Хайруллина Ғайша- сафура Құзырғалиқызы Менің шыққан тегім, жанұям

Мен орысша оқып, өмір бойы студенттерге орыс тілінен дәріс оқып, сабақ берген қарапайым қазақтың қызымын.Енді міне жасым жетпіске тақағанда қолыма қалам алып қазақ тілінде естелік жазуға мәжбүр болып отырмын. Оған себепші болған қазақтың керемет ұлдары, мақтанышы, белгілі жазушылар Қалихан Ысқақов, Мұхтар Мағауин және басқалары. Жазбамда қателік кездессе, кемшіліктер болса кешірім етесіңдер деген үміттемін.

1998 жылы әкем мен Бекеңнен айрылған күзде (екеуі қатар кетті: Әкем- ХІ, Бекең- Х ) кешке жақын телефон шыр етті, көтерсем Бекеңмен бір жылдары КазГУ-дың физика-математикалық факультетін бітірген, бір жатақханада тұрған Оралбаев Жолжан дейтін азамат екен. Және ол кісі әкемнің інісі Наубетов Арон ағайымның досы, коллегасы, Селхоз институттың доценты, ғалым. Соңғы жылдары “Қазақ жерінің зиялы азаматтары ” атты сериялы кітаптарды шығарам деп жүр екен. Мән-жайды сұрасқаннан кейін:

- Сәке, Құзекең мен Бекең туралы екі мақала жазып беріңіз, әр қайсысы 4-5 беттен аспайтын болсын. Қазір І томын шығарайын деп жатырмыз, соған кіргізейін, - деді.

Мен келісімді берген мен қатты ойланып қалдым. Менің жазғаным келіспейтін сияқты. Бекең туралы достары жазар, ал әкем туралы жазу маған қиынға түсті . Әкені кім жақсы көрмейді? Бірақ құр мақтанғанмен ештеңе шықпайды ғой. Ол кісінің тұлғасын, іскерліген, азаматтылығын, батылдығын, адалдығын, даналығын, әкелік-ағалық қамқоршылығын көрсету үшін маған жұрттың ой-пікірі керек болды .Мен әкемнің қатарын іздедім, шәкірттерін іздеп таптым да естелік жазғызып алдым. Содан кейін Бәкеңмен бірге оқыған, 40 жылдан аса қаламдас болған досы, белгілі жазушы Қалихан Ысқақовты үйге шақырып алдым да «Сеннен басқа әкеммен көп араласқан достар аз. Осы материалды қолыңа беремін.Ал сен 5-6 күннен кейін маған папа туралы мақала жазып әкеп бер»- дедім.

Айтқанымды орындап Қалекең айналайын 4-5 күнде компьютерге тердіртіп қолыма әкеп берді.

Ал Бекең туралы мақаланы белгілі жазушы, ғалым Тұрсын Жұртбаев жазып берді.

Сөйтіп, сәті түсіп кітап 1999 жылы жарық көрді. Қарап отырсам ол кітаптың ішінде академик Қ.И.Сәтбаев, М.Оспанов, Д.А.Қонаев, А.М.Қонаев, Ш.Ч.Чокин, Ш.Е.Есенов, М.А.Айтхожин, О.А.Жолдасбеков, У.М.Сұлтанғазин тағы басқа да атақты Қазақстанның қазақ, орыс, татар, кәріс, курд азаматтары туралы мақалалар бар екен.

Осы жерде Қалекеңнің әкем туралы естелігінен үзінді келтіргім келіп отыр.

«Күні бүгінге дейін қазақтың зиялы қауымын қалыптасып болды деп кесіп айту қиын. Жетпіс жыл бойы сан дүркін оталып, тұқым- тұяғымен қуғынға түскен ұлттың көзі ашық әлеуметшіл қайраткерлерінің артында ізде қалған жоқ. Жетпіс жыл бойы тоталитарлық қоғамның көрігімен суарылып, тапталып шыққан элитаның рухани болмысынан коммунистік идеология қазақ менталитетіне тән қадір-қасиет, мінез- құлықты қақтап тұрып сығып алды. Кешелі - бүгінгі ел аузына қарайды дейтұғын зиялылардың көпшілігі дауылдан кейінгі тоған бетіне шыққан салынды шөмшек - шолақ белсенділердің ұрық-шарқы деген жөн шығар. Сонан соң да жан-дүниесі қасаң, өткеннің нәрін, жаңаның асылын бойына сіңіре алмаға, қабілеті мен міндеті үйлеспейтін, интелектігі кедей «пысықтар» дүниеге келді.

