Қазақстандағы католик шіркеуінің миссионерлік қызметі

Қазақстанның католиктік шіркеулері – дүниежізілік католиктік шіркеудің бір бөлігі. Мемлекеттегі католиктердің саны шамамен 182,6 мың адамды құрайды, ол шамамен барлық халықтың 1,3% пайызын құрайды. Латын дәстүрінің католиктерінен басқа, мемлекетте греккатоликтік қауымдастықтар да бар.

Католик миссионерлерінің заманауи Қазақстан территориясына келуі туралы деректер XIII ғасырға жатады. 1245-1247 жылдары франциск монахтары: Рим Папасы Иннокентий IV легаты, италияндық Джованни дель Плано Карпини және оның елші бауыры Бенедикт Моңғолия империясына саяхат жасады. Франциск Гильом де Рубруктың 1253-1255 жылдары Мүңке ханға бағытталған мақсаты Франция патшасы Киелі Людовик IX және моңғол хандары арасындағы байланыстың қорытындысы болды. Бұл мақсат Орталық Азия туралы еуропалықтардың білімін кеңейтуге және миссионерлік іс-әрекеттің басталуына алып келді. Бұл жердегі басты рөл францисктерде болды. 1278 жылы Папа Николай ІІІ Қазақстанның қазіргі территориясы мен Орта Азияға миссияны франциск орденіне тапсырды. Францисктілер Дешті Қыпшақ территориясында (Жетісудан басқа, қазіргі Қазақстан территориясын алып жатқан тарихи аймақ) өмір сүрді. Берке ханның мұрагері Мөңке-Тимурдан кең көлемді мүмкіндіктер алды. Олар кейіннен Тоқтай және Өзбек хандармен де бекітілді, сонымен қатар францисктікілер әскери қызметтен және барлық салықтардан босатылды. 1289 жылы Папа Николай IV XIII-XIV ғасырларда Азияға жіберген ірі католиктік миссионерлердің бірі – францисктікілік Джованни Монтекорвино болып табылады. Жаңа Өсиеттің және Псалтырьдың моңғол тіліне аудармасы мен Ханбалықтағы (қазіргі Пекин) католиктік архиепархия-митрополия негізінің қалануы Джованни Монтекорвиноның іс-әрекетімен байланысты. XIII-XIV ғасырлардың шегінде францисктікілер «Codex Cumanicus» деген латын-парсы-түрік сөздігін құрастырды.

XIV ғасырдың басында Ханбалық митрополиясының негізінде Шағатай ұлысының астаналарының бірінде – Алмалықта (оның қалдықтары қазіргі Алматыдан шығысқа қарай шамамен 300 шақырымда орналасқан) католиктік епархия орнатылды. Карлино де Грассис епархияның бірінші епископы болды. XIV ғасырдың 30-жылдары Алмалықта франциск монастырының негізі қаланды. Осы уақытта Папа Иоанн XXII «Lаetanter de vobis» деген хатты «Ұлы хан Хансидың көмекшілері – Карасмон және Йоханға» жіберді. Олар кейіннен христиан дінін қабылдады. Папа оларға епископ Ришар Бургундсийді қорғап жүруді тапсырды. Ришар Бургундский «кемелдің күйеуі» ретінде таныстырылған және «Құдай Атына арналған өте әдемі шіркеу салынған» Алмалықта епископ болып сайланды. Алмалық епархиясы оған жақсы қараған ханның өліміне дейін гүлдеп тұрды. Содан кейін Алмалықта христиандарды қудалау басталды. 1340 жылы епископ Ришар Бургундский және 6 францисктік монахтар (сонымен қатар, 3 уағыздаушы) өлтірілді. Содан кейінгі ғасырларда Қазақстан территориясында католик белгілері көрінбеді.

Қазақстандағы католик шіркеуінің тарихы XIX ғасырдың ортасы мен XX ғасырдың басында, Ресей империясы кезінде жалғасын тапты. Қазіргі Қазақстан территориясында қызмет етіп жүрген патша әскерінің әскери қызметкерлері, жер аударушылар, ерікті қоныс аударғандар, Қазақстанға әкелінген әскери тұтқындар және қашқындар католикті ұстанушылар болды. Олардың арасында поляктар, литвалықтар, чехтар, немістер, француздар, латыштар, венгрлер, австриялықтар және басқа да халықтар болды.

