Былғары және мех өҢдеу технологиясы

Толықтыру былғары мен мех өндірісінде кеңінен қолданылады. Оның мақсаты көзделген бағытқа байланысты әртүрлі болады. Жалпы алғанда толықтырудың мақсаты былғарының, мех тінінің топографиялық учаскесі бойынша қалыңдығын, тығыздығын бір қалыпқа келтіру, былғары мен мехтың сыртқы әсерге, судың, химиялық реагенттердің әрекетіне, әртүрлі деформацияның әсеріне тұрақтылығын күшейту. Толықтыру үшін қолданылатын заттар:

а) Анорганикалық заттар (қаолин, алюминий ашудасы, натрий хлориді, және сульфаты т.б.).

б) Органиқалық заттар (белоктық заттар, синтетикалық илегіштер, патока, глюкоза, глицерин, таннидтер және т. б.).

в) Синтетиқалық полимерлер (амин шайырлары, полимер, дисперсиялары).

Хроммен иленген былғарылық жартылай фабрикатты толықтыру. Хроммен иленген былғарыны толықтырудың басты мақсаты, оның қалыңдығы мен тығыздығын топографиялық участкелер бойынша тегістеу және тығыз біркелкі беткі қабат алу. Жоғары салмақты ірі қара малдың терісінен былғарыны өңдеп шығаруда толықтырудың маңызы зор. Аяқ киімнің үстіңгі бөлігінің бөлшектерін пішкен кезде тығыздығының біркелкі болмауынан немесе жеткіліксіз қалыңдығынан, жұмсақтығынан және шет жақ бетінің іркіліп қалуынан, былғары ауданынын 10%-ға дейінгі бөлігі жарамсыз болып қалады.

Таннидтермен иін қандыру былғарының беткі қабатын біршама тығыздап, оның толықтырылуын жоғарылатады. Бірақ таннидпен аса көп толықтыру былғарыға қаттылық береді, оның бедері іріленеді, иілгіштік және созылғыштық қасиеттері төмендейді, яғни хроммен иленген былғарыға тән қасиеттері нашарлайды.

Синтетиқалық илегіштерді толықтыруға қолдану - былғарыға мұндай теріс қасиет бермейді, бірақ таннидті қолданғанға қарағанда оның төмендеу толықтырылуына және тығыздалуына әкеледі. Практиқада өсімдік және синтетиқалық илегіштер бір мезгілде колданылады.

Егер былғары беті "түрпіленетін" (шлифование) болса, екі қайтара иін қандырып, арасында майлайды. Иін қандырудың бірінші фазасында өсімдік және синтетиқалық илегіштермен, ал екінші фазасында майлаудан кейін синтетиқалық БНС илегіші қолданылуы мүмкін.

Егер былғарының табиғи беті сақталып шығарылатын болса, онда бірінші кезекте синтетиқалық илегіштермен өңдейді. Олар былғарының бет жағына тығыздық, нәзіктік беріп, боялуын біркелкі етеді. Ал, иін қандырудың екінші фазасында квебрах таннидімен өңделеді. Бояудан кейін, бұлай ету былғарыға тығыздық пен беріктік береді.

Толықтыру үшін көп қолданылатын таннидтерге үйеңкі, квебрах қаштан, ал синтетиқалық илегіштерге №2 БНС, СПС жатады. Толықтыру технологиялық процестің әртүрлі кезеңінде атқарылуы мүмкін, мысалы бейтараптаудан, бояудан, майлаудан кейін немесе олармен бірге атқарылады. Әдетте толықтыруға кететін илегіш шығыны 5-6% болады (илік затқа есептегенде). Соңғы кезде толықтыруға арнаулы синтетиқалық илегіштер қолданылып жүр. Олардың илегіш-бояғыш немесе майлағыш-илегіш және ағартқыш-илегіш сияқты комплексті қасиеттері бар. Кейінгі уақытқа дейін хроммен иленген былғарыны толықтыру үшін дисперсиялық полимер ерітіндісі қолданылып келді. Толықтыруға анионды дисперсиялар (МХ—30), метилметакрилат пен хлоропреннің сополимеризация өнімі (МБМ—3), метилакрил қышқылы мен бутилакрилат және метилметакрилаттың сополимеризациясының өнімі, латекс ЛВ (хлоропрен мен оның сополимеризациясының өнімі) қолданылады. Бірақ тәжірибе көрсеткеніндей толықтыруды полимерлердің бір дисперсиясымен атқару жартылай фабрикатты бояуға толық дайындай алмайды, әсіресе, оның гидрофилдік және бетінің сорып алу қабілеті керекті дәрежеде болмайды. Сондай-ақ, мұндай толықтыру былғарының ауданы бойынша аз шығуына және оның гигиеналық қасиеттерінің нашарлауына себеп болады. Осыған байланысты қазіргі уақытта былғарыны тек полимер дисперсияларымен толықтыру сирек қолданылады, дисперсиямен қоса міндетті түрде синтетикалық немесе өсімдік илегіштермен толықтыру атқарылып жүр.

