меңгерту көзделдi. Бiлiм мазмұнын анықтауда, оқу материалдары жүйелiлiк, коммуникативтiк, белсендiлiк, практикалық бағыттылық, тiл қызметтерiн бiртұтастықта меңгерту, теория мен практиканы өзара байланыста меңгерту, қоғамдық қажеттiктi ескеру, интеграция т. б. ұстанымдар басшылыққа алынды.
Оқытудың, бiлiм берудiң нәтижесi ретiнде оқушының сөз мәдениетi деңгейiн көтере отырып, жеке тұлғалық мәдениетiн қалыптастыру көзделдi. Бұл орайда оқыту мақсаты нәтижеге бағдарланған бiлiм талаптарына ыңғайландырылып, бүгiнгi қоғамдық-әлеуметтiк сұраныммен ұштастырыла қамтылды.
Жалпы бiлiм беретiн мектептiң 5–11 сыныптарындағы бiлiм берудiң мiндеттерi Қазақстан Республикасы жалпы орта бiлiм берудiң мемлекеттiк жалпыға мiндеттi стандарттары негiзiнде жасалған төмендегiдей нормативтiк құжаттар мен оқу бағдарламалары және оқулықтары арқылы жүзеге асырылады:
-
2002 жылғы 24 қыркүйектегi № 693 Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрінің бұйрығымен бекiтiлген Жалпы бiлiм беретiн оқу мекемелерiнiң негiзгi деңгейінің базистiк оқу жоспары;
-
2002 жылғы 11 наурыздағы № 148 Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрінің бұйрығымен бекiтiлген Қазақ тiлiнiң оқу бағдарламасы. 5-7- сыныптар;
-
2002 жылғы 12 мамырдағы № 405 Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрінің бұйрығымен бекiтiлген Қазақ тiлiнiң оқу бағдарламасы. 8-9- сыныптар;
-
2009 жылғы 3 сәуірдегі № 160 бұйрығының 1 қосымшасы 2009-2010 оқу жылында Білім беру ұйымдарында пайдалануға рұқсат етілген оқулық басылымдарының тізімі;
-
2009 жылғы 3 сәуірдегі № 160 бұйрығының 2 қосымшасы бойынша қосымша оқуға арналған оқулықтар мен сыныптан тыс оқуға арналған әдебиеттер тізімі;
-
2009 жылғы 3 сәуірдегі № 160 бұйрығының 4 қосымшасы бойынша электрондық оқулықтар тізімі;
-
2009 жылғы 3 сәуірдегі № 160 бұйрығының 5 қосымшасы бойынша қазақ-түрік лицейінде оқытатын оқулықтар тізімі;
-
Қазақ тiлi бағдарламасы. Орта жалпы бiлiм беретiн мектептiң 10-11-сыныптарына арналған. Алматы, Ы.Алтынсарин атындағы ҚБА 2006.
8-сынып
-
Қазақ тiлi. С.Аманжолов, А.Аманжолов, Г.Қосымова. Мектеп,2008
-
Қазақ тілі. Әдістемелік нұсқау. Г.Қосымова, Н.Құрманова Мектеп,2008
-
Қазақ тілі. Дидактикалық материалдар З.Басыбекова, З.Ерназарова Мектеп,2008
9-сынып
-
Қазақ тілі. А.Қасымбек Арман-ПВ, 2009
-
Қазақ тілі. Әдістемелік құрал А.Қасымбек, З.Сәбитова, Арман-ПВ, 2009
10-сынып қоғамдық-гуманитарлық бағдар
-
Қазақ тiлi. Сөз мәдениетi Н.Уәли, Ө. Қыдырбаев. Мектеп, 2006
-
Қазақ тiлi. Әдiстемелiк нұсқау. Ж.Исаева. Мектеп, 2006.
-
Қазақ тiлi. Дидактикалық материалдар. Н.Уәли, А.Фазылжанова, А.Қобыланова Мектеп, 2006.
-
Қазақ тiлi. Диктанттар жинағы. Н.Уәли, А.Фазылжанова, Мектеп, 2006.
11-сынып қоғамдық-гуманитарлық бағдар
-
Қазақ тiлi. Сөз мәдениетi және шешендік. Ж.Дәулетбекова, Қ.Рай, Ш.Есмағанбетова. Мектеп, 2007.
-
Қазақ тiлi. Әдiстемелiк нұсқау.. Ж. Дәулетбекова Мектеп, 2007
-
Қазақ тiлi. Сөз мәдениетi және шешендік. Дидактикалық материалдар. Ш.Есмағанбетова, Мектеп, 2007.
-
Қазақ тiлi. Сөз мәдениетi және шешендік. Диктанттар жинағы Қ.Рай, Мектеп, 2007.
11-сынып жаратылыстану-математикалық бағдар
-
Қазақ тiлi. Сөз мәдениетi және шешендік Г. Қосымова . Мектеп, 2007.
-
Қазақ тiлi. Әдiстемелiк нұсқау. Г.Қосымова. Мектеп, 2007.
-
Қазақ тiлi. Дидактикалық материалдар. Г.Стамқұлова, Г.Оспанова, Мектеп, 2007.
-
Қазақ тiлi. Шешендік өнер. Диктанттар жинағы, М.Атабаева. Мектеп, 2007.