Таңғалатын бір жай- Құзырғали Хайроллаұлы Хайруллин осылардан табиғаты бөлек жан еді. Балалық шағын патшалық заманда өткізіп, естияр кезінде советтің қызыл мектебінен тәрбие алса да заман есерлігін бойына дарытпай, қандай қызмет атқармасын біреуді қорламай, біреуден өзін қор санамай, такаппарлықпен пен кішіпейілділіктің үзенгісін тең басып, адамгершіліктің әліппесін ұмытпаған азамат. Мінез - құлқы бір қарағанда алдыңғы ұрпақтан үзіліп қалған ескінің көзі сияқты тектілік бар, бір қарағанда заман ағысын барометрдей байқатып, орта, уақыт туралы пікір- саясаты ішінде, ісі мен әрекетіне шаң жуытпайтын тақуа сияқты көрінетін. Думанда да, дұғада да, қызықта да, қиянат көрседе бір мінез, сөйте тұра бетінің нұрын, жүзінің жайдарлылығын, кісілік келбетін тоздырмаған. Қатардағы есепшіден министрдің орынбасарына дейін көтерліп, өмір-бақи сауда саласында қызмет атқарған да дүниеқоңыздықпен артық мал жинап, үстіне артық киім жапсырмаған біртоға, бірақ тоқпын деп семірмей, жоқпын деп телмірмей, отбасының қарапайым жиһазы мен дастарханында жұрт үшін ұстайтын жомарттығы және барды.

Ресми тұлғаларға жалбақтауы жоқ Қ.Хайруллин өнер адамдарын ерекше жантартатын. Жазушыдан бастап массовканың арбистеріне дейін бір ілтифатпен қарап, тұрмыс - тіршіліктің әбігер - мұқтажымен алдына келгендердің бірде - бірінің меселін қайтарған емес, бос уақытын солардың ортасында өткізіп, біреуді тыңдап, өзін тыңдата білген қадірі өз алдына, әзіл - оспақ пен ойын - сауықта ұтса да, ұтылса да ләззат алатын, Құзекеңмен партнер болудың өзі ғанибет еді.

Күнделікті іс басында болсын, төтенше шара талап ететін қысылтаяң сәтте болсын жайбарақат қалпынан аумайтын ерекше сабырлы Құзекең нендей қиын шаруаны ұрансыз, ұшқалақсыз үндемей отырып- ақ нәшімен тындырып тастайтын да сонысына мақтау да, мадақ та тілемей, науқанша, от алып қамысқа түсетін күйгелектерден өзін биік ұстайтын».

Міне, Қалекең әкемді осылай сипаттады. Ал енді шыққан тегім туралы мен алыстан бастайын деп отырмын.

1870-1910жылдары Батыс Қазақстанда оба деген аурудан талай ауылдар қырылып: адам, мал,мүліктің бәрін өртеп жіберетін көрінеді. Бұл тарихта жазылып қалған жағдай.

1880-ші жылдары менің Уәйіс деген бабамның ауылыда обадан қырылып қалыпты. Сол ауылдың маңынан өтіп бара жатқан жолаушы жас жігіт қамыстың арасында жылап тұрған 6-7 жасар баланы көреді де алып кетуге қорқып жүре береді. Ауылға келгесін Рахметолла дейтін ауылдың ақсақалына (менің арғы атамның ағайыны) көргенін айтқанда «Қан, обал-ай, бекер алмаған екенсің, ол Уәйістің баласы Хайролла болмағай еді»- деп, сол бойда атын ерттеп, баланы іздеуге жол жүріп кетіпті. Барса қамыстың арасында үсті - басы лас, беті жылағаннан айғыз - айғыз, әбден әлсіреген, жүдеген, өлгендей ұйықтап жатқан баланы көтеріп алып, ауылға әкеліп, жуындырып, аузына су, сүт тамызып тірілтіп алады. Өз баласындай етіп өсіреді. Есейгесін Хайролла атам сәби кезінде айтырып қойған әкесінің досы молданың қызына құда түседі. Ләтифаның туыстары “жетім балаға жақсы қызымызды бермейміз”− дегенде, Ләтифа:“Ақ батаны бұзбаймын, әке, осы жігітке барамын ”− депті. Сонымен жастар үлгілі үй болып, үбірлі-шүбірлі болып тұрып кетіпті.

Ең қызығы, жоғарыда айтылған Рахметолла бабамыздың Жұмағали деген немересінің қызы Бөбек (менің сіңлім) екейін жиен ағама шығып енді маған жеңге болып отыр. Менің әкемнің кенже жиені Мерғалиев Тмат, домбырашы, күйші, зерттеуші, өзінің де талай шығарған күйлері бар, консерваторияның профессоры.

Мамам бәрімізге:“ бөбекке ауыздарыңды ашушы болмаңдар, оның арғы атасы болмаса , сендер де болмас едіңдер ”− деп ескерту жасады.

Менің әкем Құзырғалаи Хайруллаұлы Хайруллин – мемлекет қайраткері, 1939 жылдан КПСС мүшесі, Қазақ ССР- ның сауда қызметіне еңбек сіңірген қайраткер, Совет Одағының мағынасындағы зейнеткер. Гурьев обылысы, Новобогат ауданы, Бегайдар ауылында 1912 жылы

9 мамырда атам Хайрулла Уәйісұлы, шешем Ләтифа дейтін қарапайым азаматтардың шаңырағында дүниеге келіпті.

Үш баланың кенжесі (үлкендері Балжан, Қыдырғали) әкем ерке, батыл болып өскен. Әкесі мен шешесі дегенін екі етпей орындап отырған, кейін менің анам Нағима Маразбайқызын да, бізді де солай тәрбиеледі.

