Байсанов, С. Академик Арыстанұлының аспирантымын / С. Байсанов // Орталық Қазақстан. 2013. 12 желтоқсан (№216-217).

Ебіней ағамызбен екі айдай уақыт бойы бастамамызды ег­жей-тегжей талқыладық. Тақы­рып таңдап, марганец фер­роқорытпаларын зерттеуге бел будық. Қазақстанда екі ғана фер­роқорытпалар зауыты – Ақсу қа­ласында орналасқан дүние жү­зіндегі ең үлкен ферроқорытпа зауыты мен Ақтөбе қаласындағы соғыс жылдары салынған зауыт жұмыс жасап тұрған-ды. Екі өн­діріс ошағы да, негізінен, крем­ний және хром металдарын бал­қытатын. Ал, Қазақстанның жер­асты марганец кенішіне өте бай. Осы орайда, отандық ғылымның алдында екі міндет – стандартты марганец ферроқорытпаларын иге­ріп, технологиясын жасау жә­не темірлі марганец кеніштерін игеру болды. Ебіней Арыстанұлы бізге осыны айқындап көрсетті. «Марганецті өңдеу ісін алға жыл­жытыңдар» деп тапсырма да берді. Менің алдымда бір аспиранты болды. Ол – Қар­қа­ралы ауданының тумасы Ма­ғауия Толымбеков еді, біздің инс­титуттың директоры Марат Толымбековтің ағасы. Қара метал­лургия саласынан Ебіней ағаның бірінші аспиранты. Екеуіміз де марганец саласынан кандидаттық диссертация қорғадық. Осылайша, Е.Бөкетовтің бастамасымен елі­мізде марганец кеніштерін игеру жүйелі жолға қойылды. Қазіргі күні Ақсу ферроқорытпа зауытында №1 цех 200 мың тоннадан астам мар­ганец өндіреді. «Мына жұмысты аяқсыз қалдырмаңдар. Ертең мем­лекетіміздің дамуына сүбелі үлес қосатын өндіріс саласының келешегі зор болмақ» деп сырқаттанып жүргенінде де сырласып отыратын бізбен. Және де тағы бір бастаманы – қолданылған көмірдің күлінен ме­талл алуды алға тартты. Кө­мірдің үш сортының күлінің құ­рамында кремний, аллюминий бар екенін дәлелдеуге тырысты. Бір­неше жылдарға созылған зерт­теулердің нәтижесінде бұл ісіміз де өз жемісін берді. 1995 жылы Екі­бастұз зауытында цех ашылса, Пав­лодардағы трактор зауыты ке­шенінде де ферроқорытпа за­уы­ты үш үлкен пешпен жұмыс жа­самақ. Әзірге бір пеш іске қо­сылды. Қаламыздың 3-ЖЭС-інде ин­дустриалдық парк құрылып жатыр. Темір жол тар­тылып, подстансасы орна­тылды, дирекциясы құрылды. Осы­лайша, Қарағанды кешенді фер­роқорытпалар зауытының құ­рылысын салу келер жылы бел­сенді түрде атқарылатын болады. Мұнда Сарадыр және Қарағанды шахталарының көмірлері пайдала­нылады. Биыл тіптен, Қыр­ғыз­станның Ташкөмір кеніші жа­нын­да осы технологиямен металл өңдеу қолға алынды. Міне, осынша игі бастамалардың бастауында Ебіней ағамыздың еңбектері жа­тыр. Өте дәлдікті қажет ететін салада 28 жыл бойы 14 реакцияның түзілу әдісіне зерттеу жүргіздік. «Қазақстан металы» деген па­тентті өнім алдық. Бұл да – Ебіней ағамыздың тапсырмасының нә­тижесі. 

