Қазақстан республикасы білім және ғылым министрлігі семей қаласының ШӘКӘрім атындағы мемлекеттік

Тақырып 1. Сөз өнері туралы ғылым, оның салалары. Әдебиеттің өнер ретіндегі ерекшелігі.

Сөз өнері жайлы алғашқы топшылаулар. Адамзат тарихындағы ауызша-жазбаша деректер, олардағы әдеби-эстетикалық балаң пайымдаулар. Мысыр, Үнді, Қытай, т.б. халықтардың ежелгі жазбаларындағы алғашқы әдеби мұралар туралы мағлұматтар. Көне Грециядағы эстетикалық түсініктер. Платонның идеалистік тұжырымдары.

Қайта өрлеу дәуіріндегі әдеби-эстетикалық пайымдаулар. Р.Декарттың рационалистік көзқарасы. Н.Буалоның «Поэтикалық өнер» еңбегінде өнердің ақиқат болмысы туралы пайымдаулар. Ф.Гегельдің «абсолюттік идея», «абсолютті рух» философиялық, эстетикалық тұжырымдары.

Ресейдегі әдеби-эстетикалық ойдың даму тарихы. В.Г.Белинскийдің «сөз өнері» жайлы толғамдары. А.И. Герценнің әдеби-эстетикалық ой-тұжырымдары. Н.Г.Чернышевскийдің философиялық, эстетикалық көзқарастары. Л.Н.Толстойдың көркем шығармашылық процесс туралы пайымдаулары.

Қазақстандағы әдеби-эстетикалық пайымдаулардың туу, қалыптасу кезеңдері. Орта ғасырдағы Қазақстандағы саяси-әлеуметтік жағдай және ғылым мен білімнің даму ерекшеліктері. Қазақстанның Ресей арқылы Батыс Еуропалық ой-пікірлермен танысуы. Абайдың әсемдік туралы толғамдары. Ш.Уәлихановтың қазақ әдебиеттануы туралы зерттеулері. Ы.Алтынсариннің шығармашылық мұрасы. А.Байтұрсынов және қазақ әдебиеттану ғылымының жаңа сапаға көтерілуі. Әдебиеттану терминдерінің қалыптасуы.

Әдебиет туралы ғылым және образдылық мәселесі. Әдебиеттің объектісі өмір, предметі адам екендігі. Образбен ойлаудың өзіндік ерекшелігі. Көркем шығарма негізі – материал жинау. Қаламгер фантазиясының көркем бейне жасаудағы рөлі. Ойдан шығару – образға апарар жол. Ойдан шығарудың адам тұлғасын жинақтау мен даралаудағы қызметі. Образ-адам-көркем бейне. Образдың суретті сөз екендігі. Суретті сөздің пайда болу жолдары. Көркем шығармадағы деталь. Жинақтау типке апарар жол. Типтік образдардың қасиеті. Даралаудың мінез жасаудағы қызметі. Мінез – адамның психологиялық ерекшелігі. Тура мінездеу мен жанама мінездеу. Образ жасау ерекшеліктері туралы қазіргі пайымдаулар. Тип және прототип. Қаламгердің портрет жасау жолындағы ізденістері.

Образдың түрлерін көркемдік әдіс, әдеби тек және жасалу тәсілі жағынан бөлудің ғылыми мәні. Романтикалық және реалистік образдар. Олардың ортақ қасиеттері мен айырмашылықтары. Лирикалық образ. Эпикалық образ, драмалық образ. Лирикалық бейне мен ақынның өз бейнесінің арақатынасы. Эпикалық образдың толық жинақталған, жеке дараланған тип екендігі. Драмалық образдың көзбе-көз, қолма-қол жасалатын бейне екендігі. Образдың жасалу тәсілдері тұрғысынан жіктелуі. Юморлық образ, сатиралық образ, трагедиялық образ, қаһармандық образ, фантастикалық образ.