Атам ұзын бойлы, ақ - сары көк көз, жирен шашты бәйбішесінің

асты-үстіне түсіп қалбақтаған жан болыпты, ал шешем орта бойлы, кисе киім жарасатын, қара-торының көркемі, әрмен көз, бермен қабақ, қыр мұрынды, оймақ ауыз және діншіл, арапша сауаты болған, намаз ұстап, құран оқи беретін көрнеді. Өзі шебер болған, ибалы, өте салмақты жымиып қана отыратын, қатты сөйлемей, қатты күлмей, кісінің көңлін қалдырмайтын адам болыпты (мамамның айтуына қарағанда).

Мамам Нағима өз үйінде баланың кенжесі, еркесі болып енесінеде еркелеп “Шеше, атам келгенде аурып қалдым деп жатып қалшы, мен халуа, мәмпәси жегім келеді ”− дейтін көрінеді. “Неге, ауырмасамда әкеледі ғой”− депті. Сөйткенше терезеден атамды көрген мама “Шеше, жатшы ”− деп, үстіне көрпе жауып, атасына: “Ата, шешем басы аурып жатып қалды”− десе.

“А,бәйбіше, мен дүкенге барып жақсы шәй әкелейін, ал, Нағимаш, самаурын қойып, шәй жасай бер, шешеңнің басын жазайық ”− деп дүкенге шығып кетеді. Шәй ішіп отырып шешем “Қарғам, ала ғой ”− деп күлімсіреп мамаға қарай дәмді тағамдарды ысыратын көрінеді.

Ләтифа шешем тамыр ұстап, басы ауырған адамдарды емдейтін қасиеті болыпты. Ауырған туыстардың, көршілердің тамырын ұстап, кішкентай пышағын (пинцетті) қайнатып білектің тамырын шертіп жібергенде, адамның қаны атып кететін көрнеді. Біраз ағызып, кизізді күйдіріп, жаңағы жерге баса қойып, төсек салып әлгі кісіні жатқызып, демалтып, шәйлап, ауруынан жазып жіберетін көрнеді. Сол шешемнің қасиеті менің сіңілімде бар. Ол дәрігер, ауырсақ бәрімізді емдейді.

Менің әкем 15 жасынан бастап әкесі мен шешесін асыраған азамат. Тапқан табысын әкесінің қолына әкеп беретін көрнеді. Ағасы Қадырғали үйленіп қалада тұрған. Сол кезде Совет үкметіне қарсы шыққан банданы ұстаймыз деп кеткен бригада түгелімен қырылып, біздің көкем де соның ішінде. Ұлы мен қызы жетім қалады. Әкем жеңгесіне: “Осы үйде апам ретінде отыр, ұлыңды да қызыңды да өсіремін, оқытамын”− дегенге жеңгесі (21 жаста) көнбей күйеуге шығып, ұлын алып, қызын тастап кетеді.

Кейін анам Нағима (15 жасында) келін болып түскенде бұл ұяда 2 жасар Қанымзия дейтін нәресте болыпты. Бірақ біздерді әкем мен шешем Қанымзияны баланың үлкені деп силатып өсірді.

Таңғалатын жай, 1938 жылы бір күні анам, атам мен шешемнің әңгімесін естиді.

− Бәйбіше, мен жақында кетемін.

− Қайда?

− Қайдағыны айтпасайшы. Адам аузына сақ болып, жақсы сөз айтуы керек.

− Жоқ , сен тыңда. Менен кейін сен көп жүрме, төрт жылдан кейін артымнан кел депті.

4-5 күнен кейін түнгі сағат екіде 64 жасында атам қайтыс болыпты.

Шешем балаларын оятпай, отағасының қол-аяғын түзеп, құранын оқып, таңғы жетіге дейін күзетіп отырыпты. Сонда шешем 60-қа жаңа жеткен шағы. Не деген шыдамдылық! Таңертең баласы тұрғанда барып: “Қарағам, көкең жүріп кетті. Өзің аман бол. Шаруаңа кіріс ”− депті.

Атам айтқандай, төрт жылдан соң Қызыл Ордада шешем қайтыс болды.кейін дәрігерлерге айтсам: “Она себя запрограммировала”,− деді. Нанарымды- нанбасымды білмедім.

Кетерінде шешем келініне: “Сафурашты адам етіп оқытатыныңа күмәнім жоқ. Мен риза болсын десең Қанымзияны оқытып, дегеніне жеткіз”− депті. Мамам енесінің айтқанын орындады: Қанымзияны оқытып, өз қолынан ұзатты, одан көрген екі немересін үйлендіріп 5 шөбере сүйіп отыр. Біреуінің атын балалары Қанаш деп қойды.