Қосымша оқуға:
-
Қазақ тілі. Грамматикалық анықтағыш (каз/рус)Ж.Түймебаев. Мектеп, 2007
-
Қазақ тілі. Морфология: карточкалар (қоғамдық гуманитарлық бағыт) О.Байзақова Арман-ПВ, 2008
-
Қазақ тілі. Фонетика. Лексика: карточка сұрақтар (қоғамдық гуманитарлық бағыт). О.Байзақова Арман-ПВ, 2008
-
Қазақ тілі. Таблицы и схемы.(для 1-9 классов школ с русским языком обучения). Д.Ақанова, А.Алдашева, Қ.Қадашева, Э.Сүлейменова . Арман-ПВ, 2008
-
Қазақ тілінен жазба жұмыстар. С.Тұрсынғалиева .Арман-ПВ, 2008
-
Казахский язык: базовый курс. Учебное пособие. А.Кудерина Арман-ПВ, 2008
-
Бастауыш мектепке арналған қазақша-орысша түсіндірме сөздік. Казахско-русский словарь, Ә.Алмабаев Арман-ПВ, 2003
-
Самоучитель казахского языка. 1500 слов и сочетаний для школьников, учащихся и студентов. Т.Шаңбай, Қ.Байғабылова, Аруна, 2005
-
Қазақ тілі бойынша бақылау жұмыстары (орыс бөліміне арналған). Учебное пособие. Sansam, 2007
-
Қазақ тілі бойынша тіл дамыту тақырыптары (орыс бөліміне арналған). Учебное пособие. Н.Мұхамадиева Sansam, 2007
Электрондық оқулықтар
1. Казахский язык. Интерактивные электронные УМК. 2-11 классы рус. Nurecom, 2008
ҚАЗАҚ ӘДЕБИЕТI
Білім беру жүйесінің негізгі және бейіндік мектеп деңгейлеріндегі қазақ әдебиетін оқытудың мақсаты – оқушылардың рухани дүниесін байыта отырып, оларға азаматтық, адамгершілік, елжандылық, көркемдік-эстетикалық тәрбие беру және олардың ой-өрісін кеңейтіп, ауызша сөйлеу мен жазба тіл мәдениетін қалыптастыру болып табылады. «Қазақ әдебиеті» пәнін оқып-үйрену арқылы оқушылар халқымыздың ұлттық құндылықтарын сөз өнері тұрғысынан қабылдауға қажетті білім, білік дағдыларымен қаруланады.
Қазақстан Республикасындағы жалпы бiлiм беретiн орта мектептердегi «Қазақ әдебиетi» пәнi үстiмiздегi оқу жылында осы пәндi оқытуға негiз болатын «Қазақ әдебиетi» тұжырымдамасында, қазақ әдебиетiнiң жалпыға мiндеттi бiлiм стандартында, пәндiк бағдарламаларда белгiленген мақсат пен мiндеттерге сәйкес оқытылады.
«Қазақ әдебиеті» пәнін оқытудың мақсаты – қазіргі өзгермелі қоғам жағдайында өзіндік белсенділік көрсете алатын, халқымыздың тарихын, дәстүрін, өнерін, әдебиеті мен мәдениетін ұлттық құндылық ретінде бағалап, құрметтей білетін, әдеби көркем туындыда бейнеленген құбылысты эстетикалық тұрғыда қабылдауға қажетті білім, білік, дағдыларымен қаруланған, оқырмандық талғамы терең, жан-жақты дамыған дара тұлға қалыптастыру.
«Қазақ әдебиеті» пәнін оқытудың басты міндеттері:
-
оқушылардың рухани-адамгершілік қасиетін байыту және эстетикалық танымын кеңейту, оқырмандық мәдениетін қалыптастыру;
-
өмірдегі кездесетін жағдаяттардағы мәселені шешуде қазақ әдебиетінен алған білім мен тәрбиенің игі нәтижесін пайдалануға, өз өмірлеріне қолдануға үйрету;
-
ойын еркін, шешен жеткізе алу, әдеби-теориялық білімін жазба жұмыстарда сауатты қолдана алу біліктілігін қалыптастыру немесе ауызша айтылғанды қабылдай алуын, ойын ауызша жеткізе алуын, жазылған мәтінді, ақпаратты, түсіне алуын және өз ойын жазбаша жеткізе алу қабілетін дамыту.
Қазақ әдебиеті оқу пәні мынадай ұстанымдар арқылы жүзеге асады:
-
коммуникативтілік – қазақ тілінің коммуникациясының ауызша және жазба түрлерін қолдана білу;
-
оқушының жеке тұлғасына, оның шынайы қажеттіліктері мен мүддесіне, әлеуметтік-мәдени, жеке даму бағдарламасына, яғни тұлғалық-бағдарлық бағыттылығы;
-
оқытудың әрекеттік негізі ұстанымы – жеке, топтық және ұжымдық оқыту формаларын басым пайдалану;
-
когнитивтік (саналы) үйрету ұстанымы - вербалдық және пәндік маңызынан тұратын оқушы әлемінің картинасын қалыптастыру, қойылған міндетті өз бетімен шешу және қарым-қатынас барысында сәйкес құралды таңдап алу үдерісін саналы түрде басқара білу;
-
лингвомәдени ұстаным – оқушынының өзара байланысты коммуникативтік және әлеуметтік-мәдени дамуы, Қазақстан халықтары және әлемдік қауымдастық мәдениетімен қауыштыру;
-
өзін-өзі ұйымдастыра білу және өзін көрсете білу ұстанымы оқушылардың өзіндік белсенділігінің пайда болуына, әлеуметтік мәдени өзара әрекеттестікке және өзін-өзі жүзеге асыруға дайындығын көтеру.
