ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАНДА ШАҒЫН БИЗНЕСТІ НЕСИЕЛЕУДІ ЖЕТІЛДІРУ

Екінші саты (1997ж. қазіргі уақытқа дейін) керісінше банктік несиенің үлесі ЖІӨ-де 3,8%-дан 16,5%-ға артты. Несиелеу өсімінің қарқыны 2000 жылға дейін 85,6% максимум дәрежеге жетіп, өсіп отырған кезі еді. Содан кейін олар төмендей бастады. 2001 жылы олар 77,3%-ға дейін төмендеді. Абсолютті көріністе несиелеу өсімінің көлемінің қарбалас сәті 2001 жылы 1350 млн доллар құрған кезде болды. Аталған тенденциялар нәтижесінде банктік несиенің барлық көлемі экономикамызда 2002 жылы 588,7 млрд теңге немесе 3,8 млн доллар құрады. ЖІӨ-дегі банк несиесінің үлесінің төмендеуі бірінші сатыда мемлекеттегі және нақты экономикалық сектордағы қаржының әлсіздігі макроэкономикалық тұрақсыздықпен түсіндіріледі. Екінші сатыда ЖІӨ-дегі банктік несиенің үлесі келесі негізгі себептермен байланысты:

- Әлемдік жағдаятының өте қолайлы макроэкономикалық жағдайының өсуі. Негізгісі мұнайға бағаның өсуі.

• 
  Нарық жағдайында кәсіпорындармен жеткілікті жұмыс тәжрибиесінің алмасу көрсеткішінде нақты экономикалық сектордың ұстамдылығының жоғарлауы.
  
• 
  Банктік капитализацияның өсімі негізінде банктік жүйенің нығаюы, банктың қадағалауы мен төлем жүйесінің артуы.
  

Қарастырылған кезеңде нақтылы өзгерістер болды және банктік несие экономикасының құрылымында болды. Бірнеше рет несиелік портфелде банктің кәсіпорындағы үлесі 98%-дан 92%-ға төмендеді, және сәйкесінше тұрғын-үй құрылысы және шағын кәсіпкерліктің дамуымен байланысты елді мекендерден алынған 2%-дан 8%-ға несие үлесі артты.

Банктің несиелік портфелдің шығуына валюталық тәуекелділіктің өсуі белгілі, шетелдік валютада 1997-2004 жылдар аралығында 45,1%-дан 66,8-ға дейін несие үлесімінің өсімі өрнектеледі. Несиелік портфелдегі банктерді 1996 жылдан бастап керекті несиелерді өзіне қаратып алды. Сондықтан, егер несие көлемі Ұлттық банкте 2003 жылдың қыркүйек айынан 2004 жылдың сол айын аралығында 1,9% немесе 33,8 млн долларға төмендесе, валюталық несиелер 69% немесе 968 млн долларға өсті. Банктің ресурсты базасының ұзаруына икемді орта және ұзақ мерзімді несиелер қысқа мерзімді несиелермен салыстырғанда озық өсімі байқалады. [13, 3 б ]

1997-2004 жылдары қысқа мерзімді несиенің үлесі 66,5%-дан 43,4%-ға дейін төмендеген. 2003 жылдан бастап банктік несиенің негізгі көлемі экономикада өндірісті несиелеу өсімі үшін мүмкіндіктерді жасаған орта және ұзақ мерзімді несиелерге бағытталады. Бірақта көрсетілген мүмкіндіктер өткізімді болмады.

2001 жылдың желтоқсанынан 2004 жылдың тамызына дейін негізгі қорларды құруға несиенің үлесі 10,6%-дан 9,7%-ға, жаңа құрылыстар мен қайта құрастырулар 5,7 – 1,2%-ға дейін төмендеген (5-кестені қараңыз). Қондырғылар және өндіріс өсіміндегі несиелер арасында қолда бар алшақтығы. Сондай тенденциялар экономикалық жағдаяттың мүмкіндіктерінің ары қарай нашарлауына және өндірісті дамыту үшін қолайсыз жағдай туғызуын куәландырады.

Кері тенденциялар болып банктің несиелік портфелі несие үлесі мүлік айналымының жандануында (52,9-64%), сонымен қатар құнды қағаздарды жасау (0,9-12,1%) сияқты өндірістік емес мақсаттары қарқынды өсіреді. Мұның бәрі қолдағы ресурстарға қарамай өндірісті несиелеуді ары қарай шашу емес, банктердің қарқынына қарай төменгі тәуекелді қызмет түріне қарай қосылуы болып табылады.