1934 жылдан бастап әкем Гурьевте потребсоюзда, горсоветте, облисполкомда облторготделдың меңгерушісі болып істеп жүрген жерінен 1940 жылы Алма-Атаға жұмысқа ауысады (начальник отделя организации торговли Наркомторга КазССР). Екі- үш айдан соң Преседатель правления Кызыл-Ординского Облпотребсоюза етіп үлкейтіп жібереді. Сол кездегі сауда министры Муржуков дейтін азамат әкеме кетерде: “Сақ бол, жассың - ғой (әкем 28 жаста). Ол жақта “домалақ арыз” дейтін көп, пара бергіш жерге бара жатырсың. Үйіп - төгіп әкеп тастайды да, артыңнан үстіңнен арызды жаудыртады. Мықты бол” − деп шығарып салыпты.

Әкем шешесіне, келіншегіне ескерту жасайды. Айтқандай, бір күні шойын қара толықша келген жылпос жігіт әкемнің кабинетіне келіп, жұмысын айтып көмек сұрапты. Әлгі жігіттің әңгімесін тыңдап, шығарып салып, артынан тексерсе басына іс түсіп сотталайын деп тұрған адам екен. Сол бойда әкем үйге жетті, келсе әлгі жігіт арбасынан бірнеше қап күріш, ұн, қант, соғымның етін түсіріп жатыр екен. Айналасында шешем мен мама шыр-шыр етіп: “Қарағым керек емес, алып кет. Бізде бәрі бар, алып кет”− деп айтып жатса да болмайтын көрінеді. Әкемнің даусы шыққанда ғана әлгі адам бәрін жиып алып, арбасына тиеп алып кетіп қалыпты. Жас жігітті сатып аламын деп тұрған ғой. Содан қайтып әкеме ешкім ештеңе беруге бата алмайтын болған.

1941 жылдың аяғынан 1942 жылдың ортасына дейін әкем өз жұмысына қосымша (по заданию ЦК) Тукисиб темір жолының бір веткасын салып жатқан жұмысшылардың мұқтажын қамтамасыз ететін жауапты қызмет атқарады (жұмысшылардың әкетировкасы, тамағы, қол қап, мешөк, песөк, шеге, балка, рельсы, шпалы, күрек балға, лом, цемент, битум, палатки, төсек-орын, вогончики т.б.). Екі жұмысты бірдей атқарып жүрді. Үйге айына 1-2 күнге келіп кетеді. Әкем келгенде біз қуанып жетісіп қалатынбыз. Жалпы әкем семьясын, әсіресе маманы сұмдық жақсы көретін. Келгенде де, кетерде де бетінен сүйіп, қанша рет өлімнен

аман-есен алып қалды. Соғыс кезінде Қызыл-Ордада операциядан кейін

2 ай жазылмай, іріңдеп, арқасы ойлып қалғанда достары ЦК-ға телеграмма беріп шешесі мен әйелі өлім халде жатыр деп шақыртып алады.

Маманың тізесіне дейін түсетін тоқпақтай екі бұрымы бар еді. Әкемді көргенде еңкілдеп жылауға әлі жоқ, көзінен жас ағып, самайынан бір бит кіріп, бір бит шығып жатқанын көріп әкем шошып кетіп бас дәрігерге (фельдшерға, дәрігерлер соғыста):

− По заданию правиительства я в отьезде, а вы издиваитесь над моей семьей! Я вас отдам под трибунал! −дегенде әлгі кісі қорқып кетіп:

− Товарищ Хайруллин, надо кровь заменить.

Сол бойда үйдегі жалғыз кілемді көршілерге беріп сатқызып, қан сатып алып (ол кезде қанды соғысқа жібереді), маманың қанын ауыстыртып, шашын қырқытып, жуындыртып, бөлек бөлмеге шығартып, операцияны қайтадан жасаса, ішінде мақталы марля қалып сол шіріп жатыр екен. Ертеңінде әкем балаларын, шешесін, келіншегін достарына аманат етіп жұмысына жүріп кетті. Болницадан шыққанда мамаға 12 жасар Қаныштың киімі шақ болды.

Сол 1942 жылы далада жүрген баласының тілегін тілеп, көп ауырған келінін уайымдап әкемнің анасы қайтыс болды. Маңайымызда туыс болмағанмен әкемнің достары, қызметтестері, көрші- қолаң болып шешемді соңғы сапарына шығарып салдық. Жарықтықтың жатқан жері жәйлі болсын, аруағы ұрпағын қорғасын.

Маманың айтуына қарағанда шешемнің көп жақсы қасиеттері біздерге ауыпты: қолының берекелілігі, тамақты дәмді етеп пісіретіндігі, семьяда айқай шығармай жәймен отырып ақылға жеңдіретіндігі, шеберлігі. Соғыс кезінде дүние тапшы, әкемнің носкиі етіктің ішінде жиі тесіліп қалатын. Шешем баяғы қазақтарша шүберекпен жамайтын (баласының аяғына батады деп) орыстарша “штопать”ететін (тоқитын). Бес жасымда соны маған үйретті: мен не істесемде әкем әрқашан риза болатын, мені мақтай беретін.

Әкем Туркисибтің маңында жүргенде 1942 жылы май айында Казпотребсоюздың төрағасының бірінші орынбасары болып сайланыпты.

