Қазақстан Республикасында рұқсат етілген жүйені талдау. Рұқсат етілген жүйені жетілдіру бойынша ұсыныста

Қазақстанда кәсіпкерлердің 90% шағын және орта бизнеспен айналысады, сондықтан экономикалық және социалды дамудың сәттілігі шешуші түрде мемлекеттің қабілетіне тәуелді болады және шешуші түрде бизнеске деген әкімшілік ауыртпалықты төмендету жұмыстарын жүргізеді. Үкіметпен бизнес-қауымдастықтың бірігуімен бизнесті жүргізу үшін әкімшілік тосқауылдарды төмендетуде кең көлемді жұмыстар жүргізіледі, олар елдегі жұмысқа деген көзқарасты жақсартады.

Сонымен қатар Қазақстанда, барлық елдердегі сияқты, олардың даму деңгейіне тәуелсіз, экономикалық қызметтерді реттеуде шамадан тыс қыиндықтар бар. Олар кәсіпкерлердің бизнеске кірісер алдында ұстануы керек болатын қиын да айқын емес үрдістер экономикалық өсуге кедергісін тигізеді. Бұл үрдістер өнімдерді шығаруда шығындарды және кәсіпкерлердің ұстауларын ұлғайтады, нарыққа қатынауға шек қояды, бизнестің дамуын қолдайды, бизнес ортаны нашарлатады және жемқорлыққа қарсы күреседі. Әкімшілік тосқауылдар экономиканың қараңғы тұстарының пайда болуының бірден – бір себепкері болып табылады.

Қазақстандағы ең бір мәселелі сұрақтың бірі, рұқсат етілген жүйе арқылы экономикалық қызметтің барлық түрлері толықтай дерлік рұқсат етілген жүйемен реттеледі.

Сәйкесінше, шет елдік тәжірибеге негізделген және рұқсат етілген жүйені оңтайландыруға бағытталған мемлекет тарапынан ұйымдасқан және ойластырылған саясат қажет болады. Берілген мәселені шешу үшін рұқсат етілген жүйені оңтайландыруға арналған бағыттар мен әрекеттерді анықтауда жүйелік тәсіл анықталады.

Конституциялық құқық әрбір азаматқа өз мүмкіндіктері мен мүлкін еркін қолдануға, экономикалық қызметтің еркін құқына кепілдік береді. Бұл құқық мемлекетпен тек конституциялық құқықты қорғау, теңсіздік, денсаулық, басқа, бөгде адамдардың заңды қызығушылықтары мен құқы, елді қорғауды қамтамасыз ету және мемлекеттің қауіпсіздігі мақсатында ғана шектеле алады.

Кәсіпкерлік қызметке мемлекеттің араласуы тек кезекті тәуекел болған кезде ғана мүмкін болады.

Зерттеу объектісі кәсіпкерлік қызметті мемлекеттік тәртіпке келтіру жүйесі, кәсіпкерлік қызметті тәртіпке келтіретін нормативті құқықтық база, экономиканың саласы, тәртіпке келтірілетін сфера және қызмет түрлері болып табылады.

Жұмыстың мақсаты лицензиялау жүйесінің оңтайландыру әдіснамасын, сертификаттау және аккредиттеу, Қазақстан Республикасында рұқсат беру жүйесін жетілдіру, бизнес – ортаны жетілдіру болып табылады.

Қазақстан Республикасында рұқсат етілген жүйе концепциясының негізінде 2009-2011 ж.ж. арналып, зерттеу негізінде қызмет түрлерін тәртіпке келтірілетін қызмет түрлеріне (лицензиялау, сертификаттау, аккредиттеу) келтіру әдістемесі жасалды, ол нарықтың «сәтсіздік» тәуекелге бел бууды басқару мен талдауының негізінде тәртіпке келтіруді оңтайландыруға ортақ жол табуды қамтамамыз етуге мүмкіндік береді.

Қазақстан Республикасында рұқсат етілген жүйені талдау. Рұқсат етілген жүйені жетілдіру бойынша ұсыныстар.

1. 
   Экономикалық қызметтің жеке түрлерін тәртіпке келтіруде мемлекеттің аз ғана қатысына бағытталған, бизнестің сәтті болуына жағдайлар туғызатын факторлар жиынтығы.
   

Қазақстан Республикасының конституциясы әркімге кәсіпкерлік қызметпен айналысуға, кез – келген заңды кәсіпкерлік қызметке ерікті түрде өз мүлкін қолдануға құқық береді. (п.4.26 бет Қазақстан Республикасының конституциясы).