Тағы бір сәттің бірі құрылыс пен мүлікті азаматтармен құруды несиелеу өсімі (1,8-4,4%) және азаматтардың тұтыну мақсаты (2,2-3,1%). Бұл азаматтар қоныстануға жасаған көптен күткен банктің бұрылысының бастамасын білдіреді. Жалпы алғанда банктік несиелеудің қарбалас өсіміне қарамастан елімізде соңғы жылдары оның үлесі ЖІӨ-ге қатысты бәрі бір төмен болып қала береді.

Барлығы салыстыру арқылы танылады деп айтылатын сөз бар. Халықаралық салыстырым үшін экономикада банк жүйесінің барлық ішкі несиелерді үкімет есебіндегі банктік несиені қарастырамыз.

Халықаралық салыстырым кезінде Қазақстанда ішкі несиелеуде банктік жүйенің жетістіктері біраз ақсап тұр және таңқаларлықтай емес сияқты. Өмір ұзақтығына қарай олар орташа жағдайды көрсетеді, ТМД елдерімен салыстырғанда жақсы.

Дамыған елдерде банктік несиелеудің ЖІӨ-ге байланысы өте жоғары болды және 2001 жылы 89%-дан 174%-ға дейін өсті. Неміс — жапондық қаржылық моделіндегі елдер (Швейцария, Жапония, Германия) англо — американдық моделге қарағанда жоғары болды.

Жаңа индустриалды мемлекеттерде банктік несиелеудің ЖІӨ-ге байланысы 53%-дан 100%-ға дейінгі шегінде жатыр. Неміс — жапондық қаржылық моделі англо — американдық моделге қаранда көп тұрып қалады.

Шығыс Европа елдері мен Қытайда банктік несиелеу деңгейі 38%-дан 133%-ға дейін құрады. Неміс — жапондық қаржылық моделді таңдаған мемлекеттер алда болды, ал соңында англо — американдық моделді таңдағандар болды. [14, 17 б ]

ТМД елдерінің арасында ЖІӨ-дегі банктік несиелеудің үесі 2001 жылы Молдава (27,5%) көш бастады, одан кейін Ресей (24,3%), Украин (23,8%), Грузия (20,5%) және Беларус (17,5%). Сосын барып 2001 жылы Қырғыстан, Азербайжан және Арменияны жолда қалдырып Қазақстан табан тіреді. Осының нәтижесінде банктік несиелеу аясында мақтанатындай іштеме жоқ. Егер үкімет несиесін есепке алмай экономиканы банкпен несиелеуде, онда 2001 жылы ТМД елдер арасында ең мықтысы болды. Бұл мынаған байланысты, 2001 жылы қазақстандық банктер үкіметті несиелеген жоқ, керісінше үкімет мемлекеттік құнды қағазадар бойынша белгілі бөліктердегі қарыздарды есепке алмай санағанда белгілі мөлшерде банктерді несиеледі. Бұл қаржы ресурстарын өндіріке құю үшін еркінсітіп жіберді.

Біздің салыстыру көрсеткіштеріміз динамикада былай көрсетеді: әлемдегі елдер арасында банктік несиелеу аясында ең тұрақсызы Қазақстан болды. Ешқандай мемлекеттерде 1992-1997 жылдар сияқты қысқа кезеңде (65,3%-6,5% ЖІӨ-ге қатысты) несиелеу деңгейінің төмендеуі болмаған. Осы жерде қызығып айта кететін жай бар, 1997-1998 жылдары азиялық кризисте, сонымен бірге одан кейін Қытай, Оңтүстік Корея және Сингапур сияқты мемлекеттер несиелеу деңгейін өзінің экономикасына көптеп таратты. Бұл мемлекеттердің кризистен жеңіл өтуіне және ары қарай дамуына көп әсер етті.

ТМД елдерінде біраз тоқтау кезінде 1998 жылы ресейлік кризис кезінде және содан кейінде несиелеу деңгейінің төмендеп кеткені байқалады. Олар қаржы секторының әлсіз екендігін білдіреді. Қаржы жүйесінің экономиканы несиелеу көлемі дамыған және жаңа индустриалды елдерде банктік несиелеуге қарағанда жеткілікті жоғары

Мысалы, Швейцарияда 1,8 есе, Жапонияда 2,2 есе жоғары. Бұл жерде неміс — жапон қаржы моделінің басымдылығы көбірек, экономиканы несиелеу деңгейі екі еседен көп етіп несиелеу деңгейін англо — американдық моделі таңдау кезінде жоғарлатты. Сондай жағдай неміс — жапондық қаржы жүйесін ұстанған Корея мен Сингапурде байқалды. Алтернативті моделді алған Туркияда қаржы жүйесінің несиелеу деңгейі экономикасы банктік несиелеу жүйесінен мемлекеттің одан көп айырмашылығы жоқ.

Қарыз алушылар банктік несиені алған кезде пайыздың нақты қойылымына қарайды. Сондықтан талтау кезінде несиелеу қызметінің әсері үшін дұрысы несие бойынша нақты пайыз қойылымы болып табылады.

