БАҒдарлы оқытуды ұйымдастыру үлгілері

Ы.Алтынсарин атындағы ҚБА қызметкерлері бағдарлы оқытуды ұйымдастыру үлгілерінің мүмкін нұсқалары ретінде бағдарлы оқытуды ұйымдастырудың мектепішілік үлгісі мен бағдарлы оқытуды ұйымдастырудың тораптық үлгісін ұсынып отыр.

Ұйымдастыру үлгілерінің түрліше болуы бағдарлы оқытуды ұйымдастырудың типтері мен формаларын үйлестірудің алуан түрлі болуынан туындайды.

Мектептің бағдарлау үлгісін таңдау кезінде:

- оқушылар мен олардың ата-аналарының тарапынан жеке пәндер бойынша көтеріңкі деңгейде білім алуға әлеуметтік сұраныстың болуы;

- таңдалып алынған бағдар бойынша жоғары оқу орындарында немесе орта арнайы оқу орындарында білімін жалғастыруға талпынысы;

- мектеп бітірушілердің бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз ету мәселесінің шешілуі;

- жоғары сынып оқушыларының жеке қызығушылықтары, қабілеті мен бейімділігі;

- сынып оқушыларының көпшілігінің таңдалып алынатын мамандану пәндері бойынша нақты дайындық дәрежесі;

- бағдарлы оқытуды жүзеге асыратын жетік пән мұғалімдерінің болуы;

- мектептің материалдық-техникалық базасы ескерілуі қажет.

Енді біріншіден бағдарлы оқытуды ұйымдастырудың мектепішілік үлгісіне тоқталайық. Мектепішілік бағдарлау үлгісі деп бағдарлы оқытуды білім беретін бір ғана мекеменің күшімен ұйымдастыруды айтады. Бұл жағдайда жалпы білім беретін мекеме бірбағдарлы немесе көпбағдарлы болуы мүмкін.

Бағдарлы оқытуды ұйымдастыру үлгілерінің қай-қайсысының да артықшылығымен қатар кемшіліктері де болатынын ескерген жөн. Енді осыларға жеке-жеке тоқталайық.

Бағдарлы оқытуды ұйымдастырудың бірбағдарлы түрінің артықшылығына:

- мектеп педагогикалық ұжымының бір бағдар шеңберіндегі мақсатты жұмысы;

- берілген бағдар бойынша материалдық-техникалық қорларды шоғырландыру;

- мектеп бітірушілердің бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз етуді жатқызсақ, кемшіліктері ретінде:

- оқушылардың қызығушылықтарының үйлеспеуі, олардың мектеп бітіргеннен кейін нақты оқу орнына түсуге бағдарларының әртүрлі болуы;

- біркомплектілі мектептерге бағдарлы оқытуды енгізу бойынша ұйымдастырушылық шешімдердің болмауы;

- оқушылардың қабілеті мен қызығушылығын ескермей оларды біржақты дайындау, білім алушыларды бір бағдар ішінде теңдестіруді атауға болады.

Келесі бағдарлы оқытуды ұйымдастырудың көпбағдарлы түрінің артықшылығына мыналарды жатқызуға болады:

- оқушылардың жеке тұлғалық ерекшеліктері, олардың қызығушылығы мен сұраныстары ескеріледі;

- тұлғаның дамуының жеке траекториясы құрылады;

- оқушының оқыту бағдарын таңдауда қателескен жағдайда бір сыныптан екінші сыныпқа өтуге мүмкіндігі болады. Ал кемшіліктеріне келетін болсақ, олар төмендегідей:

- оқушының оқыту бағдарын таңдауда қателескен жағдайда бір сыныптан екінші сыныпқа өтуі мүмкін;

- оқушылардың жаңа интеллектуалдық ортаға көшуіне байланысты алаңдаушылығы мен үрейі артады;

- қаржыландыруда түрлі қиындықтар кездеседі.

Бағдарлы оқытуды ұйымдастырудың осы үлгісін енгізу кезінде жалпы білім беретін мектептер нақты бағдарға бағытталады және сонымен қатар оқушыларға белгілі бір бағдарлы пәндердің, қолданбалы немесе таңдау курстарының санын елеулі арттыру есебінен өздерінің жеке бағдарлы білім беру бағдарламаларын толық көлемде жүзеге асыруға мүмкіндік береді.

Мектепішілік бағдарлау үлгісін жүзеге асыру қала жағдайында қолайлы.

Екіншіден бағдарлы оқытуды ұйымдастырудың тораптық үлгісіне тоқталамыз. Ол

- ресурстық орталық негізінде немесе;

- әлеуметтік серіктестік негізінде ұйымдастырылуы мүмкін.