Білім берудің жаңа жүйесінде негізгі мектепті аяқтаған оқушылар таңдау бағытына қарай бейінді сыныптарда оқуын жалғастырады. Бейіндік оқыту – жалпы орта білім беретін мектептердің жоғары сыныптарда даралап оқытуға, оқушының әлеуметтенуіне және мектептің жоғары сыныптарда орта және жоғары кәсіптік білім беру мекемелерімен ынтымақтастығына бағытталған арнайы дайындық жүйесі. Бейіндік оқытудың басты мақсаты – оқушылардың бейіндік білім алуын жүзеге асыру, олардың отбасында, жергілікті және аймақтық ортада әлеуметтенуін, сонымен қатар оқушыларды орта және жоғары кәсіптік оқу орындарына дайындау үшін орта жалпы білім беру бағдарламаларындағы жеке пәндерді кеңейтіп оқытуды қамтамасыз ету болып табылады. «Қазақ әдебиетi» пәні мемлекеттiк бiлiм стандартында белгiленген бiлiм мазмұны мен оқушылардың бiлiм, бiлiк, дағдылары мен құзыреттілік түріндегі күтілетін нәтижелерге жету талаптарын орындайды.
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігінің 2009 жылдың 3-сәуіріндегі №160 бұйрығына сәйкес (1, 2, 3, 4, 5 қосымшалар бойынша), 2009 жылдың 14 мамырдағы №217 бұйрығына сәйкес дайындалған оқу бағдарламалары, оқулықтар мен оқу-әдiстемелiк кешендер арқылы жүзеге асырылады.
Бағдарламалар:
-
Әдебиет. Жалпы орта бiлiм беретiн қазақ орта мектептерiнiң 5-7 сыныптарына арналған оқу бағдарламасы. Алматы: «РОНД», 2003.
-
Жалпы орта бiлiм беретiн қазақ орта мектептерiнiң 8-9 сыныптарына арналған «Қазақ әдебиеті» оқу бағдарламасы. Алматы: Ы.Алтынсарин атындағы Қазақ бiлiм академиясы, 2004.
-
Жалпы орта білім беретін мектептердің қоғамдық- гуманитарлық бағдарындағы 10-сынып «Қазақ әдебиеті» оқу бағдарламасы. Алматы: Ы.Алтынсарин атындағы Қазақ білім академиясы, 2006.
-
Жалпы орта білім беретін мектептердің жаратылыстану-математика бағдарындағы 10-сынып «Қазақ әдебиеті» оқу бағдарламасы. Алматы: Ы. Алтынсарин атындағы Қазақ білім академиясы, 2006.
8-сынып
Қазақ әдебиетi С.Мақпырұлы, А.Қыраубайқызы,К. Құрманбай Мектеп, 2008
Қазақ әдебиеті. Әдістемелік нұсқау С.Мақпырұлы, А.Қыраубайқызы, К.Құрманбай Мектеп, 2008
Әдебиет әлемінде. Хрестоматия С.Мақпырұлы, К.Құрманбай, Н.Әбішева Мектеп, 2008
10-сынып қоғамдық-гуманитарлық бағдар
Қазақ әдебиетi. С.Қирабаев, Ұ.Асыл, К.Құрманбай және т.б. Мектеп, 2006.
Қазақ әдебиетi. Әдiстемелiк нұсқау. Ұ.Асыл, К.Құрманбай, С. Дүйсебаев, Б.Әрінова Мектеп, 2006.
Қазақ әдебиетi. Дидактикалық материалдар. Б.Әрiнова, Ғ.Сүйіндікова. Мектеп, 2006.
Қазақ әдебиетi. Хрестоматия. З.Ахметов, Ұ.Асыл. Мектеп, 2006.
10-сынып жаратылыстану-математикалық бағдар
Қазақ әдебиетi. Қ.Алпысбаев, Б.Әбдіғазиұлы, Б.Сманов, Ж.Сәметова, Мектеп, 2006.
Қазақ әдебиетi. Дидактикалық материалдар Г.Раева, Ж.Сәметова, А.Далабаева, Мектеп, 2006.
Қазақ әдебиетi. Әдiстемелiк нұсқау. Қ.Алпысбаев, А. Далабаева, Ж.Сәметова, Б.Әбдіғазиұлы, Мектеп, 2006.
Қазақ әдебиетi. Хрестоматия Қ.Алпысбаев, Ж.Сәметова, А.Далабаева. Мектеп, 2006.
Қосымша оқуға:
-
Түркі тілдес халықтар әдебиетінің кейбір үлгілері. Хрестоматия. 5 -11-сыныптар.Ө.Тыныбаева, Т.Жұмажанова. Білім, 2007
-
Қазақ балалар әдебиетінің хрестоматиясы (1, 2, 3-кітаптар). Ш.Ахметов. Арман
ПВ,2008
РУССКИЙ ЯЗЫК И ЛИТЕРАТУРА В ШКОЛАХ С КАЗАХСКИМ,
УЙГУРСКИМ, УЗБЕКСКИМ ЯЗЫКАМИ ОБУЧЕНИЯ
РУССКАЯ РЕЧЬ (5-9 классы),
РУССКИЙ ЯЗЫК (10-11 классы)
В 2009–2010 учебном году обучение предмету «Русская речь» будет осуществляться в 5-11 классах общеобразовательной школы Республики Казахстан на основе Государственного общеобязательного стандарта среднего общего образования РК по предмету «Русская речь» для школ с нерусским языком обучения, утвержденного приказом МОиН РК за № 693 от 24.09.2002 г.
