Байтелиева жанар дәрібекқызы қазақ тіліндегі жылқы малына қатысты фразеологиялық тіркестердің этномәдени уәждемесі

ӘОЖ : : 811.512.122'355:636 Қолжазба құқығында

10.02.06 – түркі тілдері

Филология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін

дайындалған диссертацияның
а в т о р е ф е р а т ы

Қазақстан Республикасы

Алматы, 2007
Жұмыс Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі

А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университетінде орындалды.

Ғылыми жетекшісі: филология ғылымдарының

докторы, профессор Е.Керімбаев

кандидаты, доцент Ж.Отарбекова

халықаралық қатынастар және

әлем тілдері университеті

Диссертация 2007 жылы «30» қарашада сағат –де ҚР БжҒМ А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты жанындағы 10.02.02 – қазақ тілі және 10.02.06 – түркі тілдері мамандықтары бойынша филология ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесін алу үшін диссертация қорғайтын Д.53.38.01. диссертациялық кеңестің мәжілісінде қорғалады (050010, Алматы қаласы, Құрманғазы көшесі, 29).

Диссертациясымен ҚР Білім және ғылым министрлігінің Орталық ғылыми кітапханасында танысуға болады (050010, Алматы қаласы, Шевченко көшесі, 28).

Автореферат 2007 жылы «30» қазанда таратылды.

Диссертациялық кеңестің

ғалым хатшысы, филология

ғылымдарының докторы, профессор Ж.А.Манкеева

Қазақ халқының ұлттық болмысы мен танымын көрсететін қазақ тілінің сүбелі қабаттарының бірі – төрт түлікке байланысты, оның ішінде жылқы малына қатысты тұрақты тіркестер деуге болады. Т.Қоңыровтың «Қазақ тілінің тұрақты теңеулері сөздігінде» берілген 5000 фразеологизмнің 1300-і (25 %) жануарлар атауларымен байланысты болса, оның 449-ы үй жануарлары болып келеді. Әрине, бұның ішінде ең көбі жылқы малына қатысты фразеологизмдер (103, 22,9 %).

Заман ағымына қарай ғылым да, зерттеу әдістері де, түрлі бағыттарда даму үстінде. Төрт түлік атауларын зерттеу сонау ХІ ғасырда тек сипаттау, салыстыру әдістерімен шектелсе, соңғы уақыттарда салғастырыла (Номинханов), тақырыптық топ аясында қарастыру (Тоқтағұл), ономасиологиялық негізін анықтау (Жанәбілов) сияқты әр алуан объектілік тұрғыдан зерттеліп отыр. Ал соңғы 10-15 жыл ішінде дамып келе жатқан этнолингвистика ғылымының аясында төрт түлік ішіндегі жылқы малына қатысты ФТ мәселесі арнайы зерттеу нысаны болған жоқ. Сондықтан да біздің жұмысымыз, жылқы малына қатысты ФР-терді осы аспектіде қарастыруға арналды.

Төрт түлікке қатысты ФТ-терді зерттеуге қатысты теориялық мәселелердің ғылыми негізі С.Кеңесбаев, Ә.Қайдар, М.М.Копыленко, С.Сәтенова, Г.Смағұловалардың зерттеу еңбектерінде кеңінен қарастырылады. ФТ-тер қалыптасуының нақты уәжділік және этнолингвистикалық сипаты А.Жылқыбаева, Қ.Ғабитхан, Ш.Сейтова, Б.Дина, Ш.Қарсыбековалардың зерттеулерінің арнайы зерттеу нысаны болған.

Қазақ этномәдениетін сипаттайтын өзекті арқаудың бірі – қазақ тілінде жылқы малына қатысты қалыптасқан ФТ-тер. Осыған орай аталмыш зерттеудің мақсаты – сөздік қорымыздағы жылқы малына қатысты ФТ-терді барынша жинастырып, тілдік деректерді молынан беру, олардың мағынасын экстралингвистикалық факторлар арқылы ашуға талпыныс жасау.

Осымен байланысты ұлттық болмыс пен төл мәдениетті тану мен танытуға байланысты тілде қалыптасқан жылқы малына байланысты ФТ-тердің, тарихи-этнографиялық деректердің, этнолингвистикалық сипатын зерттеу, талдаудың өзектілігі дау туғызбайды. Сондықтан да бұл тақырыптың этнолингвистикалық тұрғыдан алынып, арнайы қарастырылуы және жылқы малына қатысты ФТ-тердің халқымыздың ертедегі дүниетанымы мен наным-сенімдерін, салт-дәстүрлерін, әлеуметтік-қоғамдық факторларға қатысты ұғымдарына негіз болып, абстракцияланып, уақыт өте келе адамды бейнелеуге, танытуға дәйек болуын тілдегі нақты да, бай тіл деректері негізінде анықтау, дәлелдеу – зерттеу жұмысының өзектілігі болып табылады.