Нақты қойылымдар барлық несие бойынша өндірістің дамуына жақсы жағдай болған кезі 1999-2000 жылдар. Сол жылы оның деңгейі орташа жылдық қойылымы 2,3% және 6,6% болды.

Қалайда 2001 жылы несие бойынша нақты қойылым орта есппен бір жылда 7,6%-ға дейін өсті, ал 2002 жылы 8,1% жылдық пайызға артты. Осындай қарқынның арқасында өндірістің дамуын баяулатты. Бұл кәсіпкерлердің төлемін арттырып, ауыртпалық туғызды. Несие сапасының күрделенуі және несиелік портфелдің жылдам өсуіне байланысты банктің нақты қойылымдары банктермен ара-қатынасын нашарлатты.

Нақты қойылым қарастырып жатқан кезеңде валюталық несиеге қарағанда тенгелік несие бойынша толығымен төмен болды.

Бірақ бұл негізінен заңды тұлғаларға әсерін тигізді, жеке тұлғалар үшін 2002 жылдан бастап шетелдік валютада несиелер арзан болғаны көрініп тұр. Егер заңды тұлғаларға 2002 жылы теңгелік несиелерді алған тиімді болса, ал жеке тұлғаларға валюталық несиелерді алған тиімді.

Нақты қойылымдар теңгелік несиелер бойынша кәсіпорын үшін 2002 жылы орта есеппен алғанда валюталық несиеге қарағанда төмен болды. Осыдан өткен жылдың нақты пайыздық қойылым өсімі байқалды. Теңгелік несие бойынша олар 8,5% жылдық пайыз орта есеппен 2001 жылдан 9,4% жылдық пайыз 2002 жылға дейін өсті, ал валюталық несие бойынша 11,6%-дан 11,7% жылдық пайызға өсті.

Керісінше, валюталық несие бойынша нақты пайыздық қойылым 2002 жылы орта есеппен теңгелік несиеге қарағанда 1,2 есе төмен болды. Осыдан 2001 жылы олардың арықарай төмендеуі байқалған. Валюталық несие бойынша нақты пайыздық қойылым тұрғындар үшін 17,3% жылдық пайыз 2001 жылы нақты көріністе орта есеппен 16,9% жылдық пайызға 2002 жылы кеміген, сонда теңгелік несиеде 16%-дан 18,1% жылдық пайызға артты.

Ең арзаны номиналды және нақты көріністерде қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді несиелер, ал ең қымбаты орта мерзімді несиелер. 2002 жылы нақты пайыздық қойылым ұзақ мерзімді несие бойынша орта есеппен алғанда 13,5% жылдық пайызды құраса, қысқа мерзімді несие бойынша 13%, ал орта мерзімді несие бойынша 14,2%.

Осындай қойылымдардың бөлінуі несиелеу мерзімі бойынша экономикалық теорияға қарсы келеді, ұзақ мерзімді несиелердің қойылымы жоғарғы несиелік тәуекелділіктерден үлкен болуы керек. Бұл мынаған байланысты: барлық біздің банктеріміз еншілес болып табылады, қандайда бір қаржы - өндірістік топқа жатуы мүмкін. Ұтыс кезінде еншілес өндірісшілес болып табылады, ал қалған барлық заңды және жеке тұлғалар, оның ішінде жеке тұлғалар ұтылады. Бірақ бұдан да кері жағдай несие бойынша пайыздық қойылымдар 2001 жылы нақты пайыздық қойылымдар барлық ұзақ мерзімді несиелер орта есеппен алғанда 11,8%-ды құрады, ал ең қымбаты болып қысқа және орта мерзімді болып 13,1% және 13,9%-ды құрады.

Осыдан несие бойынша номиналды қойылымдар жеке тұлғаларда заңды тұлғаларға қарағанда жоғары болды. Осы жерде біздің банктердің еншілестігі жоғарғы деңгейде тұр. Бұлай болғаны бір жағынан жақсы, себебі өндірістің дамуына жағымда жағдайлар туғызады, ал бір жағынан тұрғылықты халықтар үшін қолайсыз.

Валюталық несие бойынша кәсіпорындар мен тұрғылықты халықтар үшін пайыздық қойылымдар деңгейінің айырмашылығы көзге көрініп тұр. Валюталық несиелер бойынша пайыздық қойылымдар толығымен төмендеу тенденциясын қолданды.