Құқықты және бостандықты шектеуге тек конституцялық кепілдіктің ғана құқы бар, ҚР конституциясында п.1. бет 39 адамның және азаматтың құқы мен бостандығы заңды түрде тек мына жағдайларда ғана шектеле алады, егер ол конституциялық қатарды қорғау, қоғамдық тәртіпті қорғау, адамның құқы мен бостандығын, денсаулық пен адмгершілікті қорғау мақсатында ғана анықталған жағдайда болады. Айтылып отырған адамның және азаматтың құқы мен бостандығы туралы конституциялық белгі халықаралық құқық нормаларына сәйкес келеді, нақтырақ п.2 бет.29 Адам құқы туралы жалпы декларация 1948 ж., п.2 бет.10 және п.2 бет.11 негізгі бостандық пен адамның құқын қорғау туралы Еуропалық конвенция 1950 ж., п.3 бет.12 Азаматтық және саясаттық құқық туралы халықаралық акт 1966 ж.

Осыған байланысты мемлекет, осындай шектеулерді (аккредиттеу, сертификаттау, лицензиялауды қоса алғандағы рұқсат етілген жүйе, т.б), яғни шектеулердің енгізілуіне конституциялық тұрғыда анықталған кепілдікті қояды.

Кәсіпкерлік қызметтен экономикалық эффектті (пайда табу) төмендетуге қабілеті бар, осы мақсаттарға сәйкес келмеу немесе осындай рұқсат етілген үрдістерді орнату жеке кәсіпкерлікке деген әкімшілік тосқауылдардың туындауына әкеп соғады.

Сондықтан мемлекет құқықты шектеудің және бостандықты заңды түрдегі шектеуін бөлуді рұқсат етілген жүйе немесе «әкімшілк тосқауыл» арқылы орнатуы керек. Бұл дегеніміз ішкі заңдық деңгейде рұқсат етілген үрдістерді орнату деп түсінсе болады, олардың дәлелденбегендігі (лицензияланған қызмет түрлерінің көптеген тізімдері, қажетті түрдегі құжаттар пакеті, соның ішінде лицензияланған қызметке тікелей қатысы жоқ құжаттар, лицензиялау мен сертификаттың қызметтеу мерзімі, тіркеудің ұзақ мерзімі және т.б)

Бизнесті енгізуде оңтайлы шарттарды туғызу үшін мемлекетке міндетті түрде рұқсатты жүйені жетілдіру жұмысында, мөлшерлік аспектіде әкімшілік тосқауылды қысқартуда тұрақты және нәтижелі жұмыс жүргізу керек.

Бұл контекстте айта кету керек, қазіргі уақытта Қазақстанда тек мемлекеттік басқаруды – тиімді көтеру және басқару аппараты қызметінің нәтижелілігіне қатысты тақырыпты ғана қозғап қоймайды, сонымен қатар бәсекелестік ортада мемлекетке кәсіпкерлік қызметке қатысы жоқ функцияларды беруге арналған әкімшілік тосқауылдарды алу мақсатында әкімшілік реформалар жүргізіледі.

Айтылған концептуалды шарттар «Қазақстан -2030» стратегиясында орын алды және Президенттің кейінгі халыққа жолдауларындада айтылған болатын, онда жалпы бағыттаулар, әкімшілік тосқауылдарға қарсы күресу жолдаулары да айтылған болатын. Мемлекет басшысының 2008 жылғы халлыққа жолдауында, дамыған кәсіпкерлік сектор – кез келген елдің экономикасының негізі екендігі айтылған болатын. Осыған орай, үкімет әкімшілік реформаның маңайында бизнеске деген әкімшілік ауыртпалықты төмендетуі қажет, әрі қарай рұқсат етілген жүйені қиындатпау қажет,соның ішінде лицензиялауды, сертификаттау, аккредиттеуді қарастыруы керек.

Қазіргі заман талабына сай кәсіпкерлік қызметке, соның ішінде орта және шағын бизнеске, әкімшілік ауыртпалықты төмендетуді мемлекет үш жақты бағытта қарастырылуда.

Бірінші бағыты жеке кәсіпкерліктің субъектісін құрумен байланысты – тіркеу, лицензиялау, техникалық жөнге салу.

Екіншісі – Кәсіпорындардың өнімдерін нарыққа шығарумен байланысты (сәйкес келуін мақұлдау, сертификаттау, аккредиттеу).