Қазақстандағы католик приодтары сол кезеңде Могилев архидиоцезасының (архиепархия) құрамында болды. Көбінесе солтүстік Қазақстанда өмір сүрген діндарлар бастапқыда Омбы кірістерінің уағыздаушыларынан қызмет алды, олардың көп уақыт бойы өздерінің жеке шіркеулері мен кішкентай шіркеулері болмады.

XIX-XX ғасырлардың аясында Қазақстанда бірнеше неміс жер аударушы- католиктердің мекендері пайда болды. Кейбір деректер бойынша, солтүстік-батыс Қазақстандағы католик кірістері 1848 жылы бекітілген Триасполь епархиясының құрамына кірген, оның орталығы Саратов қаласында орналасқан.

Католик ғибадатханаларының Қазақстандағы құрылысы XX ғасырдың басында басталды. Оның куәсі ретінде Петропавл қаласында орналасқан киелі Иисустың Жүрегіне арналған католик ғибадатханасының сақтаулы түрі бар. Католик кірістерінің іс-әрекетін активациалауда көрініс тапқан белгілі бір бетбұрыс, 1905 жылдың 17 сәуіріндегі дінге шыдамдылық туралы Николай ІІ-нің Жарлығынан кейін болды. Осыған орай, Католик Шіркеуінің құқығы Православтармен бірдей болды, және кірісті ұйымдастыру үшін католиктерге Православ Шіркеуінің иерархтарынан рұқсат сұраудың қажеті жоқ болды.

Бірінші дүниежүзілік соғыс кезінде Қазақстанға католик әскери тұтқындар мен қашқындар көптеп келді. Қазақстандағы кейбір католиктік кірістердің саны көп болды. Мысалы 1917 жылы Петропавл қаласындағы католик кірісінде неміс, поляк және литвадан шыққан діндарлардың саны 5000-ға жуық болды. Қостанай кірісінде көптеген сиынатын үйлер мен 6000-ға жуық католиктер болды. Шығыс Қазақстанда орналасқан неміс колониясы Мариенбургте (Переменовка) 4000-дай католик есепке алынған. Осы және басқа да шіркеулік бірліктер Могилев епархиясының Омбы деканаты құрамына кірді. Осы епархияның Ташкент деканатына оңтүстік Қазақстанда құрылған кішкентай шіркеулер жатты: Верный қаласында (Алматы) орналасқан әулие Михаил Архангелге арналған ағаш шіркеу, Жаркент қаласында (Жетісу облысы) орналасқан Әулие Мария Анаға арналған тастан жасалған шіркеу, Қапал қаласында (Жетісу облысы) орналасқан әулие Рафаил Архангелге арналған шіркеу.

Большевиктер революциясынан кейін, Қазақстандағы барлық католик кірістері жабылды, ал рухани адамдар мен белсенді діндарлар репрессияға ұшырады. Көптеген кірістердің жоғалуы поляктардың Польша және Украинаға оралуымен байланысты болды.

1917 жылы Октябрь революциясынан кейін Католик Шіркеуі, басқа діндермен қатар, өте қатал қуғынға ұшырады. КСРО-да католиктік шіркеулік-әкімшілік құрылымдардың барлығын түгелдей жою жүреді. Сонымен қатар, латын және византия дәстүрлерінің католиктік иерархиясын да жою жүреді. Тірі қалған уағыздаушылар лагерьлерге жіберіліп, қуғынға ұшырады.

Сталиндік репрессияның нәтижесінде, католиктер, көбісі неміс, украин және поляк ұлттарының азаматтары, Қазақстанға лагерьлерге алып келінді және қудалауға ұшырады, олардың көбісі қайтыс болды. Епископ Никита Будка және уағыздаушы Алексей Зарицкий, екі қасиетті қиналушылар әулиелер қатарына жатқызылды және қазіргі таңда мемлекетті қорғаушы әулиелердің бірі болып табылады.

Лагерьлерде жазасын өтеген көптеген уағыздаушылар жергілікті католиктерге қызмет көрсету үшін Қазақстанда қалды.

Осы уақытта Қарағандыда Александр Штауб (1961 жылға, өліміне дейін), Владислав Буковинский (1974 жылға, өліміне дейін), Михаил Стонец (Стонес) қызмет етті.

Қарағанды қаласында греккатоликтік уағыздаушылар да қызмет атқарды: жоғарыда айтылған Алексей Зарицкий, оны митрополит Иосиф Слипый резиденциясы Қарағандыда орналасқан Қазақстанның греккатоликтеріне Апостол Визиторы етіп сайлады, содан кейін Дмитрий Кузьминский (1964 жылға, өліміне дейін), епископ Александр Хира (1983 жылға, өліміне дейін), Николай (Иосиф) Шабан, Стефан Пришляк және т.б. басқалары. Тиым салуға қарамастан, греккатолик уағыздаушылары византия және латын дәстүрлерінің католиктері арасында шіркеулік қызмет жасады.

Алматы қаласында Юрий (Георг) Потерейкоқызмет етті. Ақтөбеде - Томас Гумппенберг. Қостанай қаласында Александр Бень қызмет етті. Жезқазғанда қызмет еткендер: греккатолик уағыздаушысы Куцах Василий Николаевич және Онцкулис (Ойсукульс) Петерис (Петр). Сараньда - Франц (Пранас) Адомайтис және греккатолик Василий Карушенко (Ларушенко). Красноармейскіде (Тайыншыда) Иосиф Кучинский қызмет етті. Жасыл Гай ауылында (Ақмола облысы) - Бронислав Джепецкий Қазақстанның басқа жерлерінде қызмет еткендер: Алоизий (Серафим) Кашуба, Августин (Антоний) Станканинец және т.б. Қазақстанда, уағыздардан бөлек, қарапайым халық та христиан дінінің куәлары болып табылды. Олардың ішінен Гертруда Детцельді айрықша атап өтуге болады, ол Қарағанды қаласындағы католиктердің діни өмірін ұйымдастыруда көп еңбек етті. Қарағандыдан шыққан Новосибирск епископы Иосиф Верт, осы әйелдің беатификациялау процесін бастады. Дәл осы діндарлардың ерлік еңбегі Қазақстандағы Католик Шіркеуінің қайтадан қалыптасуының себебіне айналды.

Қарағанды Қазақстан және Орта Азия католиктері үшін кеңестік кезеңде рухани орталық болды. 1977 жылға дейін құдайға қызмет көрсету құпия түрінде жүргізілді, 1977 жылы Қарағанды қаласында католик кірісін салуға рұқсат берілді. Кеңес биліктерінен ресми рұқсат алып, уағыздаушы Альбинас Думбляускас пен греккатолик епископы Александр Хироймен бірге діндарлар 1978 жылы әулие Иосифке арналған ғибадатхана салды. Қарағанды қаласында Альбинас Думбляускас еркектерге арналған жерасты новициат жасады. Олардың тәрбиеленушілері кеңес заманының өзінде Ригадағы католиктік рухани семинарияда оқи бастады. Альбинас Думбляускаспен бірге Қарағандыға бірнеше монах әйелдер келді. Альбинас Думбляускас әкей сонымен қатар, Евхаристиядағы Иисусқа қызмет көрсетуші сіңлілер Конгрегациясынан да монах әйелдерді Қарағандыға шақырды және оларға жергілікті борыштарды берді. Қарағандыдан Евхаристтерге 26 монах әйелдер түсті.

Кеңес заманының соңында, қазақстанның өзінен шыққан уағыздаушылар мен монах әйелдер Қазақстандағы осы дін куәларының орнына келе бастады.