1962 жылы Алматының поли­техникалық универститетінің про­ректоры болып қызмет атқарып жүргенінде Қаныш Сәтбаевтың ұсынысымен Қарағандыға ауысады. «Қазақстанның  бел  ортасында  үлкен ғылыми мекеме құру ойымызда бар. Бірақ, кадр тапшы» деп Қ.Сәтбаев Ебіней ағаға сенім білдірген. Сенімді ақтап, 10 жылдың ішінде химия-металлургия институты іргесінде халықаралық деңгейдегі тәжірибелі мамандар, ғалымдар әзірледі. Инс­титуттың ісін ілгерілетті. Ал, 1972 жылы Қарағандыда осы бі­лікті мамандардың шоғырын топ­тастырып, жастарға білім беретін екінші мемлекеттік оқу орнын ашу қажеттігі туындады. Сондықтан, ХМИ-дің жұмысын алға бастырған Ебіней Бөкетов Қарағанды мемле­кеттік университетіне ректор болып келді. Бұл жоғары оқу ор­ны­ның да негізін қалап, 10 жыл бойы білікті басшысы болды. Кейін ХМИ-ге қайта қызметке жіберіліп, «металлургия балқымалары» зерт­­ханасы меңгерушісіне 25 ға­лымның жасырын дауысы арқылы сайланды.

Ебіней Бөкетовтей білікті ға­лым­нан тәлім алғанымыз – зор мақ­таныш, әрине. Ғылымдағы көрегендігі ерекше болған халық адамының есімі мен еңбегі еш ұмытылмайды. Тек, Қазақстан ға­на емес, Ресей, Украина ғалым­дары да  Е.Бөкетовтің ғылымдағы еңбегін ерекше бағалайды. Мы­салға, Украина Ұлттық ғылым академиясының академигі, про­фессор, 60-тан астам ғылыми кітаптың авторы М.Гасиктің ака­демияға мүшелікке өтуіне де әдеби тілімен пікір жазған Ебі­ней Бөкетовтің беделі зор рөл атқарған көрінеді.

Марқұмның ізі болып соңында екі қызы қалды. Үлкен қызы Ақ­­сұлу да әке жолын қуып, си­рек ме­талдар ғылымының док­торы атан­ды. Ебіней мар­құм­ның қайтыс болғанына 30 жыл толуына орай берілетін ер­тең­гі асқа да осы Ақ­сұлу қызы мұрын­дық болып отыр.

Сайлау БАЙСАНОВ, 

ҚР ҰҒА академигі, Е.Бөкетовтің шәкірті, 

ҚР Мемлекеттік сыйлығының лауреаты, Жаратылыстану ғылымдары Ұлттық академиясының академигі, 

ХМИ-дің зертхана меңгерушісі.
Биыл көрнекті ғалым Ебіней Бөкетовтің өмірден озғанына – 30 жыл. Ордалы «Орталығымызда» ұлт мақтанышына арнайы бет ұйымдастырдық. Мұнда мұнарадай тұлғаның өнегелі өмір жолын өңір жұртына тағы бір паш еттік.

Ебіней Арыстанұлының «Канада көріністері» атты жазбасы – беттің басты мақаласы. Өйткені, бұл мақаланың түпнұсқасы редакцияның мұрағатында сақталып, газет тігінділерінің өткеннен сыр шертер тағылымды беттеріне айналған екен. Бүгін біз тәуелсіз Қазақстан алдында тұрған 2017 жылғы «ЭКСПО – 2017» Халықаралық көрмесі қарсаңында және ғұлама ғалымның өмірден озғанына 30 жыл толуына орай Е.Бөкетовтің 1967 жылы Канаданың Монреаль қаласында өткен «ЭКСПО» көрмесі туралы жолжазбасын ұсынып отырмыз.

Сегіз мың шақырым 

ілгерілемекпіз бе, елу жылға 

шегінбекпіз бе?..

Мен, еліміз социалистік өмір құ­ра бастағанда туып, капиталистік өмірді көрмей өскен адаммын. Тірі ка­питалистердің еліне барып, оларды көру деген маған бір миллион жыл бұрын өлген ихтиозавр мен мамонтты тірідей көрген сияқты таңсық. Сондықтан да, жоғарғы жақтан «Канадаға барасың» деген хабар келгенде, мен әрі қуандым да, әр түрлі ойларға түстім. Өйткені,  Канада Москвадан сегіз мың шақырым, ол – Америка материгінің солтүстігі. Ка­нада – капиталистік елдердің ішінде Құ­рама Штаттардан кейінгі бай елдердің бірі болып есептеледі.