Өнер туындысының тақырыбы туралы пайымдаулар. Көркем шығарманың тақырыбы туралы түсініктер. Тақырып пен идеяның тығыз байланысы. Шығарма тақырыбы және онда көрініс табатын шындық өмірдің мәні мен мазмұны. Лирикалық туындылардың тақырыбы туралы қазіргі көзқарастар. Басты және қосалқы тақырыптар, олардың өзара байланысы. Ой өзегі – тақырып пен идеяны жалғастырушы буын. Идея болмысы. Көркем шығарманың идеясы. Негізгі және объективті идея. Көркем өнердегі мазмұн мен пішін туралы ғылыми пайымдаулар. Сөз өнеріндегі идеялық мазмұнның образдылық пішінмен арақатынасы. Мазмұнның көркем әдебиетте тақырып пен идеяға негізділігі, пішіннің образдар жүйесіне қатыстылығы. Эстетика туралы түсінік. Негізгі эстетикалық категориялар. Эстетикалық сезім мен эстетикалық талғам. Сөз өнеріндегі мазмұн мен пішіннің ажырамас бірлігі мен бір-біріне көшу ерекшелігі. Мазмұнның пішінге қарағанда тұрақтылығы және пішіннің өзгермелі қасиеті.

Сюжеттік оқиғалар мен қаһармандардың өзара қарым-қатынасы, тартыстың нақты көрінісі екендігі. Өмірдегі тартысты қайшылықтардың өнер шығармасында көрініс табу ерекшеліктері. Тартыстың көркем шығармадағы мәні мен мағызы, оның қозғаушы күш екендігі. Сюжет пен фабула. Лирикалық шығармадағы сюжет. Сюжетсіз шығармалар. Композиция – көркем шығарма құрылысы. Композицияның негізгі компоненттері. Сарынның тақырып пен идеяға қызмет етуі. Көркем шығарма эпизодтары. Көркем шығарма композициясының жанрлық ерекшеліктері. Сюжетмен композиция өзара бірлігі. Пролог пен эпилог туралы қазіргі ой-пікірлер.

Тіл мен сөйлеу. Тіл – қатынас құралы. Әдеби көркем тіл. Сөздердің тура және бұрма мағыналары. Тілдің бейнелеуіштік қасиеті. Автор тілі мен кейіпкер тіліндегі типтілік пен оқшаулық. Поэтикалық синтаксис. Көркем шығарма тілі және оның жанрлық ерекшеліктері. Қаламгердің сөздік қорының молдығы туралы түсінік. Синонимия, синонимдердің қабаттаса, қатар келуі. Омонимдердің әдеби тілдегі қызметі. Антонимдік параллель. Көркем шығармашылық материалының бір түрі: архаизм, неологизм, варваризм, диалектизм, идиомалар. Көркем тілдің интонациялық-синтаксистік мәнерлілігі. Эпитет пен теңеудің қызметі.

Троп және оның түрлері. Әдеби тілді тура мағынасында емес бұрма мағынасында қолданудың ерекшеліктері. Троптың классификациясы. Метафора және оның қолданылу аясы. Сөз мәнін өзгерту, суреттелетін құбылысты айқындау, ажарландыру,, суреттелетін объектінің мазмұнын тереідету ерекшеліктері. Жансыз табиғат құбылысының тірі адам кейпінде суреттелуі – кейіптеу. Символдың астарлы мәні. Метонимияның ой ықшамдау мен образ дәлдігі үшін атқаратын қызметі. Метонимияның бір түрі синекдоханың кһркем тілдегі орны. Троптың бір түрі – ирония мен сарказмнің сөз ажарын түсіндіру қызметі. Ұлғайту мен кішірейту бейнелеуіш құрал ретінде. А.Байтұрсыновтың тіл көрнекілеу тәсілдері. Көркем шығармалардағы эпитет және теңеудің қолданылуы. Олардың жасалу түрлері. Аллитерация, ассонанс.

Фигура әдеби тілдің әсемдігі мен әсерлілігін күшейтетін тәсіл. Фигураның түрлері. Арнау және оның түрлері. Жарлай арнау, сұрай арнау, зарлай арнау. Қайталаудың мағыналық сипаты. Оның түрлері: жай қайталау, еспе қайталау, әдепкі қайталау, кезекті қайталау. Антитезаның қарама-қарсы ұғымдарды бір-біріне бетпе-бет қою арқылы жаңа сапалық мағына немесе ұғым тудыру қасиеті. Градация және оның көркем ойды ажарлаудағы ролі. Оның Е.Ысмайлов бөліп көрсеткен екі түрі: түйдектеу мен баяулату. Инверсия. Эллипсис. Параллелизм.