Перечень учебных изданий, разрешенных к использованию в организациях образования, определен приказами Министра образования и науки Республики Казахстан № 160 от 3 апреля 2009 года (приложения 1, 2), №217 от 14 мая 2009 года.
При обучении русскому языку в 5-9 классах следует использовать следующие программы:
Русская речь. Программы для 5-7 классов общеобразовательной школы с нерусским языком обучения. Жанпеисова У.А., Кожакеева Ш.Т., Гуревич Г.Ф., Шаймакова Р.К., Бекиш Р.И., Бадамбаева Г.А., Кунакова К.У., Кабдолова К.Л. – Алматы: РОНД, 2003. – 44 с.
Русская речь. Программы для 8-9 классов общеобразовательной школы с казахским, уйгурским, узбекским языками обучения. Бадамбаева Г.А., Исмагулова Б.Х., Тюлебаева М.А., Шманова Н.Н. – Алматы, 2004. – 27 с.
В 2009–2010 учебном году преподавание в 5-9 классах осуществляется по программе русской речи и учебникам нового поколения в рамках 3 часов в неделю в каждом классе.
Литературное чтение входит как составной компонент в интегрированный курс русской речи. Литература изучается отдельно 1 час в неделю. При заполнении журнала на данный предмет выделяется отдельная страница. Обучение по данному предмету в 5–9 классах ведется по учебным пособиям, выпущенным издательством «Білім».
В 2009–2010 учебном году должны использоваться учебники для 8 класса 2-ого издания, которые претерпели определенные изменения.
Определение современного образования как основы прогресса, устойчивости и безопасности страны актуализирует проблемы обучения русскому языку в 5–9 классах общеобразовательных школ РК: языковому образованию в процессе обеспечения конкурентоспособности подрастающего поколения в современном мире отводится немаловажная роль. Язык в современном школьном образовании является одновременно и целью и средством обучения.
Русский язык в Казахстане наряду с государственным – одно из основных средств получения информации в научной, культурной и социально-бытовой сферах жизни. Место русского языка в образовательной системе страны определено «Законом о языках в РК». Русский язык как предмет языкового цикла в школьной системе характеризуется как средство формирования, существования и выражения мысли об объективной действительности, свойства и закономерности которой являются предметом других дисциплин.
Цели и задачи обучения русскому языку в казахской школе, сформулированные в учебных программах предмета «Русская речь» определяют структуру учебной программы, включающей в себя выявление уровня умений и навыков в основных видах речевой деятельности, описание объема языковых знаний и формирования представлений о лингвоэтнокультуре народа, для которого русский язык является родным, через тематику текстов для чтения и развития речи.
Учебная программа предполагает комплексное обучение всем уровням языка и видам речевой деятельности на базе текстового материала страноведческого и этнокультурологического характера.
Образовательные технологии, используемые учителем по предмету «Русская речь» на основной ступени общего среднего образования, должны способствовать гарантированному достижению ожидаемых образовательных результатов (знаниевых и компетентностных в их системной координации).
В основной школе для обучения русской речи могут быть использованы следующие технологии:
– игровая: ролевые игры, имитационные игры и др. помогают проявить учащимся себя как активных творческих субъектов учебной деятельности, способствуют становлению их коммуникативной компетентности, являются интересными и перспективными для достижения целей и задач обучения языку. Можно дать, к примеру, возможность учащимся сыграть роль гида иностранных туристов по своему городу; подготовить информационный буклет о маршруте с иллюстративным материалом; постараться убедительно и ярко изложить свою речь экскурсовода, оставив незабываемые впечатления у гостей города;
– использование технологий развивающего обучения направлено на становление учащегося как самостоятельного субъекта, взаимодействующего с окружающей средой. Это взаимодействие включает все этапы деятельности, каждый из которых вносит свой специфический вклад в развитие личности;
– поисковая технология, нацеливает на анализ языковых явлений по заданным алгоритмам, на работу со справочной литературой (энциклопедии, словари, справочники) и со специальной научной литературой;
– диалогическая технология как одна из разновидностей личностно-ориентированных технологий создает возможности для учащихся вступить в диалогическое общение при обсуждении различных проблем языкового характера.
На старшей ступени школы изучение курса русского языка предполагает углубление полученных знаний, развитие интеллектуальных способностей на основе организации исследовательской деятельности учащихся. Особое внимание уделяется развитию умений работы с текстами различных стилей и развитию речи.
Одним из направлений реформы казахстанского образования, ориентированной на создание конкурентоспособного образовательного поля, является профилизация старшей ступени школы. Нормативные рамки этого процесса очерчены в Государственном общеобязательном стандарте образования (2002). В 2009–2010 учебном году учебном году 10–11 классы будут продолжать обучаться по двум направлениям: общественно-гуманитарному и естественно-математическому. При этом внутри направлений администрация школы на основе интересов и запросов учащихся формирует узкий профиль. К примеру, в общественно-гуманитарном это могут быть филологический, лингвистический, литературно-исторический, искусствоведческий и т.п. профили.
При обучении русскому языку на старшей ступени школы в школах с нерусским языком обучения используется следующее нормативное и учебное обеспечение:
Государственный общеобязательный стандарт по предмету «Русская речь» // Қазақстан Республикасы жалпы орта білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті стандарттары. Жалпы орта білім. – Алматы, 2002. – С.52-70.
Согласно концепции языкового образования, определенного госстандартом, предполагается, что к данному периоду учащиеся должны иметь базу речевых умений и навыков, позволяющих изучать русский язык углубленно.