Кең жерде (біздің елден кейінгі жері мол ел осы Канада) жиырма-ақ миллион халық тұрады. Халқының аздығына қа­рамастан Құрама Штаттардан кейін мысты, алюминийді көп қорытатын осы Канада, уран кенін көптеп шығаратын осы Канада, бидайды көп сататын осы Канада, Капиталистік молшылықты, ка­питалистік үйлесімділікті (гармония) дә­ріптейтін жалдамалыларға Канада жағдайы табылмайтын мысал сияқты, өйткені, мұнда тіпті миллионерлердің қанауына, ұлтшылдардың езуі мен теп­кісіне шыдамай ереуіл жасап жатқан негрлер де жоқ. Демек, Канаданың түп­­кілікті халықтары ирокездер мен эски­мостардың азаматтық құқы жоқ, олардың өздерін бейнебір аң сияқты «Резервация» деп аталатын ерекше бө­лінген жерлерде ұстайтынын, жылдан-жылға сол халықтардың саны азая бе­ретінін естуші едік. Тіпті, Канада халқының көпшілігі ағылшындар бәлкім аздау француздарға тізесін батырып, бұл кейінгілер қазірдің өзінде осы жағдайға наразылығын білдіруде екенін білетін едік.

ТУ-114 самолетінің біркелкі гуілінің ырғағымен қалғып-шұлғып келе жат­қанда осындай бір естегілер миға келіп, қайда бара жатырмыз – ілгері ме, кейін бе? Мына күннің көзі де баяу еңкейеді, себебі біз оның соңынан қалмай ке­леміз, Москвадан Монреальға дейін самолет 10 сағат ұшады, арасындағы уақыт айырымы – 7 сағат. Ең қызығы – 8 мың шақырым ілгері ұшып, елу жыл кейінге түсетініміз болды-ау! Өйткені, ка­питалистердің тұрмысы, дүниеге көз­қарасы, қарым-қатынасы, ішкі сыры өзгерген жоқ бұл – біздің кешегіміз. Де­мек, сабыр, сабыр... Және де біздің не­гізгі мақсатымыз халықаралық көрмені көру, содан өзімізге пайдалы жерін ескеру, өзге таңсық нәрселер, мысалы капиталистер, екінші қатардағы мақсат, бара көрейік. Атлант мұхитының үстінде келеміз, бұл жай қиялдағы топшылау, әйтпесе ешбір тұрған Атлант айдыны жоқ, киті, тағы сол сияқтылары көрінер емес. Биіктік – 10 мың шақырым, астымыз – ауыл-ауыл, үйме-жүйме болып тұтасқан бұлт.