Сол жылдың ортасында Алма-Атадан командировкаға келген Жұмағали Аубакиров дейтін азаматқа (ол да Казпотребсоюздың замы) ЦК Хайруллиннің семьясын қайтарда көшіріп әкел деген тапсырма беріпті. Дүние - мүлікті тастап тек киім-кешекті алып Алма-Атаға поезбен 10 күндей жүріп келдік. Өкінетінім әкемнің бала кезінен жинаған үлкен библиотекасы сонда қалды.

Қызыл-Ордадан әкем абыройлы болып, өзін елге танытып, талай достар тауып қайтты. Өзінің бірінші орынбасары Е.Қарсақбаев (художник Ыдырыс Қарсақбаевтің әкесі), екінші замы Тынымкулов, Ж.Исаев − бәрімен достасып, семьямызбен араласып кеттік. Кейін Е.Қарсақпаев Гурьев облпотребсоюзының төрағасы болды.
* * *
Соғыс біткен 1945 жылы тамыз айында Ұлы Британяның астанасы Лондонда“Международный кооперативный альянстың” форумы өтті.

СССР - дың делегациясын В.М.Молотов деген ақсақал басқарып барды. Қазақстаннан делегация мүшесі болған менің әкем ғана.

Жалпы халықтың, Отанның жағдайы қиын болса да Совет делегациясының экипировкасын (бас киімнен бастап орамалға дейін) мүлдем үкімет көтеріпті. Барлық киімдерге “Сделано в СССР” деген бирка тағылған.

Әкемді қарсы алғанда (ол кезде әкем 33 жаста) қарсы алдымызда керемет сұлу жігіт келе жатты: басында велюрдан шляпа (ол кезде

Алма-Атада шляпаны ешкім кимейтін), үстінде қара-көк макинтош, аяғында жылтыраған бәтеңке, қолында зонт, шағын әдемі чемодан, тура Пушкин айтқандай “Как денди лондонский одет”. Өз әкемізді әрең танып таңғалдық. Өмір бойы осындай киім кигендей болып, орысша айтқанда

“с достоинством” келе жатты. Киім киісі, жүріс - тұрысы мығым, шет елдің адамдарындай өзіне жарасып тұр.

* * *
Мәскеуде әкемнің Исай Соломонович Флигиль дейтін досы болды. Өзі тұлғалы, әдемі, дудардай бұйра шашы, сыпайы шошақ сақалы тура профессор сияқты, адамгершілігіде мықты еді. Әкем Мәскеуге бірінші рет 1938 жылы барғанда танысқан, өмір бойы Центрсоюзда істеген. Біз Мәскеуге барғанда қарсы алып, кетерде шығарып салатын.

Соғыстан кейінгі жылдары орыс тілінде әдеби кітаптар аз шығатын, шықса да Мәскеуде шығатын. Маған келген сайын Жюль Верн, Дюма, Конан Дойл, О,Генри, Пушкиннің кітаптарын әкелетін. Біз кітап оқып отырсақ мама бізді жұмсамайтын, біздің оқығанымызды жақсы көретін. Ал кейін 60-шы жылдары мен жұмыс істеп жүргенімде шет елдерден келген балаларға орыс тілін үйрететін оқулықтарды, кітаптарды, методикалық құралдарды (наглядные пособия) жіберетін, алып келетін ия болмаса звондайтын “Осындай кітаптар түсті”− деп. Тура әкелік қомқоршылығын көрсетіп жүрді.

* * *

Казпотребсоюздың Каргалинкада дачалары болды 4 үй, әрқайсы

Потхоздың тамағы бәрі жаңа (свежий). Бірақ әкем мен анам бізді еңбекке үйретті. Таңертеңгі сағат 6-7 де жидек, бүлдірген, қарақат, құлпынай, шие, слива, өрік, абрикосы, персики, алма жинауға кетеміз, потхозға көмектесеміз, сол потхоздың балаларымен бірге жүріп, ал олар бізге кетерде 2-3 корзинка жеміс береді “Сендердің еңбектерің”− деп. Біз үйге келгенде мама: “Бізді асырап жүрген балалардан айналдым” −деп бізді мәз қылатын. Әлгі жемістердің жейтінін жеп, кептіретінін кептіріп, маманың қайнатқан вареньесіне көз саламыз. Мама бізге “мынаны істе, былай істе” − деп айтқан емес, айналасында жүріп- ақ үйреніп кеттік. Сөйтіп әкеміздің арқасында керемет бақытты балалық шағымыз өтті.

Кейін,1969-70-ші жылдан бастап “Алматы” санаториясында демалғанымызда Бекеңе балалық шағым өткен жерлерді көрсеткенімде “Бұл жұмақ қой”− деп таңғалды. Әкемнің салдырған жазғы кухня, сарай, душ сол қалпында тұр екен. Бірақ қазір ол дачаларды тұрғын үй етіп жіберіпті.