Үшінші бағыты – Жеке кәсіпкерлік субъектілерінің қызметін және керісінше өнімдерінің нарықта бақылау болып табылады.

Көрсетілген қызмет бағыттары факторлардың жиынтықтарына жағдайлар жасайды, яғни бизнесті жүргізуге шарттар туғызады. Бұл шарттар кәсіпкерлік қызметті жөнге салуда мемлекеттің қатысын, бизнестің қызығушылығын қоғамның қызығушылығымен теңдесуіне жетуін барынша төмендетуі керек.

Кәсіпкерлік қызметтегі ретке келтірудегі мемлекеттің шамадан тыс қатысуына байланысты фактілер еркін кәсіпкерліктегі ішкі эффектілердің бар болуымен және монополистік тенденциоздықтың болуымен, оның өз бетімен қоғамға игілік жасай алмайтындығы және қоғамдық ресурстарды тарата алмайтындығы, сонымен қатар барлығының, яғни барлық шаруашылық субъектілер толығымен мемлекеттің бақылауында болған шақта жоспарланған социалисттік экономикадан шыққандығын ескере кету керек.

Ұсынылып отырған зеттеу өз мақсаты ретінде «мемлекет кәсіпкер» арақатынасын немесе байланысын жетілдіру болып табылады, оның нәтижесінде Қазақстанға бизнесті енгізу оңайлау керек, яғни тез және арзан болуы – ол дегеніміз, салық қорын кеңейту, тауар және қызмет көрсету нарығын толықтыру.

«Оңайлату», «жылдам», «арзан» деген түсініктер үрдістердегі процедуралардың (баспа) қысқару мөлшерін, уақыт шығынын қысқарту және осы үрдістердің шығуын туындататын ақшаның мөлшерін қысқарту, яғни   өз еліміздің Президенті айтқандай әкімшілік тосқауылдарды төмендету.

Соңғы кездерде Қазақстанның "Doing Business" рейтингінде алатын орны туралы көп сұрақ туындап жүр. Бизнес – орта мен бизнес – климатты салыстыру үшін әртүрлі елдерде көрсеткіш ретінде "Doing Business" бүкіл әлемдік банкінің рейтингісі саналады. 2007 ж. бүкіл әлемдік банкінің осы зерттеудің жарыққа шыққанынан соң 50000 рет әлемдік прессада айтылған болатын, ол оның іскерлік және саяси әлемде танымал екендігін айтады.

Бүкіл әлемдік банктың әдіснамасында осы зерттеуді жүргізген кезде 178 елде он үрдіс бойынша салыстыру жасалғандығы туралы айтылады. Онда алдыңғы жылмен салыстырғанда 2008 ж. Қазақстанның басқа мемлекеттер ішінде жалпы жағдайының нашарлағандығы көрінеді (бірінші кесте). Бұл индикаторларды міндетті түрде қарастыру керек, біріншіден – бизнес ортаны жақсартудағы жыл сайынғы өткізілетін реформалардың бағалануы ретінде, ал екіншіден – басқа елдермен салыстырғанда реформалау жолындағы мемлекеттің қозғалу жылдамдығының көрсеткіші ретінде қарастыруға болады.

Зерттеуде бүкіл әлемдік банкпен жасалған, жүргізілген санақ материалдары қолданылған, ол бизнес – ортаның жақсаруына әкеледі, олай болса Doing Business индикаторлары да жақсарады.

Рұқсат етілген үрдістер мен ұсыныстардың талдану мысалдары:

Бизнесті ашу үрдістерінің бағысы осы үрдіс бойынша алғашқы жоғарғы рейтингісі бар жиырма елдің ішінде – 2.59%, елу елдің ішінде – 6,8%, ал Қазақстанда – 7,6 %.

Үрдістердің бағасын түсірудің ең қарапайым әдісі – талап етілген көшірмелердің мөлшерін төмендету, электронды деректер қорын қолдануға көшу. Тағы бір жолы – Кәсіпорынды тіркеген кезде жарғылық капиталға қойылатын талаптарды болдырмау. Уақыттық шығындарды және үрдістердің мөлшерін төмендету жолы – арызданушы талаптарын болдырмау, ол статистикалық және салықтық есепке алуда қойылатын шарт болып табылады – бұл баспа құқық қорғау органдарының сәйкес үрдістерін көшірмелейді.