Бағдарлы оқытуды ресурстық орталық базасында және әлеуметтік серіктестік негізінде жүзеге асыру білім беру кеңістігін қалыптастыру мақсатымен басқа да білім беру ұйымдарының білім беру қорларын мақсатты және ұйымдасқан түрде тартуды (жұмылдыруды) көздейді. Бұл білім беру үрдісіне қатысушылардың барлық талап-тілектерін қанағаттандыруға мүмкіндік береді.

Бағдарлы оқытуды ресурстық орталық негізінде ұйымдастыру кезінде жалпы орта білім беретін бірнеше мектеп материалдық және кадрлық әлеуеті жеткілікті, неғұрлым күшті бір ғана жалпы білім беретін мекеме – «ресурстық орталық» төңірегіне шоғырланады. Бұл жағдайда жалпы білім беретін мектеп базалық жалпы білім беретін оқу курстарын, ал ресурстық орталық бағдарлы жалпы білім беретін курстарды жүзеге асырады. «Ресурстық орталық» үлгісінің артықшылығы сол, онда білім беретін мекемелердің әрқайсысының кадрлық және/немесе материалдық-техникалық әлеуеті жеткіліксіз және оқушылар саны аз болған жағдайда да оқушылар бағдарлы дайындық курстарын таңдау толықтығын жүзеге асыра алады.

Ал кемшіліктері мыналар:

- ұйымдастырудың күрделілігі,

- мұқият үйлестірудің қажеттілігі,

- оқушыларға педагогикалық жетекшілік жасау шығындарының артуы.

Бағдарлы оқытуды әлеуметтік серіктестік негізінде ұйымдастыру кезінде білім беретін түрлі типтегі мекемелер шеңберінде бағдарлы дайындық беріледі. Торап шеңберінде бағдарлы курстар мен таңдау курстарын мектептің әлеуметтік серіктестері, яғни шағын (кіші-гірім қалада немесе ірі қаланың бір ауданында) жинақы орналасқан білім беру, мәдениет және спорт мекемелерінің әртүрлі типтері мен түрлері ұсынады. Бұл жағдайда жалпы білім беретін мектеп базалық жалпы білім беретін оқу курстарын, ал мектептің әлеуметтік серіктестері:

- бағдарлы жалпы білім беретін курстарды;

- тәжірибеден өткізуді;

- жобалық және зерттеу жұмыстарын;

- оқушылардың шығармашылық қабілетін дамытуды жүзеге асырады. “Әлеуметтік серіктестік” үлгісінің артықшылығы ретінде мыналарды:

- білім беру бағдарламаларының көп нұсқалылығының артуын,

- оқушылардың таңдау мүмкіндігінің артуын,

- серіктестер арасында тікелей байланыстың болуын атауға болады.

Кемшіліктері мыналар:

• 
  ұйымдастырудың күрделілігі
  
• 
  қаржымен қамтамасыз етудің күрделілігі
  
• 
  оқушылардың таңдау курстарын игергендігін мониторингілеудің күрделілігі.
  

Енді біз ауылдық жағдайда бағдарлы оқытуды ұйымдастыру формаларына толығырақ тоқталсақ дейміз, себебі республикадағы жалпы білім беретін мектептердің жартысынан астамы ауыл мектептері.

Ауылдық жағдайда бағдарлы оқытуды ұйымдастыру оның типтері мен түрлерінің және формаларының алуан түрлілігімен байланысты.

Ауыл мектептерінде бағдарлы оқытуды ұйымдастыруда әртүрлі факторлар қамтылуы тиіс. Солардың ішінде ауылдағы барлық мектеп саны, мектептің статусы, оқушылар мен параллель сыныптар саны, педагогикалық кадрлармен қамтылуы, қосымша білім беруді ұйымдастыру мен ресурстық мүмкіндіктері, географиялық орналасуы негізгі факторлар болып есептеледі.

Бағдарлы оқыту ауылдағы барлық мектеп санына, яғни бір елді мекенде (немесе оған таяу елді мекендерде) орналасқан мектептерге, оның білім беру сатылары мен оқыту жағдайына байланысты (1 кесте).
1 кесте

Мектеп саны

Ауыл мектептерінде бағдарлы оқытуды ұйымдастыруда ескерілетін келесі факторға мектептің статусы жатады (2 кесте).

Мектептің статусы

Сондай-ақ ауылдық жағдайда бағдарлы оқытуды ұйымдастыруда оқушылар мен параллель сыныптар саны, педагогикалық кадрлармен қамтылуы, қосымша білім беруді ұйымдастыру мен ресурстық мүмкіндіктері, мектептің географиялық орналасқан орны есепке алынуы тиіс (3 кесте).