Обучение русскому языку предполагает формирование лингвистической, языковой и коммуникативной компетентности. Усиливается внимание к формированию этнокультуроведческой компетентности, включающей в себя сведения о языке, представления о связях языка с национальными традициями народа, осознание учащимися красоты и выразительности русского языка. Доминантой языковых курсов должно быть формирование познавательной и коммуникативной культуры личности. При этом надо исходить из того, что уже само по себе овладение любым вторым языком формирует языковое мышление и сознание и, несомненно, уважительное отношение ко всем языкам.
Переход к профильному обучению означает смену образовательной парадигмы, переход к системе отбора содержания и конструирования форм обучения, которые ведут к формированию у обучаемых жизненно важных компетенций. Осуществление профильного обучения потребует уменьшения доли инвариантного компонента содержания образования на старшей ступени, так как введение профильного обучения реально возможно только при разгрузке содержания и сокращения объема непрофильных предметов, изучаемых с целью завершения базовой общеобразовательной подготовки учащихся.
В школьном (вариативном) компоненте учебного плана на общественно-гуманитарном направлении в 10 классе на русский язык отводится 2 часа в неделю, на русскую литературу в 10 классе в неделю 2 часа, и в базовом компоненте естественно-математического направления на русский язык отводится в 10 классе также 2 часа в неделю, а на русскую литературу в 10 классе – по одному часу.
Предметы школьного компонента являются обязательными к изучению учащимися. Ученический компонент не является обязательным в учебной нагрузке учащихся.
Прикладные курсы – обязательные курсы, входящие в состав профиля обучения на старшей ступени школы. Прикладные курсы выполняют три основных функции. Одни из них могут выступать в роли дополнения содержания профильного курса. В этом случае такой дополненный профильный курс становится в полной мере углубленным, то есть является углубленным изучением отдельных учебных предметов.
Другой тип прикладных курсов может развивать содержание одного из базисных курсов, изучение которого осуществляется на минимальном образовательном уровне.
Третий тип прикладных курсов направлен на познавательные интересы отдельных школьников в областях деятельности человека, выходящих за рамки выбранного им профиля.
К прикладным (профильным углубленным) курсам относятся те, которые направлены на углубление изучаемых в данном направлении предметов, к примеру: «Стилистика языка», «Деловой язык», «Техника литературного перевода», «Речевой этикет», «Выразительное чтение» и др.
В рамках каждого отдельного профиля возможна (прежде всего, за счет прикладных курсов) дополнительная внутрипрофильная специализация (например, филологическая в рамках гуманитарного направления).
Таким образом, в 10 классе создаются условия для осознанного выбора обучающимся профиля обучения в старшем звене. Поэтому школьный и ученический компоненты на этом этапе основной школы целесообразно использовать на углубленное изучение отдельных образовательных областей и занятия поисково-исследовательского характера по желанию обучающихся.
В 2009–2010 учебном году в 10 классе преподавание ведется согласно ГОСО–2002 по двум профильным направлениям: общественно-гуманитарному и естественно-математическому. Для них разработаны отдельные программы и учебники. Учебно-методическое и нормативное обеспечение преподавания русскому языку в 10 классе состоит из следующих единиц:
-
Государственный общеобязательный стандарт по предмету «Русская речь» // Қазақстан Республикасы жалпы орта білім берудың мемлекеттік жалпыға міндетті стандарттары. Жалпы орта білім. – Алматы, 2002. –52–70 б.
2. Русский язык. Программа для 10–11 классов общеобразовательной школы с нерусским языком обучения (общественно-гуманитарное направление). Жаналина Л.К.,
В центре внимания учителя должны быть основные педагогические технологий, которые актуальны для старшей ступени школы. Это технологии:
– дифференцированно-уровневого обучения, которые обеспечат дифференциацию учебного процесса для различных групп обучаемых. К примеру, по теме «Образование причастий» три условно поделенные группы учащихся могут выполнить задания соответственно 1–ой, 2–ой, 3–ей степени сложности: 1) объяснить образование причастий, приведенных в тексте; 2) образовать причастия от данных глаголов по приведенной модели (схеме); 3) образовать все возможные формы причастий от данных глаголов без опоры на модели (схемы);
– основным в проблемной технологии является творческий поиск ответов при решении заданий проблемного характера: например, учащиеся решают проблемную задачу, заключающуюся в нахождении выхода из проблемной ситуации: Почему междометие не может быть отнесено ни к знаменательным ни к служебным частям речи?
Информационно-коммуникационные технологии построены на использовании возможностей современных средств коммуникации (обучающих компьютерных программ, Интернета, электронных учебников по русскому языку, интерактивной доски и др.). К примеру, на уроках русской речи можно использовать мультимедийную обучающую программу, построенную на тестовых заданиях и предназначенную для контроля со стороны учителя и самоконтроля.
Проектная технология предполагает использование совокупности исследовательских, поисковых, проблемных методов, творческих по самой своей сути; предполагает необходимость применения интегрированных знаний, умений, навыков из различных областей науки, техники, технологии, творческих областей.
Интегративная технология построена на использовании интегрированных дидактических возможностей разных областей научного знания: к примеру, подготовить лингвокультурологический анализ законченного отрывка из литературного произведения, изучаемого в 8 классе (в этом случае используются интегрированные дидактические возможности собственно лингвистики и культурологии);
К эффективным технологиям интерактивного обучения относится работа учащихся в малых группах, когда учащиеся разного уровня подготовленности по предмету «Русская речь», объединяясь в малую группу, совместно решают проблемные языковые задачи, совместно находят приемлемое решение данной задачи.