• 
  жылқы малына байланысты қазақ тіліндегі және басқа түркі тілдеріндегі зерттеулерге, мәліметтерге тақырыптық-мағыналық тұрғыдан ғылыми шолу жұмысын жүргізу;
  
• 
  қазақ тіліндегі жылқы малына қатысты ФТ-терді жинастырып, тақырыптық топтарға жіктеу;
  
• 
  қазақ тіліндегі жылқы малына қатысты ФТ-тердің уәжділік сипатын анықтау;
  
• 
  қазақ тіліндегі жылқы малына қатысты ФТ-тердің этнолингвистикалық табиғатын экстралингвистикалық факторлар арқылы айқындай отырып, мағынасын ашу;
  
• 
  түркі тілдеріндегі жылқы малына қатысты ФТ-тердегі ұқсастықтар мен айырмашылықтарды анықтау;
  

• 
  жылқы малына қатысты ФТ-тер жинақталып, тақырыптық-мағыналық топтарға жіктелді;
  
• 
  жылқы малына қатысты біршама ФТ-терге этнолингвистикалық түсінік берілді;
  
• 
  жылқы малына қатысты ФТ-тердің этнолингвистикалық сипатын дәйектейтін уәждік белгілері анықталды;
  
• 
  жылқы малына қатысты ФТ-терге ұйытқы болған біршама сөздерге этимологиялық талдау жасауға талпыныс жасалды.
  

Сондай-ақ, зерттеу жұмысы нәтижелерін, лексикографиялық тәжірибелерде – сөздіктер құрастыруда, шешендік өнерде т.б. мәдени коммуникация қызметтерінде де практикалық тұрғыдан тиімді пайдалану тұрғысынан құндылығы бар деуге болады.

• 
  Қазақ тілінің сөздік қорында жылқыға қатысты қалыптасқан ФТ-тер – ұлт болмысы мен мәдениетін сипаттайтын негізгі этномазмұнды ақпарат көздерінің бірі;
  
• 
  жылқы малына қатысты ФТ-тердің жасалуына жылқының жасы мен жынысына, тегі мен табиғи ерекшеліктеріне, дене мүшелеріне, түр-түсіне, жылқы ауруына, сыны мен бабына, мінезіне, түрлі жай-күйі мен қимыл-қозғалысына, жылқы шаруашылығына, ат-әбзелдеріне қатысты этномәдени атаулар уәж болған;
  
• 
  жылқы малына қатысты ФТ-терді толық жинақтап, олардың жасалу уәждерін ашып көрсету – этнолингвистика мәселелерінің бірі;
  
• 
  жылқы малына қатысты қалыптасқан ФТ-тер халқымыздың дүниетанымы мен наным-сеніміне, салт-дәстүріне, әлеуметтік-қоғамдық факторларға байланысты бейнесін жасауға қатысты коннотациялық сипаттағы тілдік бірліктер;
  
• 
  жылқы малына қатысты ФТ-дерге көбінде жылқының тек жақсы қасиеттері негіз болған;
  
• 
  зерттеу материалы тақырыптық-мағыналық топтарға сараланды.
  

Жұмыстың бірінші тарауы «Қазақ тіліндегі жылқыға қатысты тақырыптық-мағыналық топтардың этномәдени мәні» деп аталады. 1.1. «Жылқы ұғымының мәдени, тарихи, этнографиялық, тілдік т.б. тұрғыдан зерттелу жайы» атты бірінші тараушада төрт түлік малға, оның ішінде жылқыға байланысты тілдік бірліктердің көне жазба ескерткіштерден бастап бүгінге дейінгі жарық көрген еңбектерде керегінше сөз болғандығы айтылады. Жалпы түркітануда жылқы малы атауларын сөз еткен авторлардың ішінде Н.Махмудов (өзбек тілі), Р.Г.Ахметьянов (татар тілі), А.Шынардың (түрік тілі) еңбектерінің орны айрықша. Сондай-ақ, Т.Дүшеналиева (қырғыз тілі), Т.Урунов (өзбек тілі), М.Н.Губогло (гагауыз тілі), Э.Ф.Ишбердин (башқұрт тілі), К.А.Новиков (тұңғыс-манжұр тілі), Ц.Д.Номинханов (түркі-монғол тілдері) т.б. сияқты ғалымдар өз зерттеулерінде жан-жануарлар лексикасын әр қырынан қарастырып, оның ішінде жылқы малына қатысты пікірлерін де берген.