Әкем біздің мәдениетті болуымызға көп мән беретін. Демалыс күндері күндізгі спектакльге жіберетін, ал кешке өздерімен бірге тағы ертіп апаратын. Мен коньки тебетінмін, әкем де тебетін. Коньки тебуді 7-8 жасымда маған үйреткен әкемнің жиені Сәкен Ержанұлы Чакабаев. Ол кісі біздің үйде тұрып Горный иститутта оқыды, кейін Мәскеуге ауысып, аспирантураны бітіріп, қорғап, ал 1970-72-шы жылдан бастап Министр геологии КазССР болды. Әкем мені күнде коньки тебуге апаратын. “Динамо” стадионы жанымызда, керемет музыканың ырғағымен жылжитынбыз. Бір күні әкем шаршады ма, маған “Сафураш, кеше ғана бардың ғой, қашан қоясың конькиді ”− дегенде, мен “Папа, мен кемпір болғанша коньки тебемін”− деппін. Айтқанымдай, жасым 50-55-ке келгенше Бекең екеуміз коньки теуіп жүрдік.

1947 жылы Қанымзия № 12 қазақ қыздар мектебін жақсы бітірді. Орыс тілінен “4” деген баға болғандықтан медаль берілмеді. Сол жылы М.В.Ломаносов атындағы МГУ-дің химфағына түсті. Бірақ мәпелеп өскен дала Мәскеудің тұрмысына шыдай алмай КазГУ-дың химфағына ауысып келді.

Қанымзия қазақ мектебін бітірсе де орыс тіліне мықты болды. Кейін интитутта сабақ бергенде орыс бөліміне орысша, қазақ бөліміне қазақша химия сабағынан дәріс оқып, практикалық сабақты екі тілде беретін.

Айтпақшы мектеп бітіргенде папа мен мама Қанымзияның достарын шақырып той жасады, олардың ішінде №18 қазақ ер балалар мектебінің

2-3 жігіттері де болды. Солардың біреуі Наданбаев Бөкеймен сегіз жылдан кейін Қанымзияға үйленіп маған жезде болды. Ол Мәскеудегі пишевой иститутты бітіріп 1978-1980 жылдары Министр пищевой промышленности КазССР болды.

1953 жылы май айында әкемнің жұмысы ауысып КазССР сауда министрінің орынбасары болды, қосымша сауда - өнеркәсіп палатасының төрағалық қызметін атқарып жүріп, шетелдердегі халықаралық көрмелерде Қазақстанның халық тұтынымындағы көпшілік тауарлары мен ауыр өнеркәсіп өнімдерінің көмесін ұйымдастырып, халықаралық ұйымдардан өте жақсы баға алды. Совет делегациясының мүшесі ретінде әкем талай елдерді аралады: Ливан, Біріккен Араб Республикасы, Италия, Ливия, Египет, Францияда болып қайтты.

Барған жерінен әрқашанда жаңалық әкеліп елін көркейтуге тырысатын. Сол жылдары Алма-Атада ықшам аудандар салынып жатты. Жаңадан салынып жатқан үйлердің бірінші қабатын дүкен жасау және подвалын қойма ету керек деген Горисполкомның қаулы шықты. Қала үлкейген сайын, дүкендер көбейіп, иллюминациялар жарқырап Алма-Ата әсемделді.

Әкем қазақшаға да, орысшаға да сауатты еді. Осы жерде С.С.Джиенбаевтің естелігінен үзінді келтірейін.

“К.Х.Хайруллина я знал по совместной работе в министерстве торговли республики с 1953 года. В то время он был зам. министра торговли и занимался вопросами торговли промышленными товарами. Он был очень прицпиальным, требовательным руководителем, хорошо знал экономику и торговлю, решал вопросы оперативно, тщательно продумывая, пользовался заслуженным авторитетом в коллекиве, он быстро схватывая суть мотого вопроса, как говаится налету, этим отичался его стиль роботы.

Помню, однажды он поручил подготовить справку в ЦККП Казакстана, мы подготовили длинную подробную справку на нескольких страницах, а он, как всегда, внился взглядом в текст справки, сделал поправки и сократил текст на полавину, скзав при этом: “никто не будет читать такую длинную справку, надо писать короче и яснее” Он по натуре таким руководителем, который никогда, ни одного письма, ни одной телеграммы без поправки не подписывал. Мы удивлялись его роботаспособности и особенно работе над документами ”

1954 жылы опера тетардың алдындағы № 10 орыс қыздар мектебін бітірдім. Сол жылы КазГУ-дың филология факултетінің орыс тілі мен орыс әдебиеті бөліміне түстім. Құжаттарды берердің алдында әкеммен ақылдасқанда ол кісі: “Дұрыс, қазақ тілін ұмытпайсың, ал орыс тілін орыстардан артық білесің қор болмайсың”− деді.

Оқуға түскенсін І,ІІ,ІІІ,ІV курстардың студентері Пахта- аралға баратын болды. Мамам жібергісі келмей тұрғанда мен: “Мама, мен олармен бес жыл бойы оқыймын ғой, және келешектегі өмірім сол жолдастармен болады ғой. Бармаса ұят болады”− дедім. Әкем менің сөзімді құптады, жиен ағай екеуі шығарып салды. Вокзал ІІ-де перронда тұрсақ, екі қолын артына қайырған, орта бойлы, қара-торы, бұйра шашын оң жағына қайрып қойған, бір ойға түскен жігіт байсалды жүріспен кетіп бара жатты. Мен әлгі жігітке қарап қалыппын. Сонда жиен ағайым байқап қалып “Сафураш, бұл кім?” − дегенде мен сасқанымнан ашуланып “Откуда я знаю, студент наверное”−деппін. Өзімнің әлгі жігітке таңғалып қарағанымды білдіріп қойғаныма қатты ұялдым. Таңғалған себебім Алматыдағы әкемнің деңгейіндегі азаматтардың көбінің балалары (ұлдары) шолжаң, ерке, қыздарға қырыңдап, әрпіл- тәрпіл сөйлеп, тисіп жүретін болатын, ал бұл жігіттің салмақты, байсалды жүрісіне мен расында да таңғалдым.