Современные технологии, которые применит учитель по предмету «Русский язык» на старшей ступени общего среднего образования, должны гарантировать достижение определенного стандарта обучения, являться эффективными по образовательным результатам.
Информационно-коммуникационные технологии позволяют широко использовать необходимые профильно-ориентированные источники информации, овладевать умениями деловой переписки (электронные письма), совершенствовать умения поиска и использования сети Интернет, в общеобразовательных и профессионально-ориентированных целях.
В модульно-рейтинговой технологии из программированного обучения заимствуется идея активности ученика в процессе его четких действий в определенной логике, постоянное подкрепление своих действий на основе самоконтроля, индивидуализированный темп учебно-познавательной деятельности и основной акцент делается на виды и структуру модульных программ.
В технологиях дифференцированного обучения и связанных с ним групповых технологиях основной акцент сделан на дифференциацию постановки целей обучения, на групповое обучение и его различные формы, обеспечивающие дифференциацию учебного процесса для различных групп обучаемых.
Среди технологий интерактивного обучения эффективна технология развития критического мышления через чтение и письмо, которая направлена на формирование информационной компетентности учащихся.
Личностно-ориентированные технологии ставят в центр образовательной системы личность ребенка, обеспечение комфортных, бесконфликтных и безопасных условий ее развития, реализации ее природных потенциалов.
Игровые технологии: деловые игры, имитационные игры, ролевые игры, которые готовят учащихся к общественной деятельности, помогают проявить им себя как активных творческих субъектов учебной деятельности, развивают коммуникативную компетентность, являются интересными и перспективными для достижения целей и задач обучения языку.
В основе метода проектов лежит развитие познавательных навыков учащихся, умений самостоятельно конструировать свои знания, умений ориентироваться в информационном пространстве, развитие критического и творческого мышления.
Метод проектов всегда ориентирован на самостоятельную деятельность учащихся – индивидуальную, парную, групповую, которую учащиеся выполняют в течение определенного отрезка времени. Этот метод органично сочетается с групповыми методами. Метод проектов всегда предполагает решение какой-то проблемы. Решение проблемы предусматривает, с одной стороны, использование совокупности, разнообразных методов, средств обучения, а с другой, предполагает необходимость интегрирования знаний, умений применять знания из различных областей науки, техники, технологии, творческих областей. Если говорить о методе проектов как о педагогической технологии, то эта технология предполагает совокупность исследовательских, поисковых, проблемных методов, творческих по самой своей сути.
Перечень учебных изданий, разрешенных к использованию в организациях образования, определен приказами Министра образования и науки Республики Казахстан № 160 от 3 апреля 2009 года (приложения 1, 2), №217 от 14 мая 2009 года.
РУССКАЯ ЛИТЕРАТУРА В ШКОЛАХ С НЕРУССКИМ ЯЗЫКОМ ОБУЧЕНИЯ
Цель изучения предмета «Русская литература» в школе с нерусским языком обучения в целом тождественна цели ее изучения в школе с русским языком обучения. Она конкретизируется и приобретает специфику на уровне задач, основной из которых является формирование поликультурной личности, которая, с одной стороны, способна воспринимать инонациональную литературу (культуру), с другой – более широко и многомерно осмысливать родную литературу (культуру).
Все больше внимания уделяется вопросам взаимосвязанного изучения родной и русской литератур на основе разработанного принципа общности и национального своеобразия. Такой подход позволяет, не отчуждая нерусских учащихся от родной литературы и культуры, приобщить их к высоким нравственным и эстетическим ценностям русской литературы. Приобретенный в процессе изучения родной литературы духовный опыт учащихся расширяется и обогащается благодаря знакомству с лучшими произведениями русской литературной классики.
Школа с казахским (уйгурским, узбекским и др.) языком обучения – это школа сопряжения родной и русской культур, школа «диалога культур», формирующая билингвальную и бикультурную личность. Родная и русская литература в школе с нерусским языком обучения изучаются параллельно, что позволяет «выявить национальное своеобразие каждой литературы и то общее, что их объединяет: общие мировоззренческие позиции, духовные нравственные ценности, эстетические представления и др.». Сравнение, сопоставление произведений русской и родной литератур способствуют развитию билингвальных способностей учащихся, формированию у них толерантного сознания, позволяющего ощутить себя одновременно представителем определенной этнокультуры и гражданином многонационального общества.
Система литературного образования в билингвальных и бикультурных организациях образования включает в себя два равноправных предмета: «Русскую литературу» и «Родную литературу». Родной литературе в системе литературного образования учащихся таких школ следует уделять большое внимание. Родная литература, как и родная культура в целом является основным средоточием духовного опыта народа, формирует мировоззрение, духовно-нравственные ценности учащихся эстетический вкус, опираясь на то особое, трудно оценимое чувство родного слова, которое воспитывается с младенчества.
Русская же литература с ее «всемирной отзывчивостью», гуманизмом имеет особое, объединяющее, общекультурное значение для многих народов Казахстана. Она объединяет, духовно сплачивает народы, так как ей присущ широкий взгляд на события настоящего и прошлого России, в сущности исключающий национальный герметизм. Это обеспечивается ее способностью живо воспринимать многое лучшее, что есть в традициях и культуре других народов, и при этом непредвзято отмечать собственные недостатки («национальный самокритицизм»).