Осы факторларды ескере келе, ауылдық жағдайда бағдарлы оқытудың төмендегідей қосымша түрлерін ұсынуға болады:

- оқытудың интернаттық жүйесі;

- пәндерді қарқынды жүйеде оқыту;

- жалпы білім беретін және бағдарлы пәндерді алмастыра оқыту (бір күнде немесе бір аптада);

- қашықтықтан оқыту;

- бағдар бойынша жас шамалары әртүрлі оқушыларды біріктіріп оқыту (10-11 сынып оқушылары).

Оқытудың интернаттық жүйесі. 2003-2006 жылдарға арналған Үкімет Бағдарламасына сәйкес 04.02.03 ж. ҚР БжҒМ-нің №128 бұйрығымен «Ауыл мектебі» бағдарламасы бекітілді. Осыған орай біздің республикамызда орта жалпы білім беретін мектептері жоқ қашық елді мекендердегі балалар үшін мектеп жанындағы интернаттар мен жалпы білім беретін мектеп-интернат желілерін кеңейту шаралары қарастырылуда. Бүгінгі күні ҚР БжҒМ-ң мәліметтері бойынша мектеп жанындағы интернат саны, соның ішінде интернаты бар ауыл мектептерінің саны 276-ға жуық, ал интернатта тұрып оқуды қажет ететін оқушылар саны – 13596, соның ішінде нақтылы интернатта тұрып оқып жатқан оқушылар саны – 9981. Ауылдық елді мекендерде интернат орындарын ең қажет етіп отырған Солтүстік Қазақстан, Батыс Қазақстан, Ақмола және Қостанай облыстарын атауға болады. Мысалы, Солтүстік Қазақстан облысында 2303 оқушының 495 ғана интарнатта жатып оқиды.

Аудан орталықтарында интернат мекемелерін ашу үшін оның экономикалық тиімділігімен қатар балалар мен ата-аналардың сұраныстары да ескеріледі. Мектеп-интернаттардың ашылуы шағын жинақталған ауыл мектептерінің санының азаюына, сондай-ақ балалардың күнделікті бірнеше қашықтықта орналасқан елді мекендерге тасымалданып оқуларына әсер етеді.

Қашықтықтан оқытудың тиімділігі:

- мұғалім мен оқушы (немесе оқушылар тобы) арасындағы ақпарат алмасу;

- қазіргі телекоммуникация құралдарының көмегімен орындалатын оқушылардың іс-әрекеті арқылы анықталады.

Ал қашықтықтан оқыту сабақтарының түрлері педагогикалық процестің ерекшеліктері арқылы, сондай-ақ мектепте немесе оқыту орталықтарында бар ақпарат көздері мен телкоммуникация құралдарының жиынтығы арқылы анықталады. Елімізде орта жалпы білім беретін мектептерді ақпараттандыру Мемлекеттік бағдарламасына (1997-2002 жж.) сәйкес Республикалық білім беруді ақпараттандыру орталығының көмегімен қала мектептерімен қатар ауыл мектептері де қарқында түрде компьютермен жабдықталды. Орта жалпы білім беретін мектептер 10+1, толық емес орта мектептер 5+1, шағын жинақталған мектептер 2+1 үлгілерімен негізінен компьютер сыныптары жабдықталды. Қазір осы орталықтың мәліметі бойынша Қазақстанның 46%-ға жуық мектептері Интернет жүйесіне қосылған.

Бағдар бойынша жас шамалары әртүрлі балаларды біріктіріп оқыту (10-11 сынып оқушылары). Оқытудың бұл формасында жалпы білім беретін пәндер жас шамалары бірдей топта немесе сыныпта оқытылса, бағдарлы курстар мен таңдау курстары уақытша құрылған жас шамалары әртүрлі топтарда оқытылуы мүмкін. Мұндай жағдайда білім беруді ірі блоктарға бөліп жоспарлау және бірнеше бағдарламалар, соның ішінде жеке арнайы бағдарламалар құру ұсынылады. Оқытудың бұл тәсілі оқу материалдарын тиімді игеруді қамтамасыз етеді.

Осы ұсынылған ауылдық жағдайда бағдарлы оқытуды ұйымдастыру формалары алдағы оқу жылында оқу процесін тиімді ұйымдастыруға септігін тигізеді деп ойлаймыз. Ол үшін қалған аз уақыт аралығында облыстық, қалалық білім беру департаменттері мектептің бағдар алды және бағдарға бөлу жұмыстарын жүргізу үшін білім беру мекемелерін анықтап алуына және аймақтың білім беру картасын құрастыруына; бағдарлы, қолданбалы және таңдау курстарын таңдауына және т.б. іс-шараларды жүзеге асыруына жағдай жасауы қажет.