Сөйтсем, ол Бекежан Тілегенов деген филология факультетінің қазақ бөліміндегі ІІІ курстың студенті екен. Аржағын жазба-ақ қояйын, Бекең өзі жазып кетті ғой.

1955 жылы жазғы каникулда Бекең ауылға кетерде мен, Советхан (Бекеңнің досы, жерлесі, кейін КазССР Жоғарғы Советінің хатшысы болды), Мәриям (менің курстасым, қазір филология ғылымының докторы, пофессор) бәріміз Бекеңді шығарып саларда түскен фотамыз альбомда тұр. Сонда Бекең Сәкеңе “бәленбай күні Сафураштың туған күні болады, барып құттықта”− деп кетіпті. Сол күні Советхан біздің үйге келіп, мені құттықтап, қонақ болып кетті. Мамам “Бұл кім?” −дегенде, мен “Бұл жігіт меннің досымның досы”− дедім.

Кейін осы Советхан мен Бекең екеуі келіп әкем алдында сөз сөйлеп құда түсті. Екі жігітте әкеме ұнады, үлкен апам Қанымзияның ұзату тойына әкем “әлгі екі жігітті шақыр”−деді.

Сол жылы біздің де үйлену тойымыз өтті, Бекең менің жанжолдасым болды.

Келесі жылы Жаңғыз-Төбеге бардық, Бекеңнің әке-шешесіне. Кетерде мамам басыма тартатын жібек оромал берді де “поездан түскенде басыңа орамал тартып түс. Ел ортасына бара жатсың, он күнге барып оларды қыруар сөзге қалдырып кетпе, ибалы бол, бар білгеніңді көрсет: ас пісір, үй жина, киім тігіп бер”− деді. Анамның айтқанын орындап поездан түсерде басыма орамал тарттым. Мама, папа, туған- туысқандар. Көрші- қолаң қарсы алды. Папа келіп маңдайымнан сүйді де басымдағы орамалды шешіп қолыма берді “Үйіңде қалай жүрсең, мында солай жүр, қарғам. Үлкен қызым боласың”−деді. Мен қуанып кетім, неге десеңіз басыма бала кезімнен орамал тартып көрмеген адаммын. Орамал басымда тұрмайды, сыпырылып түсіп қалады.

Орыс мектепте оқығаным ба мен өз үйімде еркін де, батыл да болып жүретінмін. Ол шолжаңдық емес, ол бір Алланың берген мінезі ғой. Білгенімді істеп, айтқанымды істететін едім. Кейін жұмыста да сондай болдым, үйде де. Әкем мен келгенде “Жуков келді” −дейтін. Олай дейтін себебі, үйге не алу керек, қандай жиһаз, оны қалай қойып, қайда қоюды мен айтатынмын. Кейін үйленгенде балалар өскесін Бекең онымды қойдыртты. Бекең маған ағадай ақылшым болды, көп нәрсені үйретті, қазақша байқап сөйлеу керек екенін, қазақ тілінде астарлы сөздер көп екенін айтты. Бір күні бір отырыста жігіттер қарқылдап күлгенге, әлгілерге қарап мен де күліппін. Үйге келгенсін Бекең: “Сафураш, бағана біз күлгенге сен неге күлдің? Біздің әңгімемізге түсіндің бе, естідің бе?” − “Жоқ” − “Сафураш, олар келіспейтін ұят сөздерді айтты, ал сен ол сөздерге түсінгендей күлдің. Ол саған жараспайды”− деді.

Бекең мені ұрмай - соқпай, қатты сөз айтпай, көзін алартпай нағыз қазақтың әдепті бәйбішесі етіп шығарды. Ол кісі балаларға да, туыстарға да қатты сөйлемейтін, көңілін қалдырмайтын.

Кейде мен Вьетнам, Лаос, Қытай, Жапония, Кореяның балаларын үйге шақырып кешке қарай орыс тілін үйрететінмен. Олардың тілін орыс тіліне ыңғайластыру өте қиын, қайта- қайта сөйлетіп “Моладец, умница, еще раз повтари”−деген сөздерді айтып жалықтыратын едім. Соны Бекең естіп, байқап жүреді екен.