Необходима строгая координация двух родственных предметов (русской и родной литературы), не простые межпредметные связи между ними, а постоянное, активное взаимодействие, взаимосвязь этих предметов, учет контактных связей и типологической общности русской и родной литератур, с одной стороны, и их национального своеобразия – с другой. Восприятие русской литературы нерусскими учащимися должно опираться на устойчивые основы восприятия родной литературы.
Возникает необходимость в создании единой, научно обоснованной системы изучения литературно-художественного произведения, учитывающей общие и национально своеобразные черты двух литератур.
В правильном решении этого вопроса, нам представляется, большую роль может оказать принцип диалога культур. Мы опираемся на то понимание диалога культур, которое было предложено замечательным философом и литературоведом М.М.Бахтиным. Он писал, что «один смысл раскрывает свои глубины, встретившись и соприкоснувшись с другим, чужим смыслом: между ними начинается как бы диалог, который преодолевает замкнутость и односторонность этих смыслов, этих культур. Мы ставим чужой культуре новые вопросы, каких она сама себе не ставила, мы ищем в ней ответа на эти наши вопросы, и чужая культура отвечает нам, открывая перед нами новые свои стороны, новые смысловые глубины... При такой диалогической встрече двух культур они не сливаются и не смешиваются, каждая сохраняет свое единство и открытую целостность, но они взаимно обогащаются».
Такое осмысление взаимодействия разных культур, «диалог культур», по определению Бахтина, не оценивает высоту сопоставляемых культур, а определяет своеобразие каждой культуры путем их сопоставления. При этом выявляются, с одной стороны, наднациональное содержание каждой национальной культуры, с другой – характерные для них «национальные картины мира».
Такое осмысление взаимодействия разных культур представляется весьма существенным для всей концепции литературного образования в инокультурной среде. Оно, с одной стороны, исключает абсолютизацию национального момента, что ведет к изоляции национальной культуры. С другой стороны, – оно позволяет любой культуре сохранять свою национальную самобытность.
Такой подход помогает также подчеркнуть значительность каждой культуры вне зависимости от наличия или отсутствия государственности у народа – носителя данной культуры, от его компактного или дисперсного проживания. Он предполагает взгляд на родную литературу со стороны, поскольку сам этнос зачастую создает определенные мифы о себе. Взгляд со стороны помогает разрушить эти мифы.
С другой стороны, такой подход позволяет посмотреть на неродную культуру (литературу) как на «иную», а не «чужую» и разрушить бытующие мифы о «чужой» культуре.
Взгляд на родную литературу со стороны и отношение к неродной литературе как к иной, а не чужой – вот два положения, на основе которых строится система литературного образования в инокультурной среде.
Основной методический прием для переключения учащихся в иную культуру (литературу) – выявление общего в родной и неродной культурах (литературах) и вхождение посредством этого общего в специфический национальный мир другой культуры. При этом решается самая сложная задача – происходит переключение в другую культуру без отчуждения от родной.
При встрече с другой, непохожей на родную, культурой она сначала может восприниматься как чужая, может рождать негативные ассоциации, отрицательное отношение. При этом возможны разные варианты.
Первый вариант, когда в другой культуре учащиеся узнают знакомое, близкое, но в ином национальном облике. Этот вариант наиболее простой. Он требует прежде всего тщательного культуроведческого комментирования фактов и реалий другой культуры.
Второй вариант – более сложный, требует особенно тактичного переключения. Учащиеся знакомятся с новыми, непривычными для них, нравственными представлениями, иными эстетическими вкусами и симпатиями, т.е. возникает ситуация, когда «чужое» не осознается как «свое», противоречит национальным обычаям, традициям. В этом случае важно, чтобы факты «чужой» культуры были осмыслены или пережиты как явления «иной», непохожей на родную, но не враждебной ей культуры. Не становясь своими, они перестанут вызывать отрицательное отношение, негативные ассоциации.
Третий вариант, когда в отдельных случаях факты «чужой» культуры, невзирая на несоответствие национальному идеалу, могут стать эмоционально близкими, «своими». Происходит требуемое расширение нравственно-эстетического опыта учащихся.
Таким образом, проблема соприкосновения (отталкивания и взаимопритяжения) двух различных национальных миров, их обычаев, традиций, нравственных представлений, культуры очень непроста и требует тактичного решения. Недооценка этой проблемы грозит национальными конфликтами, взаимным непониманием и отчужденностью
Практика литературного образования в школе с нерусским языком обучения накопила интересные формы сопряжения двух культур (русской и родной) на уроках, посвященных изучению стихотворных произведений. Формировать у учащихся-билингвов способность откликаться на поэтическое слово и эмоционально воспринимать его в русском и родном языках помогает обращение к «искусству стихотворного перевода», сравнение оригинала и перевода литературного произведения на уроках русской литературы: например, переводы Абая и Алтынсарина. Ведь сопоставление на уроках русской литературы в стихотворного текста и его перевода на казахский язык повышает коммуникативную компетенцию учащихся, качество межкультурного диалога, прививая любовь и уважение к культуре изучаемого языка и одновременно к родной культуре.
Учебники по русской литературе для школ с нерусским языком обучения учитывают последние достижения литературоведческой науки, дидактики, методики преподавания русской литературы в национальной школе, психологии восприятия русской литературы нерусскими учащимися. В них учтена специфика национальной школы как школы, реализующей образовательные и воспитательные задачи на материале двух (родной и русской) литератур.
Серьезному пересмотру подверглось содержание образования по русской литературе: это обусловлено общей тенденцией к отказу от чрезмерной идеологизации образования, которая коснулась в первую очередь таких предметов, как история и литература. Пересматриваются методологические принципы преподавания литературы, что привело к отказу от спорной теории «двух культур в каждой национальной культуре», а также к выявлению не только критической направленности русской литературы, но и к утверждению ее высокого духовно-нравственного пафоса.