Біз Монреальдың аэропортына келіп түстік. Қағаздарымыздың дұрыстығын тексеруге көп уақыт кеткен жоқ, уақытша келгенімізге қолхатты ағылшын тілінде жазып беруге көмектесіп жүрген бір-екі жігіт, көрмедегі еліміздің жігіттері екен, қарсы алуға келіпті. Шыға автобусқа міндік, өзіміздің сондағы жолдастар – қаланың, жүру-тұрудың жағдайын айта бастады. Көзіміз терезеде. Көптеген же­ңіл машина – мерседес, шевроле, форд, тағы-тағылар. Жолда мыңдаған машинасы бар бір алаң көрдік: көрмеге келгендердің машинасын қоятын алаң екен, олар осы араға машинасын қаң­тарып, әрі қарай қала көлігімен ба­ратын көрінеді. Көзге  түскен нәрсе – кө­шеде адам аз, машина көп, көпшілігі ағылып жатқан машинаның ішінде си­яқты. Бізді  қарсы алған адамдар қа­ламен таныстырып келеді. Монреаль Канаданың ең үлкен қаласы, мұнда екі миллион алты жүз мың халық тұрады, соның сексен проценті француздар. Монреаль – Канаданың Квебек деген не­гізінен, Француздар отарланған про­вин­циясына жатады. Капиталистің аты капиталист, көрмеге келушілердің көп­тігін пайдаланып, мұндағылар қо­нақ үйлердің бағасын тым жоғары ұшы­рып жіберген. Сондықтан, қонақ үйлер қалада жетіспей жатыр. Осыған байланысты сіздер үшін біздің павильон екі үй жалдап, дайындап қойды: бі­рі – Санта Катарина (ізгі Катарина) кө­шесінде, бірі – Бадра көшесінде, соған барып түсесіздер, тамақты сол үйлердің жанында жалдап қойған рестораннан ішесіздер. Келіп, түстік. Әрбір екі адам­ға – бір бөлме. Бөлмелері жайлы. «Лувр» рестораны деген жарқылдаған маңдайшасына қарап, тамақтанудың бір зор мекемесі ме деп барсақ, жұпыны ғана асхана, бірақ тазалығы күшті, тамақтары аса дәмді емес сияқты, дегенмен, бәрі қағаздалған, қағаздарының бетінде тар­тымды шимайлары бар. Асының суық болуға тиістісі мұздай суық, ыс­тық болуға тиістісі тіл тигізбейтін ыс­тық. Ауасы – қоңыржай, әдейілеген жел­деткіші бар сияқты. Біздің түскен кө­шеміз Монреальдің ортасын кесіп өте­тін, ұзақ көше дүкендері бар (ойын-сауықты асхана), таверна сияқтылары көп көше екен, жарқ-жарқ, бейберекет, қызылды-жасылды жарысқан, сөніп-жанып жыпылықтаған реклама. Бүгінге осы жетер деп, көшеде біраз жүріп, жатып қалдық.

Монреаль қаласы Канаданың түстік көлдерін мұхитпен қосып, кең жайылған Санта Лаврентия өзенінің бойында ор­наған. Көрме үшін жер іздеген кезде біреулер қаланың шығыс жағындағы өзен­нің Санта Елена атты аралын нұс­қапты, есептесе бұл аралға көрме сыяр емес, ал, жанындағы Нотр-Дам (Құдай ана) аралы жер сиқы жоқ сыйдиғар жар­тас. Осы жартастың айналасына жер тасып үйіп, тіпті Санта Еленадан кем емес арал жасаған. Міне, осы екі аралға (Нотр-Дамы жасанды арал) 62 ел өз көр­мелерін орнатқан, оның үстіне 6 интернационалдық көрме павильондары бар. Бұл павильондардың тақырыбы атынан білінеді: «Адам – тоқшылыққа себепкер», «Адам – ғылыми зерттеуші», «Адам және өндіріс», «Адам және оның денсаулығы», «Адам – молшылық иесі», «Адам және қоғам». Міне, осылардың бәрін біз алдын-ала қолымызға беріл­ген көрме жөніндегі кітапшалардан бі­ліп алдық. Оның үстіне білгеніміз – көрмеге барушыларға түсінік беруге арналған кітапшада көрме басшысы Пьер Дюпюн әрбірімізді көрмеге баруға шақыра отырып: «Сіздерді, әрбіріңізді жақсы қыз-келіншек ертіп баруға тиісті еді, бірақ оған мүмкіншілігіміз жоқ, сон­дықтан кешірім сұрап, осы кітапшаны жолдас етіп, көрмені аралауды өтінеміз» – деп сыпайыгерлік еткенін оқыдық. Мі­не, осындай алдын-ала алған мәлімет­теріміз бар, біз көрмеге беттедік. Алғы мақсат – өзіміздің Советтік көрмені көріп аралау.