Жеке меншікті тіркеу:
Үрдісті демонополизациялау оның бағасының төмендеуіне әкеп соғады, сонымен қатар мүлікті бағалау мерзімдерін қысқарту, ақырғы үрдістің екі баспасын қосу – жер учаскісін тіркеу және жеке құрылысты тіркеу, жер учаскісінің тіркеу мерзімін қысқарту (30- нан 7 күнге дейін).

Бұл ұсыныстар нақты түрде рұқсат етілген үрдістерді қысқартады және арзандатады және Қазақстанның рейтингін бірнеше пунктке дейін көтере алады, сонымен қатар үрдістерді қадамдық талдау нәтижесінде пайда болатын, реформалаудың нұсқаулары бола алады.

Ол үшін қажетті потенциал бар (әкімшілік ресурстар, сарапшылар, әдіс, құралдар), үрдістердің реформаларынының нақты тәсілдерін өңдеу үшін – рұқсат етілген жүйе қолданылады.

Аталып отырған тәсіл арқасында қазіргі уақытқа дейін міндетті түрде сертификаттау обылысынан қоғамдық кәсіпорын өнімдері, авто көліктерді жөндеу және техникалық қараудан өткізу, қонақ үйлерде қызмет көрсету, химиялық тазартулар, авто оттанып алу станциялары және т.б бөлініп шықты – барлығы бизнестің 20 түрі болды.

Тексеру аймағынан жылына 6 000 тексеру жүргізіледі, шағын және орта бизнесті тексеру моноторийі жарияланды.

18 наурыздан 2008 ж. № 259 үкіметтің талаптарынан әкімшілік тосқауылдарды жою коммиссиясы және бизнесті жақсарту – шағын және орта бизнес үшін (ары қарай комиссия) комиссиясы, Қазақстан Республикасының премьер-Министрі бастауымен құрылды. Комиссияның жұмыс органы сауда және индустрия Министрлігі болып табылады.

Бүкіл әлемдік банктің рейтингісіне байланысты коммиссиямен әкімшілік үрдістерді реформалаудағы қажетті және жауапты мемлекеттік органдар бекітілді:

Лицензиялау аймағында саясатты жетілдіру – Экономика және бюджеттік жоспарлау Министрлігі.

«Бизнес ашу» және «жеке меншікті тіркеу»   Әділет Министрлігі;

«Құрылыс жүргізуге рұқсат алу»   Сауда және индустрия Министрлігі;

«Кредит алу» және «Инвесторларды қорғау»   Реттеу агенттігі және қаржылық нарықты және қаржылық ұйымдарды есепке алу;

Сонымен қатар, Бюджеттік жоспарлау және экономика Министрлігінің USAID сарапшысымен бірге Үкімет әрекеттерінің жоспары жасалды және USAID жобасы бизнес – ортаны жақсарту (BEI), «Doing Business» рейтингінде Қазақстанның 2008-2010 жоғарылауы. Жоспар қысқа мерзімді, ұзақ мерзімді және жалпы жүйелік ережелерден тұрады, ол Қазақстанның аталған рейтингте жоғарлауы үшін қолданылған.

Алғашқы бастапқы кезеңде шарттарды жақсарту жұмыстарында қысқа мерзімді ережелерді қолдану жоспарланған, ол жағынан Қазақстанның көрсеткіштері нашар емес:

  Кәсіпкерлікті ашу,

- Құрылысқа рұқсат алу,

- Жеке меншікті тіркеу,

- Кредит алу,

- Инвесторларды қорғау.

Әрі қарай қалған индикаторларды жақсартуда тәсілдерді жөндеу қарастырылады, «Doing Business» рейтингісінде ең нашар көрсеткіштер ішінде:

  Халықаралық сауда,

- Кәсіпорындарды ликвидацияциялау.

Жалпы қабылданған тәсілдер ішінде ұйымдастырылған шараларды өткізу де қарастырылады, жан – жақта PR-компаниялар, социалды сұрауларды жүргізу, қоғамдық көзқарасты сынауды зерттеу, Халықаралық банкпен видео – конференция түріндегі консультациялар жүргізіледі.

Жай фактор ретінде құқықтық нормативті базаны жетілдіруге арналған «Doing Business» рейтингісінің индикаторлары негізінде реформаларды жүргізу техникалық және институционалды мүмкіндіктер, яғни рұқсат етілген жүйені реттейтін болып табылады.