Жұмыстан шаршап келіп, күйбің- күйбің үйдің бітпейтін шауасын істеп, тамақ әзірлеп жүрсем кіші балам меннен көмек сұрады, айтсам түсінбейді (дұрыс зейін қойып тыңдамады). Мен ренжіп дауысым шығып кеткен болуым керек, Бекең бөлмесінен шығып, мені шақырып алып “Мияулаған шетелдің балаларына түсіндіргенде “моладец, умница”деген жақсы сөздерді айтасың, Сафураш. Ал өзіңнің тәніңнен шыққан балаңа неге шыдамың жетпейді?” −дегенде мен ойланып қалдым.

Бекең қандай шаршасада, аурып келсе де, ренжіседе үйге келгенде өмірі қабағын түйіп кірмейтін, жмиып күліп кіретін. “Уф! Үйіме жеттім-ау” −деп кіретін де балалардың, менің бетімнен сүйетін.

* * *
Әкемнің оқып жоғарғы білім алуға мүмкіншілігі болмады. Алдында қолдайтын, сүйеніші болатын аға мен әке болмады (ол кісілер ерте кетті), артында лескен іс тындыратын бауыры болмады, және өмір бойы 2-3 семьяны асыраған әкем балаларына жоғары білім әперуге тырысты. Бірақ саудаға жолатпады және біздің де ыңғайымыз болмады. Тіпті жақындардың балаларын жолатпады. Әкемнің түснігі бойынша саудада істейтін адам дүниеге қызықпайтын, алдамайтын, өтірік айтпайтын таза болуы керек. Бізді де солай тәрбиеледі. “Ешкімнің ала жібін аттамаңдар, қолдарыңнан келетін жақсылықты аямаңдар, ал жақсылық жасау қолдарыңнан келмесе ешкімге қиянат, жамандық жасамаңдар”− деуші еді.

Біз сол ақылын алып, айтқанын екі етпей орындауға тырыстық. Жалғыз нағашымнан тараған осы күні 70-80 шақты ұрпақ бар екен. Солардың біразын оқыттық, білім әпердік. Мен 20 жылдан аса ЖенПИ-де орыс бөліміне “Қазіргі орыс тілінен” дәріс оқып, қазақ бөлімдеріне орыс тілінен практикалық сабақ бердім. Жыл сайын әлгі нағашымның қыздары, жиендері, немерелері оқуға түседі. Бәрінің фамилиясы Маразбаева. Бір қызық оқиға сол кездегі біздің проректорымыз, профессор Найзағарин Т.А. дейтін азаматқа қабылдау комиссиядағы жолдастар “Мына бала Хайруллинаның туысы” − десе, − “Бұл жыл сайын келетін неғылған Мазарбаевтар?” −деп ашуланыпты. Соны күліп мамама айтып келсем, ол кісі ренжіп қалды. Әкем қалжыңға айналдырып − “Енді дұрыс қой . Қашанғы көмектесе берсін” − деп мамамды тоқтатты. Бәріміз күлдік.

Әкем бәрімізді оқытты, өзінің қолы жетпеген жоғары білім әперді, үшеумізде аспирантураны бітірдік, бірақ қорғап шыққан мен ғана.

Қанымзия мен Света қорғай алмағаны нашарлығынан емес (олар өте жақсы оқыды), семья жағдайлары дұрыс болмады. Мысалы, Қанымзия химфактің ІV курсында оқып жүргенде Ленинградта шығатын “Химик” деген ғылыми журналында студенттердің конференциясында жасаған ғылыми еңбегі (мақаласы) жарық көрді.

Қыз баланың жұмыста жемісті болуыда семьяға байланысты екен ғой.

КазГУ-дің ғылыми кеңесінің залында мен диссертациямды сәтті қорғап, мінбеден түсіп келе жатқанымда, бірінші қатарда отырған әкем орнынан ұшып тұрып, қуанышы қойнына сыймай, бүкіл ғылыми кеңестің мүшелерінің көзінше, отырған қауымның көзінше мені құшақтап бетімнен сүймеген жер қалдырмады. Сүйіп жатыр… Сүйіп жатыр…

Мен өзімше үлкен болдым деп жүрсем, әкемнің мені балаша сүйгенінен қысылып: “Папа, қойсаңызшы, ұят болды ғой ”− деп тоқтатып, орнына апарып отырғыздым.

1963 жылы маусымда Бекең мені Болгариядағы Варна қаласындағы Халықаралық журналистердің “Золотые пески” дейтін курортына алып барды. 20 күн Қара теңіздің жағасында демалдық, жеті күн ел араладық. Бүкіл СССР-дің түпкір - түпкірінен және ГДР, Польша, ВНР, ЧССР, Франциядан келген журналистермен танысып достасып кеттік. Бір ғажабы кейін Мәскеуде 1967 жылы АН-тың аспирантарының жатақханасында осы жолы бірге демалған Виктория дейтін болгар қызымен 4-5 ай бір бөлмеде тұрдым. Әлгі орысша айтқанда “Гора с горой не сходится, а человек с человекам встретится”− дегендей болды.

Виктория орыс әдебиетінен, мен орыс тілінің даму тарихынан дисетация жазып жүргендіктен екеуміздің әңгімеміз жарасып, ой пікіріміз кейде қайшы келіп, кейде біржерден шығып уақытымызды жақсы өткізетінбіз. Мен кетерде екеуміз құшақтасып қоштастық.