Қазақ тіл білімінде төрт түлік малға қатысты атаулар мәселесі ХХ ғасырдың екінші жартысынан бастап Ш.Жанәбілов (1953), Ә.Жақыпов (1983), Т.В.Линко (1989), С.К.Сәтенова (1990), М.С.Бейсенова (1997), Б.Тлепин (1997), Р.З.Панзарбекова (1998), Б.С.Тоқтағұл (2005), Н.Айтбаева (2007) т.б. сияқты тілші-ғалымдардың диссертацияларында жүйелі сөз болады. Сондай-ақ, Е.Жанпейсов, О.Нақысбеков, Ж.Бабалықұлы, Х.Арғынбаев, Ә.Ермеков, А.Тоқтабаев, С.Қасиманов, Қ.С.Ахметжанов, Ж.Сейітқұлова т.б. ғалымдардың зерттеу мақалалары мен еңбектерінде жылқы малына қатысты мәселелер әр қырынан қарастырылды.

Келесі 1.2 «Жылқыға қатысты ФТ-терді тақырыптық-мағыналық топтарға бөлудің теориялық негіздері» деп аталатын тараушада қазақ тіл біліміндегі тілші-ғалымдардың тақырыптық топтарға бөлуде ұсынған теориялық тұжырымдамалары мен номинация теориясы сөз болады.

Қазақ этнолингвистикасы – зерттеу объектілерін өзара әрі іштей топтастыра зерттеу принципін қатал сақтауды талап етеді. Бұл жүйелілік принципі талабынан туындайтын әдіс-тәсілдердің бірі. Акдемик Ә.Т.Қайдар этнолингвистикалық деректерді «Адам», «Қоғам», «Табиғат» деп аталатын үш үлкен салаға жіктеуді ұсынған [1, 19]. Ғалым ана тіліміздің сөздік қорының мәйегі саналатын ФТ-тердің басым көпшілігінің қай кәсіпке байланысты туындағанына және қазіргі уақыттағы білдіретін ұғымына қарай топтастырудың қажеттілігіне ерекше мән береді.

Дегенмен, бұл «Адам», «Қоғам», «Табиғат» макротоптық жүйесінің этнолингвистикалық зерттеулердегі мәнін, тақырыптық-мағыналық, лексико-семантикалық топтастырудың құрылымдық лингвистикадағы тиімділігін жоғары бағалай отырып, тілді ұлт танымымен тығыз байланыста қараған зерттеулерде сол ұғымның атауына не уәж болып тұр деген өзекті мәселе номинация теориясына сүйенуді қажет етеді. Оны пайдаланудың тиімді үлгісі қазақ тіл білімінде баршылық. Мысалы, Б.Қалиевтің, К.Хұсайыновтың Ж.Манкееваның, Е.Керімбаевтың, Р.Шойбековтің т.б. зерттеулері бұған дәлел.

Нақты айтқанда номинация теориясы нысанды, оның қызметін сипаттайтын, атау үшін негіз бола алатын ерекшеліктерін, айрықша белгілерін, сапаларын, яғни тілдік емес те уәждерін анықтауға назар аударады. Сонымен, қазіргі номинация теориясында зат атауының негізіне уәж болған сол заттың ерекше белгілері, қасиеттері мен сапалары алынады.

Өсімдік әлемінің ұлттық атауларын зерттеген профессор Б.Қалиев бүгінде ғалымдардың атауға негіз болатын уәждеменің ортақ жүйесін төрт тақырыптық топқа (табиғат, адам, қоғам, таным) бөліп қарастыруды ұсынып отырғанын айта келе, номинацияның бұл принципін барлық тілдерге ортақ әмбебап деп тануға болатынын айтады [2, 53].

Профессор Ж.Манкеева атау мен зат арасындағы тілдік емес факторларды жан-жақты зерттемей тұрып, оның шығу себебін анықтау оңай бола бермейтінін айта келе тіл біліміндегі атаудың (номинацияның) екі дәрежесін атап көрсетеді:

1) бірінші дәрежелі немесе алғашқы атау (первичная номинация). Ол – атаудың аталушы заттың қасиеттерімен уәжделеді.

2) екінші дәрежелі немесе кейінгі атау (вторичная номинация). Онда сөздің семантикалық дамуы нәтижесінде өзін тудырған түбірмен мағыналық байланысы үзіледі [3, 249].