Осымен қоса бұл шаралар фрагменталды сипат алады. Рұқсат етілген жүйені міндетті, дереу кезде, яғни егер елдің басшысы қолдайтын болса, жүйелік, кешенді, шешілетін рұқсат етілген жүйені реформалау қажет болады. Қазақстан Республикасының рұқсат етілген жүйе концепциясын 2009 – 2010 ж. жетілдіру, Экономика және бюджеттік жоспарлау министрлігі және 27 қарашадан 2008 жылғы №1100 үкіметтің қолдауымен жасалған, біздің ойымызша, ол факторлардың жиынтығын, яғни бизнестің жақсы қалыптасуына негіз болатын, ең үздік әлемдік тәжірибені қолданатын бизнес – ортаны жақсартуды анықтайтын жүйелік құжат болып табылады.

Концепциямен мынадай келесідей мәселелер қарастырады:

Нормативті құқықтық актілерді қарастыру және инвентаризацияны жүргізу, яғни рұқсат етілген барлық құжаттарды ретке келтіретін, олардың оңтайландырылуын («гильотин» әдісі) жүзеге асырады.

Рұқсат етілген құжаттарды қолданған кезде бизнестің жүруіне кедергі келтіретін тосқауылдарды жою;

Рұқсат етілген үрдістерді жою, оларды әлемдік тәжірибеге электронды қызмет көрсетулерді қолдана отырып келтіру;

Мемлекеттік органдардың қоғамдық біріккен кәсіпорындармен қатынасын оперативті қамтамасыз етеді;

Кәсіпкерлік қызметтерді ретке келтіруде альтернативті формаларды қолдану, яғни ерікті сертификаттау және аккредиттеу, азаматтық – құқықтық жауапкершілікті сақтау.

Қайта ретке келтіру саясатын жалпы логикамен концепцияда сәйкес анықталған, адекватты жоғарлату мақсатында мемлекеттік тәртіпке келтіру функцияларын қабылдамау, және ақырғыны мақсатты түрде тиімділікті қарастырады.

Мұндай үрдіс сәйкес тәуекелге бел бууды басқаруды енгізу мақсатында бағалау және талдау негізінде анықталуы қажет. Олар нарықтың «жойылуына» әкеліп соғады.

Осыған сәйкес зерттеуде мемлекеттің және тұтынушылардың қызығушылында кәсіпкерлік қызметтің тәуекелге бел бууын бағалауда әдістемелік жүйелер ұсынылған. Тәуекел деген азаматтардың өмірі мен денсаулығына қауіп келтіру және қоршаған ортаға қауіп келтіру жатады.

«Келесі тәуекел» түсінігін қалыптастыру, кәсіпкерлік субъектінің әрекетінің дәрежесінің әсері нәтижесінде және оның нәтижелері азаматтардың өмірі мен денсаулығына қауіп келтіреді.

Сонымен қоса, тәуекелдердің себептерінен шыға отырып, оларды лицензиялау аймағында жеке шектеу, сертификаттау немесе аккредиттеу, жеке кәсіпкерліктің субъектісін құру этапында нарыққа дейінгі ретке келтіру түрінде анықталған болатын, ал тәуекелдің критикалық дейгейі мемлекеттің ретке келтірудегі дәрежесін анықтайды.

Олай болса, бизнесті енгізуге қолайлы жағдайларды туғызу мемлекеттің арласуында, яғни нарыққа дейінгі кәсіпкерлік қызметті ретке келтіруде, кәсіпкерлік ортада ішкі эффектілерге қатысты интернализациялау шарттарында ғана бір нәтижеге келтіріле алады.

2. 
   Рұқсат етілген жүйені құрудағы әлемдік тәжірибе: мақсаты, реформалаудың бағыты мен механизмдары.
   

Негізгі маңызды объектілер ретінде АҚШ және Австралия секілді тәжірибелі елдер таңдап алынды, оларда жеке құқықтық институттарда арнайы кәсіпкерлік қызметті реттеу туралы заңнама шығарылған болатын. Олар экономиканы қайта құру тәжірибесінде, аталып отырған зерттеуді оқуда мемлекеттің қызығушылығында болатын.

Сонымен қоса кәсіпкерлік қызметті мемлекеттік ретке келтіруде оң нәтиже көрсететін көрсеткіштер ЕС елдерінде жинақталған болатын. Аталған тәжірибе осы жұмыстада қарастырылған болатын.

1. 
   
   жүктеу/скачать 1.33 Mb.
   
   Достарыңызбен бөлісу: