БАҒдарламасы алматы 2012 Экзаменациялық тақырыптардың тізімі «Структуралық ботаника» пәні

Ұлпалар туралы жалпы түсінік.Түзуші ұлпалар. Ассимиляциялық ұлпалар. Қор жинаушы ұлпалар. Аэренхима.Сорушы ұлпалар Архаулық және өткізгіш ұлпалар. Архаулық ұлпалар және олардың ерекшеліктері. Өсімдіктер денесінде архаулық ұлпалардың орналасуы. Өткізгіш ұлпалар және олардың құрам бөліктері, қызметі. Өткізгіш шоқтар түрлері және құрамы.

Тұқымның типтері. Ұрық және тұқым туралы түсінік. Жерасты және жер үсті өніп, көктеп шығу.

Тамыр және тамыр жүйелері.Тамырдың қызметі, құрамы.

Өркен және өркен жүйелері. Бүршік және оның типтері. Өркеннің меристемалық төбесінің құрылысы.

Жапырақтың шығу тегі туралы түсінік. Жапырақтың орналасуы және оның заңдылықтары. Жапырақтың морфологиялық жіктелуі -Жапырақтың анатомиясы. Сабақтың морфологиясы. Сабақ және тамырдың салыстырмалы алғашқы құрылысы. Сабақтың алғашқы құрылысының күрделенуінің эволюциясы немесе Стела теориясы. Өркеннің бутақтануы. Сабақтың анатомиялық соңғы құрылысы. Дара жарнақтылар сабағының құрылысы. Бүршіктерден өркендердің дамуы. Гүлшоғыры туралы жалпы түсінік және олардың типтері.

Өсімдіктердің көбеюі және жаңа ұрпақтан пайда болуы туралы жалпы түсінік.

Гүлдің құрылысы, қызыметі және шығу тегі. Гүлдің морфологиясы. Жемістердің морфологиясы. Апомиксис. Жемістер туралы жалпы түсінік. Жай, күрделі және біріккен жемістер. Нағыз және æàлған жемістер. Құрғақ және шырынды жемістер.

Гүлшоғыры туралы жалпы түсінік және олардың типтері. Морофологиялық белгілері, классификациясы.

Жемістердің морфологиясы. Апомиксис. Жемістер туралы жалпы түсінік. Жай, күрделі және біріккен жемістер. Нағыз және æàлған жемістер. Құрғақ және шырынды жемістер.

Өсімдіктердің экологиялық типтері. Өсімдіктердің тіршілік формалары. Өсімдіктердің жасына қарай өзгеруі. Өсімдіктердің мерзімге қарай өзгеруі.

Прокариоттар. Дробянкалар және көк-жасыл балдырлар бөлімдері. Көбеюі. Таралуы, табиғаттағы және адам өміріндегі маңызы.

Прокариоттар. Дробянкалар және көк-жасыл балдырлар бөлімдері. Көбеюі. Таралуы, табиғаттағы және адам өміріндегі маңызы. Балдырлар. Жасыл, хара, эвгленалы, диатомды, қоңыр және қызыл балдырлар бөлімдері. Жалпы сипаттамасы. Морфологиясы. Көбеюі. Балдырлардың практикалық маңызы.

Жалпы сипаттамасы. Оомицеттер, зигомицеттер, аскомицеттер (қалталылар), базидиомицеттер, дейтеромицеттер (жетілмеген саңырауқұлақтар) кластары. Жалпы сипаттамасы. Негізгі өкілдері. Саңырауқұлақтардың табиғаттағы және шаруашылықтағы маңызы.

Жалпы сипаттамасы. Негізгі өкілдері. Маңызы.

Риниофиттер, мүктәрізділер, плаунтәрізділер, қырықбуынтәрізділер, папоротниктәрізділер бөлімдері. Жалпы сипаттамасы. Даму циклы. Кластарға бөлінуі. Маңызы, өкілдері.

Ашық тұқымдылар бөлімі. Жалпы сипаттамасы. Кластарға бөлінуі. Маңызы.

Гүлді өсімдіктер немесе жабық тұқымдылар бөлімі. Жалпы сипаттамасы. Даму циклы.

Магнолиопсидтер немесе қосжарнақтылар класы. Жалпы сипаттамасы. Магнолиялар, тұңғиықтар немесе нимфалар, сарғалдақтар, көкнәрлер, қалампырлар, алабұталар, крестгүлділер, раушандар, бұршақтар, алқалар, сабынкөкгүлділер, күрделігүлділер тұқымдастары. Жалпы сипаттамасы. Негізгі өкілдері. Маңызы.

Лилиопсидтер (немесе даражарнақтылар) класы. Кластың жалпы сипаттамасы. Лалагүлділер, құртқашаштар, астық тұқымдастары. Жалпы сипаттамасы. Негізгі өкілдері. Маңызы.

Өсімдік клетканың құрылысының ерекшелігі. Су алмасу физиологиясы.

Фотосинтез.Фотосинтездің жарық және қараңғы сатылары. Фотофосфорлану. Митчеллдің хемиосмотық теориясы.

Фототыныс алу. Тыныс алудың физиологиясы. Гликолиз. Кребс циклі. Пентозофосфатты жол. Глиоксилатты жол.

Өсімдіктердіңминералдық қоректенуі. Макро- және микроэлементтер

Өсімдіктердің өсіп дамуы. Стресс физиологиясы.

Қазақстанның негізгі шикізаттық өсімдіктерін игеру тарихы шикізаттардың зерттеу тәсілдері. Аудандастық типтері, флоралық геоботаникалық, ресурстанулық. Өсімдіктер әлемінің ресурстары- Шикізаттық өсімдіктердің негізгі топтары. Жабайы өскен тағамдық ресурстар. Қош-иісті өсімдіктер. Қазақстанның эфир майлы өсімдіктері. Қазақстанның илік өсімдіктері.Дәрілік өсімдіктер және оларды денсаулық сақтау жүйесіне ендіру. Қазақстанның сәндік өсімдіктері. Өсімдіктер әлемінің ресурсын тиімді пайдалану және оларды қорғау.

Жануарлар әлемі ресурстары. Қазақстан балықтары. Балықтар қорын тиімді пайдалану және оларды қорғау. Жер үстіндегі омыртқалылар және омыртқасыздар. Омыртқасыздар қорын тиімді пайдалану, өндіру және олардан алынатын өнімдер. Қазақстанның жер үстіндегі жануарлары және оларды ресурстары. Қазақстан құстары. Қоры, тиімді пайдалану және қорғау. Сүтқоректілер қоры, тиімді пайдалану және қорғау.

Қазақстанның ерекше қорғалатын табиғи территориялары. Қорықтар, ұлттық парктер, заказниктер және олардың ресурстық түрлерді қорғаудағы маңызы. Қазақстандағы ресурстану жұмыстарының болашағы.

Тұқымқуалаушылық және өзгергіштік туралы түсінік. Тұқымқуалаушылық пен өзгергіштіктің тірі ұйымның әртүрлі: молекулалық, клеткалық, организмдік және популяциялық деңгейлерінде көрінуі. Тұқымқуалаушылықтың цитологиялық негіздері. Клетканың бөлінуі және өзін-өзі өндіруі. Митоз. Митоздық цикл және митоздың фазалары.

Жыныс хромосомалары, гомо- және гетерогаметалы жыныс. Жынысты анықтаудың хромосомалық теориясы. Жыныспен тіркескен белгілердің тұқымқуалауы. Жыныспен тіркескен белгілерді зерттеу үшін реципрокты шағылыстырулардың маңызы. Жыныс хромосомалары ажырамаған кездегі тұқымқуалау. Хромосомалардың бірінші және екінші ажырамауы. Жынысты анықтаудың баланстық теориясы. Интерсекстер. Гинандроморфизм.

Тіркесе тұқым қуалау құбылысының ашылуы. Тіркесу топтары. Тіркесе тұқымқуалаудың цитологиялық негіздері. Кроссинговердің генетикалық дәлелдері. Хромосомалардың жекелеген және көптеген айқасулары. Интерференция және коинциденция. Гендердің хромосомаларда линиялық орналасуы. Геннің орналасу орнын табу (локализация). Мейоздық және митоздық кроссинговер. Кроссинговерге әсер етуші факторлар.

Мутациялық өзгергіштік. Генеративті және соматикалық мутациялар. Гендік мутациялар. Хромосомалық қайтақұрылулар. Хромосома ішілік және хромосомааралық қайтақұрылулар: делециялар, дупликациялар, дефишенсилер, инверсиялар, транслокациялар, транспозициялар. Геномдық мутациялар. Полиплоидия. Автополиплоидия. Аллополиплоидия.

Популяция және оның генетикалық құрылымы. Харди-Вайнберг заңы, оның қолдану мүмкіндігі. Адам генетикасын зерттеудің әдістері. Тұқым қуалайтын аурулар. Хромосомалық және гендік аурулар.

Нуклеин қышқылдары: ДНҚ, РНҚ. Олардың жалпы сипаттамасы. Нуклеин қышқылдарының құрылымы. Пуринді және пиримидинді негіздер. Көмірсулы компоненттер. Нуклеозидтер. Нуклеотидтер. ДНҚ-ның бірінші реттік құрылымы.

ДНҚ репликациясы. Репликацияның негізгі принциптері. ДНҚ репликациясының жартылай консервативтілігі механизмінің тәжірибелік дәлелдемесі. Мезельсон және Сталь тәжірибесі. Сақиналы ДНҚ репликациясы. Эукариот және прокариот репликациясының ерекшеліктері. Репликация инициациясы. Репликативті айырым, оның құрылымы және қызметі. Бір бағытты және екі бағытты репликация.

Репарация типтері. Мутациялық бұзылыстардың коррекциясы. Фоторективация. Эксцизионды репарация. Рекомбинациялық репарация. SOS-репарация. Клетканың генетикалық аппаратының тұрақтылығының сақталуындағы ДНҚ репарациясының рөлі.

Транспорттық РНҚ. тРНҚ-ның бірінші, екінші және үшінші реттік құрылымы. Антикодон. Аминоацил тРНҚ-синтетаза құрылымы. Про- және эукариоттардағы рибосома құрылымы. рРНҚ-ның процессингі. мРНҚ-ның процессингі. мРНҚ-ның прокариоттардағы трансляциясы, этаптары және оның механизмдері, реттелуі. Бактериялардағы трансляция процесінің иницияциясы және оның этаптары. Трансляция элонгациясы. Элонгацияның белоктық факторлары. Трансляция процесінің терминациясы.

Эволюциялық ілім - тірі табиғаттың тарихи дамуының жалпы заңдылықтары мен қозғаушы күштері туралы ғылым. Эволюциялық теорияның биологиялық ғылымдар жүйесіндегі орны, оның ғылыми және практикалық маңызы. Жерде тіршіліктің пайда болуы туралы негізгі теориялар.

Көне дүниедегі эволюциялық идеялар (Қытайдың, Индияның фи­лософиялық мектептері, грек философтары). 18-ші және 19-шы ғасырдың бірінші жартысында эволюциялық көзқарастардың дамуы. Линнейдің, Бюффонның, Вольфтің, Сент-Илердің, Бэрдің ж.б. еңбектерінің тірі табиғаттың дамуы мен бірлігі туралы түсініктерді қалыптастырудағы ролі. Трансформизм мен креоционизмнің күресі. Биологиядағы преформизм және эпигенез идеялары.

2. Тақырып «Ламарк ілімі»

Органикалық формалардың градация принципі және оның прогрессивті эволюциядағы ролі. Ламарк заңдары. Ламарк теориясын сынап талдау. Ч.Дарвин теориясы шығуының алғы шарттары. Неоламаркизм.

Ч.Дарвиннің “Түрдің шығуы” еңбегінің негізгі қағидалары. Дарвиннен кейінгі дәуірде эволюциялық теорияның дамуы. Генетика мен дарвинизмнің синтезделуіндегі алғашқы қадамдар.

Тіршілік үшін күрес пен табиғи сұрыптаудың байланысы. Тіршілік үшін күрестің формалары. Қолдан сұрыптау туралы Ч. Дарвинның ілімі. Дарвиннің табиғи сұрыпталу теориясы. Табиғи сұрыпталудың негізгі салдарлары. Табиғи сұрыпталу қарқынының сандық өлшемі. Табиғи сұрыпталудың әсерінің тәжірибиелік зерттелуі. Табиғи сұрыпталу әсерінің мысалдары. Табиғи сұрыпталудың формалары. Жыныстық сұрыпталу.

4. Тақырып «Тіріге тән негізгі қасиеттер»

Тіршіліктің геохимиялық ролі (Вернадскийдің ілімі). Тіршілік ұйымының негізгі деңгейлері, олардың өзара байланыстылығы және арақатынасы. Эволюцияның зерттеу әдістері және дәлелдері. Жердегі тіршілік. Эволюцияның негізгі кезеңдері және си­паттары. Жердің геохронологиясы туралы жалпы мәліметтер. Өсімдіктер мен жануарлар эволюциясының негізгі кезеңдері мен ерекшеліктері. Микроорганизмдер, өсімдіктер мен жануарлар эволюциясының өзара байланысы (биогеоценоз).

Популяцияның анықтамасы»Қарапайым эволюциялық бірлік және қарапайым эволюциялық құбылыс туралы түсінік. Популяцияның экологиялық сипаттамалары (көлемі, жастық және жыныстық құрылымы, динамикасы). Популяциялардың негізгі эволюциялық-генетикалық сипаттамалары (гетерогенділік, популяцияішілік полиморфизм). Харди-Вайнберг теңдеуі және оның популяция гендері мен генотиптерінің жиілігін анықтау үшін қолданылуы. Генотиптер жиілігінің тепе-теңділігінің сақталу жағдайлары.

Мутациялық процес - қарапайым эволюциялық фактор. Мутациялардың жіктелуі: гендік, хромосомалық, геномдық. Мутациялардың жиілігі, кездесойлықтығы, бағытталмағаны. Генотип және фенотип – гентикалық реакция нормасының көрінісі.

Популяциялық толқындар - қарапайым эволюциялық фактор. Жіктелуі. Гендердің кездейсоқ дрейфі. “Негізін салу” және “бөтелке мойыны” нәтижелілігі.

7.Тақырып «Түр түсінігінің тарихы»

Түр түсінігінің тарихы (Рей, Линней, Ламарк, Дарвин, Майр). Түр туралы типологиялық және номиналдық концепциялар. Түртүзілу генетикалық ашық жүйелердің генетикалық жабық жүйелерге айналуы екендігі. Түр генетикалық тұрақты жүйе екендігі туралы түсінік. Түр жүйе екендігі (Вавилов). Дарвинның түр туралы концепциясы. Түрдің биологиялық концепциясы, түр және систематика. Түрдің құрылымы, ақиқаттығы және дискреттілігі, гетерогенділігі. Түрдің критериялары. Түртүзілудің жолдары мен кезеңдері. Географиялық түртүзілу. Симпатриялық түртүзілу. Түртүзілудің тәсілдері.

Антропогенез. Жануарлар жүйесіндегі адамның орны. Адамның жануардан шыққандығы туралы зоологияның, антропологияның, генетика­ның, молекулалық биологияның мәліметтері. Homo sapiens эволюциясының негізгі кезеңдері. Саналы адам дамуының негізгі сатылары. Қазіргі адамнәсілдерінің эволюциялық-генетикалық бірлігінің дәлелдері. Қарапайым эволюциялық факторлардың саналы адам эволюциясына әсері.

Зоологияның даму тарихы, негізгі даму кезеңдері және бағыттары. Пәннің маңызы мен міндеттері. Зоологияның биология ғылымдарының арасындағы алатын орны мен олармен байланысы. Зоология тараулары және зерттеу әдістемелері Омыртқасыз жануарлардың систематикасы, практикалық маңызы. Клеткалық деңгейдегі жәндіктердің систематикасы мен жалпы сипаттамасы.

Буынаяқтылардың жалпы сипаттамасы. Шаянтәріздіер класы. Құрт -құмырқалар сипаттамасы.

Анамниялар мен Амниоталардың посткраниальды қаңқасының шығу тегі мен эволюциясы. Сүйекті (қалаққанаттылар мен сәулеқанаттылар) балықтардың шығу тегі, жалпы сипаттамасы мен систематикасы. Қосмекенділер.

Амин қышқылдары – белоктардың құрылымдық компоненттері. Амин қышқылдарының қышқылдық-негіздік элементтері. Стреоизомерия. Амин қышқылдарының классификациясы. Алмастырылатын және алмастырылмайтын амин қышқылдары.

Белок биосинтезінің негізгі кезеңдері (транскрипция, трансляция). Амин қышқылдарының активтенуі және белок биосинтезі процесінде тасымалдануы. Рибосомадағы белок биосинтезінің негізгі кезеңдері (трансляция сатылары).

Ферменттер, биологиялық катализаторлар ретінде. Ферменттердің биологиялық катализаторлар ретіндегі қасиеттері. Ферменттер құрылысының негізгі қағидалары (холофермент, апофермент, кофермент, простетикалық топ). Коферменттер, коферменттердің химиялық құрылысы және атқаратын қызметтері. Ферменттің активті орталығы, құрылысы (активті орталықтың аймақтары), оның катализдік қатынас кезіндегі рөлі. Ферменттер әрекетінің арнайылығы. Арнайылықтың типтері (мысал келтіріңіз). Активтену энергиясы. Ферменттердің әрекет ету механизмі. Ферментативтік реакцияның жылдамдығына әсер ететін факторлар. Ферменттердің ингибиторлары мен активаторлары. Ферментативтік реакциялардың кинетикасы. Ферменттердің классификациясы.

1. Мухитдинов Н.М., Бегенов А.Б., Айдосова С.С. Өсімдіктер морфологиясы мен анатомиясы, Алматы 2001, 280 бет.

2. Мухитдинов Н.М., Бегенов А.Б., Айдосова С.С. Өсімдіктер морфологиясы мен анатомиясының практикумы, Алматы 1994, 118 бет.

3. Абдрахманов О.А. Өсімдіктер систематикасы. Алматы. 2003.

4. Ә. Аметов. Ботаника . Алматы «Дәуір» 2005ж.

5. Мухитдинов Н.М. Қазақстан биоресурстары Алматы. «Қазақ университеті» 2009, 296 бет.

6. Сеитов З.С. Биохимия. Алматы, 2007.

7. Сеитов З.С. Биологиялық химия. Алматы, «Қайнар», 1992.

8. Берсімбаев Р.І., Мұхамбетжанов К.Қ. Генетика. «Қазақ университеті», 2002. –267 бб.

9. Берсімбаев Р.І., Мұхамбетжанов К.Қ. Жалпы жəне молекулалық генетика. «Қазақ университеті», 2005. – 267 бб.

10. Сәтбай Әбілаев. Молекулалық биология және генетика. 2010 ж.

11. Қалекенов Ж.Ө. Өсімдіктер физиологиясы. Алматы, 2004. 456 бет.

12. Айдосова С.С., Ахметова А.Б. Лабораторный практикум по «Структурной ботанике». Алматы: Изд-во «Қазақ университеті», 2010. 160 с.

13. Ч.Дарвин. Түрлердің табиғи сұрыпталу жолымен пайда болуы. (Қазақ тіліне аударған О.Т.Тажин). Алматы. 1996.

14. Олжабекова К.Б., Есжанов Б. Омыртқалылар зоологиясы. 1-бөлім. Алматы, 2007.

15. Олжабекова К.Б., Есжанов Б. Омыртқалылар зоологиясы. 2-бөлім. Алматы, 2007.

16. Жұмалиев М.Қ., Бәйімбет Ә.А. Жануарлар әлемінің биологиялық әртүрлілігі. 1- бөлім (Хордалылар). Алматы, 2005.

17. Жұмалиев М.Қ., Есжанов Б. Жануарлар әлемінің биоалуантүрлілігі. 2-бөлім (Амфибиялар, Рептилиялар). Алматы, 2005.

18. Жұмалиев М.Қ., Есжанов Б. Жануарлар әлемінің биоалуантүрлілігі. 3-бөлім (Құстар). Алматы, 2006.

19. Жұмалиев М.Қ., Есжанов Б. Жануарлар әлемінің биоалуантүрлілігі. 4-бөлім (Сүтқоректілер). Алматы, 2007.

20. Лотова Л.И. Ботаника: морфология и анатомия растений. М., изд-во «Комкнига», 2007. 510 с.

Серебрякова Т.И., Н.С. Воронин, А.Г. Еленевский, Т.Б., Т.Б. Бытычина, Н.И. Шорина, Н.П. Савиных. Ботаника с основами фитоценологии, анатомии и морфологии растений. М., ИКУ «Академкнига», 2006. 544 с.

21. Васильев А.Е., Воронин Н.С., Еленевский А.Г. Серебрякова Т.И., Шорина Н.И. Ботаника: Морфология и анатомия растений. - М.: Изд-во «Просвещение», 1988.- 480 с.

22. Еленевский А.Г.,Соловьева М.П., Тихомиров В.Н. Ботаника. Систематика высших, или наземных растений. М.Академия., 2006. 464 с.

23. Паршина Г.Н., Нестерова С.Г. Биоразнообразие растений. Алматы. 2006. 316 с.

24. Комарницкий Н.А., Кудряшов Л.В., Уранов А.А. Ботаника: Систематика растений: Учебник. М. 1975. 608 с.

25. Курс низших растений /Под ред. М.В. Горленко/. М.1981. 520 с.

26. Мырзабеков Ж.М. Особо охраняемые природные территории Казахстана. - Алматы.2000.-172С.

27. Кукенов М.К. Ботаническое ресурсоведение Казахстана. Алматы. Гылым. 1999.

28. Гаврилов Э.И. Фауна и распространение птиц Казахстана. - Алматы. 1999. - 198 С.

29. Методы учета основных охотничье-промысловых и редких видов животных Казахстана - Алматы, 2003. - 203 С.

30. Рыбы Казахстана (под ред. Е.В.Гвоздева и В.П. Митрофанова). - Алма-Ата. "Наука". Т. I-V, 1986-1990 гг.

31. Бакай А.В., Кочиш И.И., Скрипниченко Г.Г. Генетика. М., 2007. – С. 448.

Коничев В.В. Молекулярная биология. Москва, 2008.

32. Жимулев С.Г. Общая и молекулярная генетика. Новосибирск. Изд-во Сиб. АН. 2006. – С.478.

33. А.С. Коничев. Молекулярная биология. М:Издательский центр «академия», 2008 г.

34. Альбертс Б., Брейм Д., Льюис Дж., Рефф М., Робертс К., Уотсон Дж. Молекулярная биология клетки в 5-и томах. – М.: Мир, 1994.

35. Шведова В.Н., Комов В.П.Биохимия. Москва. Дрофа, 2006.

36. Н.А.Белясова. Биохимия и молекулярная биология. Минск, Книжный дом, 2004.

37. Алехина Н.А., Балнокин Ю.В., Гавриленко В.Ф. «Физиология растений». Под ред. И.П.Ермакова. М.: 2007 г. 640 с.

38. Якушкина Н.И. «Физиология растений». М.: Гуманитар. изд. ц..ВЛАДОС, 2005. 463 с.
Қосымша әдебиет:

1. Қалекенов, Д. К. Өсімдіктер физиологиясы терминдерінің орысша-қазақша сөздігі.- Алматы, 1991 

2. Жумалиев М.К., Бәйімбет Ә.А., Есжанов Б. «Балықтар алуантүрлілігі және ихтиология негіздері Алматы, 2009 - 248б

3. Хржановский В.Г., Пономаренко С.Ф. Ботаника. - М., 1982. - 432 с.

4. Жуковский П.М. Ботаника. - М.: Изд-во «Колос», 1982. - 623 с.

Антипина Г.С. Водоросли. Учебное пособие. Петрозаводск: ПГУ. 1992. 111с.

5. Жизнь растений, 1-6 т.т., 1973, 1978-1982.

6. Назарбекова С.Т. Краткий курс лекций по систематике низших растений. Учебное пособие. Алматы. 1999г. 129с.

7. Рубин. Биохимия дыхания. М., 1986.

8. Топорнина Н.А., Стволинская Н.С.. Генетика человека. Практикум для ВУЗов. Москва. Гум. Изд. Центр ВЛАДОС. 2001. - С.96.

9. Молекулярная биология: Структура и биосинтез нуклеиновых кислот. Под ред. Спирина А.С. /-М.: Высшая школа, 1990.

10. Молекулярная биология: Структура рибосом и биосинтез белка. /Под ред. Спирина А.С./-М.: Высшая школа, 1996.

11. Яблоков А.В., Юсуфов А.Г. Эволюционное учение. М.: Высш. шк., 2004.

12. Северцев А.С. Теория эволюции. М.: ВЛАДОС, 2005.

13. Хедрик Ф. Популяционная генетика. Москва, Техносфера, 2003.

14. Грант В. Эволюционный процесс. М.: Мир, 1991.

15. Кукенов М.К. и др. Лекарственные растения Казахстана и их использование. Алматы. 1997.

16. Млекопитающие Казахстана (под ред. А.А.Слудского, Е.В.Гвоздева,

Е.И.Страутмана, В.И.Капитонова). – Алма- Ата. "Наука". Т.I-IV,1969 – 1985 гг.

17. Д.Г.Кнорре, С.Д.Мызина. Биологическая химия. М. Высшая школа, 2002.

18. И.В.Березин, Ю.В.Савин. Основы биохимии, 1990.

19. А.А. Анисимов. Основы биохимии. Москва, Высшая школа, 1986.

21. Лебедев Р.И. Физиология растений. М., Колос,1982.

22. Холл Д., Рао К. Фотосинтез. М., Мир,1983.

23. Константинов И. Шаталова Зоология позвоночных 2004

24. Есжанов Б., Беркінбай О., Нұрғазы Қ «Жалпы териология» 2010-385б