Сол кездері кейбір валюталық несиелер жеке тұлғаларда номиналды пайыздық қойылымдардың өсуі байқалды. Мысалы валюталық несие бойынша номиналдық пайыздық қойылымдар жеке тұлғаларда 181-ден 365 күнге дейінгі мерзімде 1998-2002 жылдар арлығында 20%-дан 21,1%-дейін өсті, бір жылдан үш жылға дейінгі мерзімде 15,4%-дан 19,1%-ға артты. Несие бойынша үш жылдан жоғарғы мерзімде 1999-2000 жылдар кезеңде 13,5%-дан 18,8% жылдық пайызға артты. Мүмкін бұл тұрғын үйді алу үшін ипотекалық несиеге сұраныстың артуы әсер еткен шығар. [19, 12 б ]

Шаруашылық субъектілер номиналды бағаларға емес нақты бағаларға қарайды. Осы мақсатпен нақты қойылымдарды валюталық және теңгелік несиелер бойынша инфляцияны қосқанда өз елімізде және шетелдерде, сонымен бірге ұлттық курстың девальвациясын қарастырамыз. Теңгелік несие бойынша нақты пайыздық қойылымдарды есептеу үшін мынадай формула қолданылады:

r = (i – p) / (1+p)*100

Мұндағы: r — нақты пайыздық қойылым (%), i — номиналды пайыздық қойылым (%), p — Қазақстандағы инфляция өсімі (%).

Валюталық несие бойынша нақты эквивалентті пайыздық қойылымдарды есептеу үшін АҚШ-тың инфляциясы мен теңге курсының девальвациясының АҚШ долларына байланысты есепке алынды. Ол төменгі формуламен өрнектеледі:

Rt = R$(1+d)(1+p) / (1+It)

Мұндағы: d — теңге құнының девальвациясы, ол (1/W1 – 1/W0)/(1/W0)*100 формуласына тең;

W0 — жылдың басында теңге курсын долларға шаққандағы бағамы,W1 — жылдың соңындағы теңге курсы;

Rt — теңгелік депозит бойынша нақты пайыздық қойылым, %;

R$ — долларлық депозит бойынша нақты пайыздық қойылым, %;

It — теңгелік депозит бойынша номиналды пайыздық қойылым, %;

p — Қазақстандағы инфляция өсімі, %.

Осыдан кейін шетелдерде инфляция сапасында доллар бағасына әсер ететін АҚШ-та инфляция қабылданды және барлық несиелер шетелдік валютада доллар түрінде беріледі (10-кесте).

Басқа жағдай жеке тұлғалардың нақты эквивалентті қойылымға қатынасында байқалды. 2000 жылы жеке тұлғаларға теңгелік несиені толығымен алған тиімді болды, сонда нақты эквивалентті қойылымдар мұнда 15,5% жылдық, ал валюталық несие бойынша 12,1% жылдық пайызды құрады.

2001 жылы керісінше тұрғылықты халықтар үшін тиімдісі валюталық несиелер болды, нақты эквивалентті қойылым 13,2%-ды несие бойынша 24,6% теңгемен салыстырғанда тиімдірек. 2002 жылы қайтадан теңгелік несиелер тиімді бола бастады, нақты қойылымдар 1,3% жылдық пайызды 24,6% жылдық пайызбен салыстырғанда минусқа дейін түскен. 2003 жылдан 2004 жылға дейін тұрғылықты халықтар үшін валюталық несиелер қайтадан тиімді болды. Нақты эквивалентті қойылым валюталық несие бойынша 2003 жылы 14%, 2004 жылы 14,6% жылдық пайызды, сол кезде теңгелік несие 15,7% бен 17%-ды құрады.

Егер жеке мерзіммен қарастырсақ, онда орта есеппен 2004 жылы тұрғылықты халықтар үшін барлық мерзім бойынша валюталық несие 181-ден 365 күн аралығында несие беру тиімді болды. Сонымен, 2004 жылы тұрғылықты халықтар үшін банктік несиені валюта түрінде алған тиімді болса, ал кәсіпорындар үшін теңге түрінде алған тиімді.

Ұлттық банктің келісілген экономикалық жағдаяты мәліметтер мониторигі 2002 жылдың үшінші кварталынан 2004 жылдың сәйкестілік кварталының қанағаттанарлық деңгейі банктік несиенің нақты сектордағы айналымдағы мүліктерді толықтыруға кәсіпрорын сұранысы 79,8%-дан 93,2%-ға дейін өскен (Кесте 11).

2003-2004 жылдары айналымдағы мүліктерді толықтыруға несиеге сұрау салу қанағаттандырып, орта есеппен өнім өндіруге 90%, сату мен жарақтауға 88%-ды құрады.

Қанағат деңгейі өнімді өндіру үшін тартылған несие төмен болғаны белгілі болды - 81%, өндіріс пен газды бөлу, электро-энергия мен сулар - 69%, ауылшаруашылығы - 65%, транспорт пен байланыс - 75%, құрылыс - 82%-ды болды.

Айналым қаражаттарына несиелерді экономиканың нақты сектор төлем қабілеттілігінің қанағаттандыру дәрежесі.