Өлең туралы ғылыми пайымдаулар. Көркем әдебиет тілінің екі түрлі сипаты: еркін құрылысты тіл – проза, белгілі бір тәртіптегі, тізбекке түскен тіл – поэзия. Өлең құрылысы, жүйесі. Метрикалық өлең жүйесіндегі әуезділік. Тоникалық өлең жүйесіндегі екпіннің қызметі. Силлабикалық өлең жүйесіндегі буынның атқаратын қызметі. Ырғақ және оның өлең жүйесінде атқаратын қызметі..

Әдебиеттің тектері – эпос, лирика, драма екендігі. Әдеби шығарманың түрлері – әңгіме, роман, баллада, поэма, комедия, трагедия. Жанр мәселесі маңындағы шартты пікірлер. Эпостың адам мінезін терең ашып, жан-жақты танытатын күрделі жанр екендігі. Лириканың шындықты адамның көңіл-күйі мен ой-счезіміне астастыра суреттейтін психологиялық қасиеті. Драманың шындықты айрықша тәсілдермен синтез қалпына келтіріп, шиеленіскен тартыстар үстінде жинақтап, оқиғаға қатысатын адамдардың сөзі мен ісі арқылы көрерміннің көз алдына қолма-қол көрсететін ерекшелігі. Аристотель, Гегель, Белинскийлердің поэзияның түрі мен тегі туралы ойлары. Көркем шығармашылық тегінің дифференциясы. Түр жанрдың жеке нақты көрінісі.

Көркемдік әдіс, әдеби ағым, бағыттар туралы түсінік. Әдебиеттегі негізгі бағыттар. Әдеби ағымның түрлері және оның тууы, дамуы, жаңадан пайда болу жолдары. Әдіс және стиль. Стиль туралы түсінік. Стиль және шығармашылық ерекшелік.

Тақырып 1. Сөз өнері туралы ғылым, оның салалары. Әдебиеттің өнер ретіндегі ерекшелігі.

Сөз өнері жайлы алғашқы топшылаулар. Адамзат тарихындағы ауызша-жазбаша деректер, олардағы әдеби-эстетикалық балаң пайымдаулар. Мысыр, Үнді, Қытай, т.б. халықтардың ежелгі жазбаларындағы алғашқы әдеби мұралар туралы мағлұматтар. Көне Грециядағы эстетикалық түсініктер. Платонның идеалистік тұжырымдары.

Қайта өрлеу дәуіріндегі әдеби-эстетикалық пайымдаулар. Р.Декарттың рационалистік көзқарасы. Н.Буалоның «Поэтикалық өнер» еңбегінде өнердің ақиқат болмысы туралы пайымдаулар. Ф.Гегельдің «абсолюттік идея», «абсолютті рух» философиялық, эстетикалық тұжырымдары.

Ресейдегі әдеби-эстетикалық ойдың даму тарихы. В.Г.Белинскийдің «сөз өнері» жайлы толғамдары. А.И. Герценнің әдеби-эстетикалық ой-тұжырымдары. Н.Г.Чернышевскийдің философиялық, эстетикалық көзқарастары. Л.Н.Толстойдың көркем шығармашылық процесс туралы пайымдаулары.

Қазақстандағы әдеби-эстетикалық пайымдаулардың туу, қалыптасу кезеңдері. Орта ғасырдағы Қазақстандағы саяси-әлеуметтік жағдай және ғылым мен білімнің даму ерекшеліктері. Қазақстанның Ресей арқылы Батыс Еуропалық ой-пікірлермен танысуы. Абайдың әсемдік туралы толғамдары. Ш.Уәлихановтың қазақ әдебиеттануы туралы зерттеулері. Ы.Алтынсариннің шығармашылық мұрасы. А.Байтұрсынов және қазақ әдебиеттану ғылымының жаңа сапаға көтерілуі. Әдебиеттану терминдерінің қалыптасуы.