90 жылдардың басында, Қазақстандағы Католик Шіркеуін дұрыс функциялау мүмкіндігі туғаннан кейін, 1991 жылдың 13 сәуірінде папа Иоанн Павел ІІ Қазақстан Республикасы территориясында Қарағандылық Апостол Әкімшілігін бекітті. Дәл осы күні, 1991 жылдың 13 сәуірінде Ян Павел Ленга бұл Әкімшіліктің Апостол Әкімшілігі болып сайланды. Қарағандылық Апостол Әкімшілігінің рухани қамқорлығы, Қазақстаннан басқа, Орта Азияда: Өзбекстан, Қырғызстан және Түркменстанда уақытша шашылған католик қауымдастықтарына да таралды. Орталығы Қарағандыда орналасқан Апостол Әкімшілігі кеңес кезіндегі, Қазақстан және Орта Азия деңгейіндегі бірінші католик құрылымы болып табылады. Нәтижесінде ол, Архиепархиямен бірге митрополит мінезді заманауи құрылымға айналды, және оған екі Епархия және бір Апостол Әкімшілігі бағынды.

1995 жылдың тамызынан бастап «Кредо» деген ай сайынғы газет шығарыла бастады.

1997 жылдың 29 қыркүйегінде Өзбекстан, Таджикистан және Түркменстан католиктері, ал 1997 жылдың 22 желтоқсанында Қырғыстан католиктері де, - «Sui iuris» (өзінің құқығы) миссиясының мәртебесін алды.

1997 жыл 7 қазан – Қарағанды қаласында католиктік Рухани Семинарияның Redemptoris Mater (seminary) ресми негізделуі. Ол 1998 жылы 16 шілдеде толығымен жаңартылды және «Мария – Шіркеудің Анасы» деген атқа ие болды.

1998 жылдың 7 сәуірінде Қарағанды қаласында Жалаңаштарды Тамақтандыру ғибадатханасы ашылды. Ол Киелі үштікке және Мария Ананың бейкүнә екіқабат болуына арналған.

Калькуттан Тереза Ананың монах әйелдері кедейлермен жұмыс жасау үшін 1998 жылдың 5 қазанында Қарағанды облысына келді.

«Ad aptius consulendum» папа булласы 1999 жылы 7 маусымда Қазақстандағы Апостол Әкімшілігін Қазақстанның Қарағанды және Шығыс-Қазақстан облыстарында Қарағанды епархиясына өзгертті, сонымен қатар, үш жаңа Апостол әкімшілігін құрды: Астана, Алматы және Атырау.

Қазақстандағы Католик шіркеуі үшін маңызды сәт – 2001 жылдың 22-25 қыркүйек аралығында папа Иоанн Павел ІІ-нің мемлекетке келуі.

Орталығы Қарағандыда орналасқан греккатоликтік Апостол елшілігінің құрылымы дамуда. 2002 жылдың 8 қазанында Киелі Престол уағыздаушы Василий Говераны «Киелі Богородица Жабыны» деген греккатолик кірістің попы ретінде, Қазақстан және Орта Азиядағы шығыс дәстүрдің барлық католиктерінің Апостол Елшісі болып тағайындалды. 2005 жылдың 18 қыркүйегінде уағыздаушы Василий Говера митрофорлы протоиерей атағын алды, және осы сипатта Сәтпаев қаласындағы греккатолик ғибадатханасын сәулелендірді. Қазақстанда 5 греккатолик кірістері жұмыс атқарады: Қарағандыда, Астанада, Павлодарда, Шідерті мен Сәтпаевта.

Беатификацияға кандидаттар тізімінде: жоғарыда айтып өткен епископ Александр Хира және уағыздаушы Владислав Буковинский, сонымен қатар 2002 жылы Қарағандыда қайтыс болған уағыздаушы Бернардо Антонини.

Қазіргі таңда Қазақстандағы Католик шіркеуі, орталығы Астанада орналасқан, Киелі Мария Ананың Архиепархия-митрополиясынан, екі суффраган епархиясынан – Қарағанды және Алматыдағы Киелі Үштік Епархиясы, сонымен қатар Атыраудың Апостол Әкімшілігінен тұрады. Архиепархия-митрополияны архиепископ Томаш Пэта басқарады. Осыдан бөлек, Қазақстан және Орта Азия территориясында митрофор протоиерей Василий Говераның басшылығымен греккатоликтерге арналған Апостол елшілігі жұмыс атқарады.