В изложении материала в учебниках и при анализе художественных текстов авторы стремились к объективному их прочтению, акцентируя нравственный пафос произведения, обращая особое внимание на их художественную специфику.
При изучении творчества писателей, традиционно включавшихся в школьные программы (Толстой, Достоевский, Чехов, Горький, Маяковский, Шолохов и др.), намечены новые подходы, позволяющие представить их более полно, широко и объективно.
В силу специфики структуры курса русской литературы в школе с нерусским языком обучения в ней продолжается и углубляется изучение больших по объему произведений русской классики, первоначальное представление о которых учащиеся уже получили в основной школе (А.С. Пушкин «Евгений Онегин», М.Ю. Лермонтов «Герой нашего времени», Н.В. Гоголь «Мертвые души», И.С. Тургенев «Отцы и дети», Н.А. Некрасов, «Кому на Руси жить хорошо», Ф.М. Достоевский «Преступление и наказание», Л.Н. Толстой «Война и мир»).
В старшей школе функционируют две самостоятельные учебные книги: учебник и хрестоматия, тесно взаимосвязанные. Материал учебника ориентирован на те тексты или фрагменты текста, которые представлены в хрестоматии, последние же подбираются так, чтобы максимально проиллюстрировать основные положения учебника.
Учебник литературы включает в себя наряду с монографическими главами главы обзорные. В монографических главах характеризуется личность писателя, приводятся основные факты его биографии, этапы творческого пути, дается общая характеристика основных произведений. При этом акцент делается на выявлении их нравственной проблематики и актуальности для наших дней. Обзорные главы раскрывают историко-культурную атмосферу эпохи. В них даются также мини-характеристики писателей, которые не изучаются монографически (например, В.Я.Брюсов).
Вопросы и задания в учебнике даются в форме, которая предполагает свободное диалогическое общение учителя с учениками, при котором ученик имеет возможность свободно высказать свое мнение.
Особую группу представляют вопросы и задания на сопоставление произведений русской и родной литератур, выявление, с одной стороны, общности проблематики, нравственных идеалов, идейных позиций, с другой – национально обусловленных различий в решении сходных проблем художниками разных национальных литератур.
Большое значение придается заданиям, в которых осуществляется связь с русским языком. Здесь учащимся предлагается рассматривать русское слово в его эстетической функции, обращается внимание на те дополнительные оттенки, которое приобретает оно в художественном произведении; предлагаются разнообразные виды работы со словом, активизируется ключевая лексика, ее употребление в связном тексте; русское художественное слово сравнивается с соответствующим ему словом родного языка; учащиеся пробуют себя в роли переводчиков или сопоставляют русский художественный текст с его профессиональным переводом на родной язык; предлагается лингвистический комментарий художественного текста.
Тесно связана с учебником хрестоматия. В ней помещены произведения (в сокращении или во фрагментах), предназначенные для чтения и текстуального изучения. Методический аппарат хрестоматии включает те же рубрики, что и учебник, однако здесь они имеют более развернутый и глубокий характер.
Изучение русской литературы должно предоставить учащимся возможность:
-
читать произведения русской литературы ХIХ и ХХ веков, вершинные произведения зарубежной литературы, литературы народов России и осознавать их как явления словесного искусства;
-
характеризовать этапы и факты жизненного и творческого пути писателей;
-
получить целостное представление о русской литературе XIX и ХХ веков, соотносить изученное произведение с литературным направлением эпохи (классицизм, романтизм, реализм, модернизм);
-
анализировать ключевые проблемы русской литературы, связывать материал литературной классики с современностью, знакомиться с проблематикой изученных произведений зарубежной литературы и литературы народов России;
-
раскрывать конкретно-историческое и общечеловеческое содержание изученных литературных произведений; выделять их основные сюжетные линии, определять своеобразие их образной системы, художественных приемов, их художественную доминанту;
-
характеризовать авторскую позицию в литературном произведении и формулировать её сущность;
-
понимать различные интерпретации произведений русской литературы, осмысливая их с философской и культурологической позиции; многообразие художественных подходов русских писателей к решению сходных проблем;
-
научиться писать классные и домашние сочинения по мотивам изученных литературных произведений и на основе жизненных впечатлений;
-
осознать национальную специфику произведений русской литературы на уровне бытовых реалий, тематики, проблематики, научиться находить в них черты общности с произведениями родной литературы, понимать русскую литературу как иную, отличную от родной образно-эстетическую систему;
-
осознавать себя носителем своей национальной культуры, способным к диалогическому общению с русской и другими национальными культурами.
В 2009-2010 учебном году обучение предмету «Русская литература» будет осуществляться в 10-11 классах на основе Государственного общеобязательного стандарта среднего общего образования РК по предмету «Русская литература», утвержденного приказом Министра образования и науки Республики Казахстан за № 693 от 24 сентября 2002 года. Государственный общеобязательный стандарт по предмету «Русская литература» для школ с нерусским языком обучения // Қазақстан Республикасы жалпы орта білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті стандарттары. Жалпы орта білім. – Алматы, 2002. – 71-84 б.
Перечень учебных изданий, разрешенных к использованию в организациях образования, определен приказами Министра образования и науки Республики Казахстан № 160 от 3 апреля 2009 года (приложения 1, 2), №217 от 14 мая 2009 года.
Достарыңызбен бөлісу: |