Әдебиет туралы ғылым және образдылық мәселесі. Әдебиеттің объектісі өмір, предметі адам екендігі. Образбен ойлаудың өзіндік ерекшелігі. Көркем шығарма негізі – материал жинау. Қаламгер фантазиясының көркем бейне жасаудағы рөлі. Ойдан шығару – образға апарар жол. Ойдан шығарудың адам тұлғасын жинақтау мен даралаудағы қызметі. Образ-адам-көркем бейне. Образдың суретті сөз екендігі. Суретті сөздің пайда болу жолдары. Көркем шығармадағы деталь. Жинақтау типке апарар жол. Типтік образдардың қасиеті. Даралаудың мінез жасаудағы қызметі. Мінез – адамның психологиялық ерекшелігі. Тура мінездеу мен жанама мінездеу. Образ жасау ерекшеліктері туралы қазіргі пайымдаулар. Тип және прототип. Қаламгердің портрет жасау жолындағы ізденістері.

Образдың түрлерін көркемдік әдіс, әдеби тек және жасалу тәсілі жағынан бөлудің ғылыми мәні. Романтикалық және реалистік образдар. Олардың ортақ қасиеттері мен айырмашылықтары. Лирикалық образ. Эпикалық образ, драмалық образ. Лирикалық бейне мен ақынның өз бейнесінің арақатынасы. Эпикалық образдың толық жинақталған, жеке дараланған тип екендігі. Драмалық образдың көзбе-көз, қолма-қол жасалатын бейне екендігі. Образдың жасалу тәсілдері тұрғысынан жіктелуі. Юморлық образ, сатиралық образ, трагедиялық образ, қаһармандық образ, фантастикалық образ.

Тақырып пен идея. Өнер туындысының тақырыбы туралы пайымдаулар. Көркем шығарманың тақырыбы туралы түсініктер. Тақырып пен идеяның тығыз байланысы. Шығарма тақырыбы және онда көрініс табатын шындық өмірдің мәні мен мазмұны. Лирикалық туындылардың тақырыбы туралы қазіргі көзқарастар. Басты және қосалқы тақырыптар, олардың өзара байланысы. Ой өзегі – тақырып пен идеяны жалғастырушы буын. Идея болмысы. Көркем шығарманың идеясы. Негізгі және объективті идея. Көркем өнердегі мазмұн мен пішін туралы ғылыми пайымдаулар. Сөз өнеріндегі идеялық мазмұнның образдылық пішінмен арақатынасы. Мазмұнның көркем әдебиетте тақырып пен идеяға негізділігі, пішіннің образдар жүйесіне қатыстылығы. Эстетика туралы түсінік. Негізгі эстетикалық категориялар. Эстетикалық сезім мен эстетикалық талғам. Сөз өнеріндегі мазмұн мен пішіннің ажырамас бірлігі мен бір-біріне көшу ерекшелігі. Мазмұнның пішінге қарағанда тұрақтылығы және пішіннің өзгермелі қасиеті.

Сюжеттік оқиғалар мен қаһармандардың өзара қарым-қатынасы, тартыстың нақты көрінісі екендігі. Өмірдегі тартысты қайшылықтардың өнер шығармасында көрініс табу ерекшеліктері. Тартыстың көркем шығармадағы мәні мен мағызы, оның қозғаушы күш екендігі. Сюжет пен фабула. Лирикалық шығармадағы сюжет. Сюжетсіз шығармалар. Композиция – көркем шығарма құрылысы. Композицияның негізгі компоненттері. Сарынның тақырып пен идеяға қызмет етуі. Көркем шығарма эпизодтары. Көркем шығарма композициясының жанрлық ерекшеліктері. Сюжетмен композиция өзара бірлігі. Пролог пен эпилог туралы қазіргі ой-пікірлер.

Тіл мен сөйлеу. Тіл – қатынас құралы. Әдеби көркем тіл. Сөздердің тура және бұрма мағыналары. Тілдің бейнелеуіштік қасиеті. Автор тілі мен кейіпкер тіліндегі типтілік пен оқшаулық. Поэтикалық синтаксис. Көркем шығарма тілі және оның жанрлық ерекшеліктері. Қаламгердің сөздік қорының молдығы туралы түсінік. Синонимия, синонимдердің қабаттаса, қатар келуі. Омонимдердің әдеби тілдегі қызметі. Антонимдік параллель. Көркем шығармашылық материалының бір түрі: архаизм, неологизм, варваризм, диалектизм, идиомалар. Көркем тілдің интонациялық-синтаксистік мәнерлілігі. Эпитет пен теңеудің қызметі.