Католик ордендері мен конгрегациялары – редемптористер, францисктер, мариандар, иезуиттар жіне т.б. мемлекетте бірнеше іс-шаралар ұйымдастыруда. Уағыздаушылардың ортақ саны – 72 адам, кірістердің ортақ саны – 50 (2004 жылғы мәліметтер) .

Алайды католик қауымдары тек XIX ғасырдың аяғы, XX ғасырдың басында ғана құрыла бастады, бұл Сібірге және Қазақстанның солтүстік облыстарына 1863 жылғы Ресейге қарсы көтеріліске қатысқан поляктарды жаппай жер аударуға, сонымен қатар неміс католиктерінің, латыштардың көшуі елеулі роль атқарды. Қазақстанда ол кезде католик қоғамдары Могилев архидиоцез құрамына кірді.

1972 жылы ғана алғашқы қауым Қарағандыда тіркелді. 1977 жылы қоғам ресми тіркеуден өтті және шіркеу салуға рұқсат алды. 1958-1959 жылдары қауымның Целиноградта ресми тіркелудің бастапқы адымы басталып, тек 1979 жылы ғана қоғам тіркеліп тұрғын үйді храм ретінде қайта жабдықтау мүмкіндігіне ие болды. Кейінірек, 1991 жылы Ватикан осында Қазақстан мен Орта Азияда Апостолдық әкімшілік құрып, епископ тағайындады. Оның құрамына Өзбекстан, Тәжікстан, Қырғызстан және Түркіменстан кірді. Орталығы Қарағанды қаласы болды. Қазіргі уақытта Орта Азиялық махаллалар Қазақстанның Апостолдық әкімшілігінен шығарылды. Сөйтіп, енді Қазақстанда дербес епикопат жұмыс істейтін болды.

1994 жылғы Қазан айында Ватикан мен Қазақстан Республикасы арасында дипломатиялық келісімге қол қойылды. Алматыға тез арада Ватикан елшісі – апостол нунцийі – архиепископ Мариан Олесь келді. Қазақстанда елшісін тағайындау арқылы Ватикан біздің елімізге деген құрметін, жылы қарым-қатынасын таныты.

Біздің еліміздің Президентінің 1998 жылғы Ватиканға сапары және Ватикан мен Қазақстан арасындағы өзара қарым-қатынас туралы келісімге қол қойылуы осы екі ел арасындағы қатынастардың дамуын көрсететін маңызды қадам болды. Бұрыннан Қазақстанда өмір сүріп келе жатқан конфессиялардың бірі – католик шіркеуін біздің мемлекетіміздің тануы тарихи құжаттың маңызын арттыра түсті.

Қазақстанда униаттар (грек-католик қауымдастықтар) да бар. Көбінесе олар Батыс Украинадан қоныс аударып келгендердің шағын топтары және олардың үрім-бұтақтары болып келеді. Өздерінің діни ілімінің бағыты бойынша униаттар культтік тәжірибе және діни қызметтер үшін жергілікті тілдің қолданылуына қарсылық білдіргенмен, Рим папасының діни билігін және католицизмнің негізгі қағидаларын мойындайды және олардың негізгі бөліктері католиктердің ғибадаттық жиналыстарына қатысады. Тек Павлодар мен Қарағанды қалаларының униаттары дербес қауымдарын құрып, онда діни қызметтерін украин тілінде жүргізетін болды. Павлодар қаласында, мұнда 2001 жылы шіркеу ғимараты салынды; Астана, Қарағанды қалаларында Греко-католик монастырлері бар. 1997 жылдан бері Қарағанды қаласында «Мария - Матерь Церкви» жоғары рухани семинария қызмет етеді, 1995 жылдан бері 4 мың дана санда «Кредо» ай сайынғы газет шығып тұрады. Өзінің бірнеше мың ғасырлық дәстүріне сәйкес католик шіркеуі Қазақстанда қайырымдылық қызметін дамытып келеді, шіркеулер жанында тұрмысы нашарларға асхана, тегін дәріханалар ашылған. Алматы облысы, Талғар ауданында мүгедектер үйі, Қапшағайда - балалар үйі ашылған. 1997 жылы Қазақстанда «Каритас» халықаралық қайырымдылық католиктік ұйым филиалы жұмыс істей бастады.