Көрмені ұйымдастырған адамдар­дың алдына қойған мақсаты тамаша-ақ. Ол «Жер анамның игілігі үшін» еке­нін дәлелдеп көрсету, жерді адам­ның игілігіне пайдаланудың адал жол­дары мен тәсілдеріне, елдер бірі мен біріне сырласып, үйрену, бірінен-бірі ғиб­рат алу. Совет павильоны осы ізгі міндетті мұқият берік ұстаған. Осын­дай жағдайды басқа социалистік елдердің көрмелерінен де байқадық. Мысалы, Чехословакия павильонында «Өндіріс дамуының симфониясы» – деп аталған бөлімінде қазіргі техника мен индустрияны халық игілігіне тиімді пай­даланудың келелі-келелі мәселелері көтерілген.

Біз капиталистік елдердің де па­вильондарының өзгешеліктерімен қы­зы­ға таныстық. Мысалы, ағылшын елі атом электростанцияларын орна­ту­дың, болат пен құрыш құюдың жетістік­терін жақсы көрсеткен. Космос зерттеу мәселелеріндегі жаңалықтарын келу­ші­лердің алдына салған. Италия ав­томобиль шығарудың қазіргі уақыттағы тиімді әдістерін, су электростанцияларын орнатуда пайдаланатын тәсілдерін көр­сеткен. Италияның атақты адамда­рының портрет галереясында сол елдің белгілі басшы коммунисі Грам­шидің суретін көріп, қуанып қалдық. Франция павильонында көңілге қонған «Ранс» деген 240 мың киловаттық электростанциясының макеті. Бұл станция мұхиттың жағалауындағы тол­қынының күшін электр тоғына ай­налдыратын көрінеді. Сонымен қатар, бұл елдердің техникалық жетістіктерін көрсетуде бір өзгешеліктері байқалады. Ол – адамның игілігін аз әңгіме ету, техниканы техника үшін, өндірісті өндіріс үшін ғана жасап жатқан сияқты, кейбір павильондарда, мысал, Канада жасаған «Прогресс» павильонында: Адамның барлық мақсаты ақша үнемдеу болу керек» - деп дәріптейтін көрінеді. Не ай­тарсыз бұған?!

Біз Құрама Штаттар павильонына асыға бардық. Дегенмен де, ол ең бай капиталист елі, империализмнің бас­шысы, ұраншысы, сыртынан тамаша шар­дың ішін көзбен көруге асықтық. Жіңішке, бірақ кісі сиятын эскалатормен ең биігіне шықтық. Обалы не керек, космос зерттеу жөніндегі АҚШ-тың жетістіктері айтарлықтай-ақ. Жасанды спутниктер мен АҚШ космонавтары ұшқан кемелерді көрдік, айдың бетіне адам жіберудің 1970 жылға мегзелген жобасын көрдік. Енді, төмен түсе мүлдем басқа дүниеге шомып кеткен сияқты болдық. Кино көрсетіп жатыр: сүйісу мен атысу: атысу мен сүйісу. Бір жақ толы киноартист әйелдердің су­реті. Ескі автомобиль тұр – атақты ки­ножұлдыз әйел осы автомобильге мініп киноға түсіпті-мыс. Енді бір жерде атышулы артист-әйелдердің картоннан қиған бейнелері ілініпті. Абыройлары әзер жабулы. Мұны неге картоннан қиған десе, әйелдің денесі сұлу болу үшін бөксесі, белі, кеудесінің өзара мөлшері қандай болуын дәлелдемек екен. Мысалы, Мэрилин Монро дейтін артистканың бұл мүшелерінің мөлшері дюйм есебімен (бір дюйм 1,5 см) мынадай: 37, 5-23, 5-37, 5, ал Элизабет Тейлордың мүшелері бәлкім қыпшалау 36, 0-22, 0-36, 0. Мұндай ғалматты тек АҚШ павильонында көруге болады. Жас адамдаржоғарыдан төмен түскен соң салдыр-гүлдір, сүйіс, өлім, төс пен бел арасында бағанағы көрген космос әсерлерін мүлдем ұмытып кетерліктей жағдай бар. Жобасы, павильонның өзі де соны мақсат еткен сияқты. Диаметрі 80 метр шардың іші бос деуге болады. Мүлдем көңіліміз қалып шықтық. Мұн­дай «көрме» кімге арналған, нені мақсат етеді? Адамның болашағы мен тағдырын ойлауды ұмыттыру ма? Олай болса АҚШ көрмесіндегі «тамашалар» өз міндетін орындап-ақ тұрған сияқты.
Лабиринттен шығар 

жол бар ма?

Көрмеде «Адам, оның планетасы және космос» деп аталатын павильон бар. Бұл павильонға кіре берісте жанып тұрған цифрлар секунд сайын өзгеріп тұрады. Бұл өзгеріс – адам баласының өсімін көрсетпек. Жерде секунд сайын екі  сәби пайда болады екен. Канаданың халқы 90 секундта бір адамға көбейеді екен. Монреальда бір адам 8 минут 15 секундта пайда болады екен. «Адам – тоқшылыққа себепкер» атты павильонда кірер есік пен шығар есігінің тұсында жанып тұрған жарнамалар жерде әрбір минутта тамақ тілейтін 140 ауыз пайда болатынын ескертеді. Адам саны жер үстінде бейбіт өмір тұсында осылай өсе бермек. Бірақ, бұл қызық жайт осы павильондарды құрушылардың топшылауы бойынша жаңа адамның жер үстіне пайда болғаны онша қуаныш емес сияқты.Олардың пікірінше бұл тіпті апат болуы мүмкін. Оған себеп – жер үстіндегі адам баласының тең жартысы дерлік ашығуда. Бұл пікірді бейнелеу үшін екі фотосурет тұр, бірі – алуан түрлі тәтті тамаққа толы дастарқанның басында  месқарын біреу отыр, екіншісі – құр сүйегі қалған қыз бала кастрюльден өз ыдысына көже-қатық құйып алып жатыр. Жобасы, осыдан шығатын пікір қоректік қарекет жер үстінде бір адамға жетпей жатқанда, жаңа адамның пайда болуы аштықты күшейте түспек. Жер әлі кең екені жөнінде ондағы байлық ескілікті қоғам құрылысының кесапатынан адамды мешеу етіп, дұрыс пайдаланылмай жатқаны жөнінде бірде-бір сөз жоқ. Қысқасы, адамды «көбейе берме, алдыңда сені аштық күтіп тұр» деп қорқытпақ.

Цифрлар көрушіні осылай қорқытса, адамды жабырқатудың басқа жолдары да кең қолданылған сияқты. Біз «Лабиринт» деп аталатын павильонда болдық. Бұл павильон – алға қойған мақсатты, көркем бейнелеу техникасы жағынан тамаша павильондардың бі­рі. Бірақ, сол мақсаты адам қуанар­лық, адамды жігерлендірерлік, қуаттан­дырарлық мақсат емес, қорқытарлық тіпті үрейлендірерлік мақсат. Өмір – лабиринт, ішіне кірсе шыға алмайтын шытырман, адам баласы сол шытыр­манға оралып, қапаста өмір сүрген бір байғұс, ол байғұстың өмірге не үшін келіп кететіні белгісіз. Міне, осы құрдым философияны екі үлкен экраннан – бірі тұсында, бірі аяғыңның астында – адамның жабайы, тағы кезінен осы уақытқа дейінгі өмірін бейнелеу арқылы, одан кейін жер шарының көптеген нүктелерінен әдейі сұрыптап алынған кадрлар арқылы көрсетеді. Оның үстіне келушілер адамның жүйке тамырын шымырлататын дыбыс пен бояу эф­фектілері бар залдан өтеді. Қысқасы, нервісі осалдау адамдар лабиринттен шыққанда, бүйткен өмірі құрысын, – деп шығады. Адамды осындай пессимистік пікірге келтіруге қанша қаражат, қанша адамның білімі мен тапқыштығы жұм­сал­ғанына қынжылмасқа болмады. Ка­питализмнің ішкі сарайы мен пи­ғылын түзеу қиын екенін, олар өз идеологиясын дәріптеуге өте епті екенін біз осы павильоннан көрдік. «Өмірдің  шырмауынан, лабиринтінен жарыққа, сәулетті дүниеге шығуға болмайды... «Адам, кеудеңді көтерме, осыған көн, жақсыны іздеме!» – бұл көріністердің ғақлия тұжырымы осы. Бірақ, адамның  жақсыға ұмтылуға жаралған табиғаты мұндай тұжырымға көнсін бе, сондықтан, халық сәулетті өмір жолын мегзеп тұрған біздің павильонымызға, басқа социалистік елдердің павильондарын көруге ұмтылады. Осыны біз көзімізбен көрдік.

Әрбір ел өзінің өндіріс, шаруашылық техника жетістігімен қатар мәдениетін, искусствосын көрсетуге тырысқан. Мұның өзі заңды да, өйткені мәдениет пен искусство адамның, халықтың рухани байлығын бейнелейді. Мысалы, Италия, Франция, тағы басқа елдердің павильондарында атақты суретшілер мен мүсіншілердің мәңгі ескірмейтін еңбектері көрсетілген. Осылармен қатар искусство шығармалары деп қойылған экспонаттар ішінде бізге түсініксіз зат­тар да көп кездесті. Мұндай заттар капиталистік елдер көрмелерінде көп-ақ. Санта Елена аралындағы паркте мүсіндер алаңы бар. Бұл алаңда әрбір елден бір-бірден 50 мүсін қойылған. Ғажап шығармалардың арасында тіпті, бір қызықтары кездеседі. Мысалы, біз даңқты Пикассоның Франция па­вильонында басқа жерлерде де жақсы-жақсы суреттерін көрдік. Бірақ, сол Пикассо мүсіндер алаңында адамды бейнелеу үшін былай еткен. Шамасы бір метрлік ұзын темір бұл денесі, екі басында жіңішкерек екі-екіден төрт темір аяқ, қолы, қысқа сомдау темір мойын мен бас. Аяқ, қол, бас дегенімізге шегеден тікенек жапсырылған – бұл шаш пен дененің түгі. Осындай тікенекті темірді адамның бейнесі деп, қазіргі мүсіншіліктің жеткен шыңы деп мүсіндер алаңына қойған. Бұған не айтарсыз?! Тіпті, ұлы Пикассоның өзі адам баласын осылай бейнелесе, адамнан садаға кетпей ме! Жай сом темірден құйып, орнатып қойған ешбір дүниежүзілік затқа ұқсамайтын мүсіндер бұл алаңда да бар, жалпы көрменің әр жерінде кездесе береді. Мысалы, осындай бір сом темір АҚШ павильонының алдында тұр. «Бұл не?» «Осының өзі шешек атайын деп келе жатқан гүл емес пе?!» – деп күлістік. Жоқ, – деді жанымыздағы бір жолдас, – Бұл меніңше, сиыр, өйткені, ана бір-екі шошайғаны мүйіз ғой.  – Қойшы, сиырға ұқсайтын ешбір жері жоқ. – Ойбай-ау, капиталистік өмірдің талқысы сиыр екеш сиыр да бұрап-бұрап осылай еткен емес пе? Тіпті, сиыр болмаса, не екенін айтып берші! Шынын айтса, мұндай искусствоның мәнінің өзі сол – неге жорысаң, сол бола береді. Осындай түсініксіз суреттер мен мүсіндерді авторлары кейде «түсімде көрдім» деп те дәлелдейтіні болады екен. Менің есіме біздің халқымыздың мақалы түсті. Түс – түлкінің нәжісі, неге жорысаң сол болады. Сол сияқты жаңа «модерн» искусство дегеніңіздің ғаламаты – не деп атасаң, сол бола беретін көрінеді. Демек, бұл суреттер мен мүсіндер адамды белгілі бір бағыттағы ойға түсіріп, әйтпесе, қуантып, көңілін көтерерлік емес. Тек, басты шайқап өту. Бұл не деп миың шатаса берсе, мұндай «искусство» өзінің шын міндетін орындаған сияқты. Капиталистік «искусствоға» тән ғаламаттардың бірі – осы.

Ебіней БӨКЕТОВ,

академик.