Екінші дәрежелі атаудың барлық түрінің негізінде адам ойлаудың ассоциативті сипаты жатады. Ол көбінесе бұрыннан бар, етене таныс нәрселермен ұқсатумен байланысты болады. Яғни біз қарастырып отырған ФТ-тер – екінші дәрежелі атау.

Сондай-ақ, осы тараушада тақырыптық топтарға бөлуге байланысты С.Сәтенова, Р.Шойбеков, Ш.Қарсыбекова, Ш.Сейітова сияқты ғалымдардың зерттеулеріндегі тұжырымдары да пайдаланылды.

1.3 «Жылқыға қатысты қалыптасқан ФТ-дегі уәжділік сипаты» деген тарауша іштей 7-ге бөлінеді.

Уәжділік – синхронды түсінік, оны этимологиямен шатастыруға болмайды. Бұл мәселені профессор М.М.Копыленко: «... труд этимолога в известном смысле заканчивается там, где начинаются усилия мотиволога. Этимолог вскрывает побудительный фактор, признак, который лег в основу наименования, т.е. его мотив. Но закономерности мотивации, наличие или отсутствие мотивированности, группировка мотивов по мотивемам – эти и другие проблемы мотивологии в орбиту внимания этимолога не входят», – деп түсіндіреді [4].

Одан әрі осы пікірін нақтылай келіп, ғалым түркі тілдеріндегі жануарлар атауларының уәждемелеріне әсер ететін негізгі факторларды төмендегіше атап көрсетеді: 1) түркі халықтарының өздерін қоршаған ортаға деген байқағыштық қасиетінің жоғары болуы; 2) тілдераралық жануарлар атауларына байланысты дамыған ононимияның болуы; 3) жануар атауларының екінші бір жануар атауы арқылы белгілі мөлшерде дамуы.

Осы қағидаға сүйене отырып, зерттеу нысанына сәйкес талдау жасау қазақ халқының қаншама ғасырлар бойы мал шаруашылығымен айналысып, оның бүкіл қыр-сырын дұрыс тани білгендігіне көзімізді жеткізеді.

Келесі тарауша 1.3.2 «Түр-түсіне байланысты уәжділік» деп аталады. Қазақ халқының көшпелі тұрмыс-тіршілігінде төрт түлік малдың орны ерекше болғандықтан олардың түр-түсін де дәл анықтап, өзіне сәйкес ат қойып, оны қолдана білуге ерекше мән беріп келген. Сондықтан да болар халықтың дүниетанымынан, салт-санасы мен әдет-ғұрпынан, наным-сенімінен жылқы малының түр-түсіне байланысты тілдік бірліктер айрықша орын алады.

Белгілі этнолог Ж. Бабалықұлы жылқы түстерінің бір мыңға жақын болатынын анықтаған. «Қазақ халқы бүкіл өң-түсті қылаң, баран деп екі текті топқа жіктейді. Қылаң дегені – ақ, боз, ақ боз, шаңқан, шаңқан боз, тарлан, ақ тарлан, т. б. Баран дегені – қара, қоңыр, көк, жасыл, қызыл, күрең, жирен, торы, сұр, күлгін, құла, шабдар, сары, т.т. Халқымыздың баранға жіктеген өң-түстері табиғаттағы кемпірқосақ түсі негізінде аталған деуге болады», – деп жылқы малына тән түстерді атап көрсетеді [5].

Ата-бабаларымыз малдағы ала түсті «сауысқан ала, ит ала» деп екі топқа жіктейді. Өзгермейтін, құбылмайтын, бір тал түк немесе қылын қисайтпайтын, табиғи түсін, үлгі, көлем қалпын бұзбайтын ала жылқыны – сауысқан ала деп атайды. Табиғи үлгі, пішін, қалып сақтамайтын, денеде белгілі бір тұрақты орны жоқ, бірде үлкен, бірде кіші, қыңыр-қисық, тұрақсыз өң-түсті атты ит ала деп атайды.

Тәжірибелі жылқышылар мен бапкерлер боз түстінің баран түстіге қарағанда әлсіз болатынын айтады. «Қаракөк не жүйрікті алам, не берікті алам» деген мәтелден берік аттардың қаракөк түстен шығатынын байқаймыз [6, 41]. Сонымен қатар, халқымыздың тілінде жылқы малының түр-түсіне байланысты алалы жылқы, ақтылы қой, ала тайдай бүлдіру, ала айғырдан ала аяқ тумаса да, ала тұяқ туады, бір биеден ала да туады, құла да туады т.б. деген сияқты ФТ-терді кездестіруге болады.