Алматы, Қарағанды, Көкшетау және Астана қалаларында костел-ғибадатханалар салынды. Қарағанды қаласында діни семинария, ал Солтүстік Қазақстан облысының Корнеевка селосында христиандық бастауыш мектеп ашылды. Католиктердің өмірінде ғана емес, бүкіл қазақстандықтар үшін 1988 жылы Көкшетау облысының Озерный ауылындағы Волынск шоқысында қуғын-сүргін құрбандарына арналып ескеркіш ашылғаны есте қаларлық оқиға болды. Ол биіктігі жиырма метр шармық түріндегі ескерткіш католик махаллаларының жинаған қаржысына салынған-ды.

Қазақстан Президенті Н.Ә. Назарбаевтың жоғары деңгейде Рим Папасымен кездесуінің тарихи маңызды қорытындысы Қазақстан Республикасы Үкіметі мен Қасиетті Тақ арасында өзара ынтымақтастық туралы Келісім болды, оған 1998 жылы 24 қыркүйекте қол қойылып 1999 жылғы 30 шілдеде ұзартылды. Қазақстан мемлекетінің басшысы - бұрынғы Кеңес Одағының елдерінің ішіндегі ең бірінші осындай саяси адым жасаған бірінші Президент.

Екі мемлекет арасында ынтымақтастықтың қамтушысы 2001 жылы қыркүйек айында біздің елге Папа Иоан Павел ІІ келуі болды, ол кезінде ол Мемлекет басшысына Қазақстан діндері арасында бейбітшілік пен рухани келісімді, тұрақты қарым-қатынасты сақтай білгені үшін алғысын білдірді. Қасиетті Тақ пен Қазақстан Республикасы арасында өзара қарым-қатынасты әрі қарай дамытудың кепілі Н. Ә. Назарбаевтың Пия орденімен - жоғары сыйлықпен марапатталғаны болды, әлемде оған тек 15 адам қол жеткізген. Өзінің Ватикан билігінде болған кезеңі ішінде Қазақстан Рим папасы сапармен барған 127-ші мемлекет, ал кеңес дәуірінен кейінгі алтыншы (Литва, Латвия, Эстония, Грузия және Украина елдерінен кейін) ел болды.

2006 жылғы 15 қыркүйекте Қасиетті Папа Бенедикт XVI Администратор Януш Калетаны Титулды Епископ ретінде тағайындады.

Католик бірлестіктерінің арасында оң қалыпты 2007 жылы маусым айында Қазақстан Республикасына Вашингтонның экс-архиепископі, Рим-католик шіркеуінің кардиналы Теодор Эдгар МакКерриктің (АҚШ) келуі тудырды. Сапары барысында кардинал Солтүстік Қазақстан және Ақмола облыстарына келді, онда діндар католиктермен кездесті.

Тамыз айының 6-нан 10-ына дейін Солтүстік Қазақстан облысы Тайынша ауданы Озерное ауылында Қазақстан, Өзбекстан, Түркіменстан, Тәжікстан өңірлерінің католик жастары өкілдерінің кездесуі өткізілді. Іс-шараға Польшадан, Франциядан және Швейцариядан келген қонақтар қатысты.

Сондай-ақ католиктердің діни өмірінде елеулі оқиғалардың ортасында Павлодар қаласында Орта Азия мен Қазақстан бойынша Грек-католик шіркеуінің басшысы В. Говердің, Астана мен Қарағанды қауым басшыларының, мемлекеттік органдар өкілдерінің, Павлодар облысының украин ұлттық - мәдениет орталығының лидерлері және шіркеу мүшелерінің қатысуымен 12 шілдеде Әулие Петр мен Павел» қауымында өткен Грек-католик қауымының құрылғанының 12 жылдығын тойлауды атап кетуге болады.