Троп және оның түрлері. Әдеби тілді тура мағынасында емес бұрма мағынасында қолданудың ерекшеліктері. Троптың классификациясы. Метафора және оның қолданылу аясы. Сөз мәнін өзгерту, суреттелетін құбылысты айқындау, ажарландыру,, суреттелетін объектінің мазмұнын тереідету ерекшеліктері. Жансыз табиғат құбылысының тірі адам кейпінде суреттелуі – кейіптеу. Символдың астарлы мәні. Метонимияның ой ықшамдау мен образ дәлдігі үшін атқаратын қызметі. Метонимияның бір түрі синекдоханың кһркем тілдегі орны. Троптың бір түрі – ирония мен сарказмнің сөз ажарын түсіндіру қызметі. Ұлғайту мен кішірейту бейнелеуіш құрал ретінде. А.Байтұрсыновтың тіл көрнекілеу тәсілдері. Көркем шығармалардағы эпитет және теңеудің қолданылуы. Олардың жасалу түрлері. Аллитерация, ассонанс.

Фигура әдеби тілдің әсемдігі мен әсерлілігін күшейтетін тәсіл. Фигураның түрлері. Арнау және оның түрлері. Жарлай арнау, сұрай арнау, зарлай арнау. Қайталаудың мағыналық сипаты. Оның түрлері: жай қайталау, еспе қайталау, әдепкі қайталау, кезекті қайталау. Антитезаның қарама-қарсы ұғымдарды бір-біріне бетпе-бет қою арқылы жаңа сапалық мағына немесе ұғым тудыру қасиеті. Градация және оның көркем ойды ажарлаудағы ролі. Оның Е.Ысмайлов бөліп көрсеткен екі түрі: түйдектеу мен баяулату. Инверсия. Эллипсис. Параллелизм.

Өлең туралы ғылыми пайымдаулар. Көркем әдебиет тілінің екі түрлі сипаты: еркін құрылысты тіл – проза, белгілі бір тәртіптегі, тізбекке түскен тіл – поэзия. Өлең құрылысы, жүйесі. Метрикалық өлең жүйесіндегі әуезділік. Тоникалық өлең жүйесіндегі екпіннің қызметі. Силлабикалық өлең жүйесіндегі буынның атқаратын қызметі. Ырғақ және оның өлең жүйесінде атқаратын қызметі..

Әдебиеттің тектері – эпос, лирика, драма екендігі. Әдеби шығарманың түрлері – әңгіме, роман, баллада, поэма, комедия, трагедия. Жанр мәселесі маңындағы шартты пікірлер. Эпостың адам мінезін терең ашып, жан-жақты танытатын күрделі жанр екендігі. Лириканың шындықты адамның көңіл-күйі мен ой-счезіміне астастыра суреттейтін психологиялық қасиеті. Драманың шындықты айрықша тәсілдермен синтез қалпына келтіріп, шиеленіскен тартыстар үстінде жинақтап, оқиғаға қатысатын адамдардың сөзі мен ісі арқылы көрерміннің көз алдына қолма-қол көрсететін ерекшелігі. Аристотель, Гегель, Белинскийлердің поэзияның түрі мен тегі туралы ойлары. Көркем шығармашылық тегінің дифференциясы. Түр жанрдың жеке нақты көрінісі.

Әдеби процесс туралы түсінік. Әдебиет дамуының заңдылықтары. Әдебиет және фольклор. Әдебиетті нақты тарихи және салыстырмалы типологиялық тұрғыда зерттеу.

Көркемдік әдіс, әдеби ағым, бағыттар туралы түсінік. Әдебиеттегі негізгі бағыттар. Әдеби ағымның түрлері және оның тууы, дамуы, жаңадан пайда болу жолдары. Әдіс және стиль. Стиль туралы түсінік. Стиль және шығармашылық ерекшелік.