Жұмыстың келесі тараушасы 1.3.3 «Сыны мен бабына қатысты уәжділік» деп аталады. Сақ заманынан бері қарай қазақ даласы жылқының неше алуан әдемі, сұлу мүсінділерін баптаған. Әдебиетші-ғалым Ж.Дәдебаев қазақ халқының тұлпар баптаудағы көп ғасырлық бай тәжірибесі біздің қолымызға түгел жетпегенін, оның көпшілігі ерте дәуірдегі білгірлермен бірге ұмыт болғанын айтады [7, 5]. Әр түрлі деректер арқылы бүгінгі ұрпаққа жеткен ат сыны, ат баптау үлгілері сол байырғы тұлпар сыны мен тұлпар баптаудың үзік-үзік жұрнақтары дерліктей ғана. Қазақ тілінде жылқының жасына, жынысына, түр-түсіне, мінезіне т.б. байланысты ФТ-термен қатар оның сыны мен бабына қатысты ФТ-тердің де кездесуі осы себепті болса керек.

ХІХ ғасырда белгілі Күреңбай, Шоқай, Киікбай деген ат сыншылары болған. Сондай-ақ, қазақтың ұлы ақыны Абай Құнанбаевтың да ақындықпен қоса сыншылық қасиетін қазақ қауымы «Аттың сыны» өлеңімен танып білді. Осылардың ішінде Күреңбай сыншының жүйрік аттың әрбір мүшесіне айтқан мына сыны айрықша: «тәует бас, қамыс құлақ, қой жұтқыншақ, сағағы кең, оны «үңгір сағақ» деген, салпы ерін, бұлан мойын, құлан жал, қоян жон, қуыс қолтық, быртық бақай, жер соғарлы, тазы тізе, ит жіліншік, құс топшы, серке сан, шоқтығы өргек, қақпан бел».

Тәует бас – қазақ жүйріктерінің басы шағын, етсіз болып келеді, қамыс құлақ – құлағы қамыс сияқты тік, қой жұтқыншақ – жұтқыншағы қойдың жұтқыншағына ұқсайды, кең сағақ – үңірейген, кең сағақ, салпы ерін – ерні салбыраңқы келеді, бұлан мойын – қаз мойын сұлу көрінгенімен, шабуға жаралған жүйрік үшін жайсыз. Нағыз жүйріктің мойны ұзын емес, бұланның мойнындай жұмырланып келеді, құлан жал – жалы қалың да емес, сұйық та емес, құланның жалындай майда келеді, қоян жон – жоны жұмырланып, қоян жонданып тұрады, қуыс қолтық – шынтағы қалқанқырақ бітіп, қолтығы ашық тұрады, бота тірсек – жүйріктің тірсегі ботаның тірсегіндей маймиып келеді. Маймиған тірсекті артқы аяқтарының серпіні ғаламат күшті болады.

Жүйрік атқа баптау кезінде «кең ішек» болсын деп бие сүтін беретін болған. Жүйрік аттың тері әр түрлі болады. Оны бордақ тер, ащы тер, тұнық тер деп бөлген. Ауыл арасында шапқылай жүріп бусындырып терлетуді – бордақ тер дейді. Мұндайда шайырланған қара бордақ шығады. Жүйріктерді қара жарысқа қосып ащы тер шығарады. Тердің дәмі қышқыл келеді. Үнемі қара жарысқа қосылған жүйріктен тұнық, су тер шығады. Мұны мөлдір тер деп атайды. «Бәйгеге қосар атыңның, ерін алма, терін ал. Күреске түсер батырдың, көңілін жайла, шерін ал» деген мақал осындай ат баптау шараларынан туындаса керек.

Қазақ жылқысынан сан алуан жорға түрлері де шыққан. Мәселен, жол жорға, су жорға, шайқалған жорға, тайпалған жорға, тұсау жорға, шалыс жорға т.б. Осы аталған жорға түрлерінің бәрі бірдей бағаланбайды. Жорға жарыстарына су жорға, тайпалған жорға, шайқалған жорға түрлерін қосады және бұлар ерекше бағаланады [6, 25].

ФТ-тер жасауда көбінде жылқының жақсы тұқымдары алынған. Десек те тарпаң, жабы сияқты жылқының жоғары бағаланбайтын тұқымдары да адамның өрескел, дөрекі іс-әрекеттерін сипаттауда ФТ-тер жасауға уәж болған. Мәселен, тарпаң жігіт, тарпаң тайдай қылтылдау, жабы болу, жабыдай жалтаңдау т.б.