Кейінгі уақытта толықтыруға суда еритін полимерлер пайдаланылуда. Былғарыны толықтыру үшін, түрлі-түрлі синтетиқалық суда ерігіш полимерлер қолданылады. Олардың ішіндегі ең маңыздысы - аминшайырлар. Аминшайырлар коллагенмен және илегіш заттармен химиялық реакцияға түседі. Бұл кезде белок құрылымында белокполимербелок немесе белокполимер илегішбелок сияқты қосымша көлденең байланыстар орнайды.

Көптеген суда ерігіш полимерлердің бір мезгілде илегіш және толықтырғыштық қасиеті бар. Толықтыру әсеріне байланысты аминшайырлар мынадай тәртіпте орналасады: молиаминформальдегидтер, адициандиамидтер мочевиноформальдегидтер.

Практикада иін қандыруды, толықтыруды, бояу мен майлау процестерін шендестіре бір мезгілде атқарудың тиімділігі зор. Ол кезде артық шаю және сұйықты төгу азаяды. Өндірісте толықтыру, бояу, майлау процестері бір мезгілде атқарылатын әдіс "компактылы" (жинақы) деп аталып жүр. Мұндай әдісті енгізу өңдірістің ұзақтығын (циклды) қысқартуға, шығынды азайтуға, суды үнемдеуге, сапаны жақсартуға мүмкіндік жасайды.

Жинақты әдіске көшу арнаулы бояғыш және майлағыш заттарды қажет өтеді. Бұл кезде ескеретін нәрсе, ол заттар бір-бірімен химиялық реақцияға түспеуі керек. Әртүрлі заряды бар заттарды бірге қолдануға болмайды, себебі, олар өзара әрекеттесіп тұнбаға түсіп кетуі мүмкін. Өндейтін ерітінді ішіндегі электрсхлиттерлік концентрациясының кебеюінен май эмульсиясы ыдырауы мүмкін, соңдықтан қолданылатын заттар электролиттің әсеріне тұрақты болуы керек.

Қолданылатын толықтырғыштың ылғал тартқыштығы былғарыны сақтау кезінде кеуіп кетпеуін және оның аяқ киімнің төменгі бөлігі бөлшектерін даярлау процесінде жуып кетпеуін қамтамасыз етеді. Магний сульфатын және алюминий ашудасын енгізу, өзеңдегі байланыспаған таннидтердің коагуляциясына себеп болады, ол былғарының мықтылығын арттырады. Сонымен қатар, алюминий ашудасы былғарының термошыдамдылығын арттырады. Алюминий тұздары өзеңмен әлсіз әрекеттескенімен, таннидтермен жақсы байланыса алады. Соның нәтижесінде өзенде таннидалюминийтаннид түріндегі қосымша көлденең байланыстар орнайды.

Былғарылық жартылай фабрикатты керсетілген заттардың қоспасымен толықтыру, әдетте майлаудың алында өтеді және 65-70^оС дейін қызған ауасы бар барабанда жүргізіледі. Алдымен барабандағы сығылған жартылай фабрикатқа құрғақ толықтырғыштарды сеуіп, 20 минуттан кейін сірнені құяды. Толықтыру ұзақтығы 1 сағатқа жуық.

Синтетиқалық полимерлермен былғарылық жартылай фабрикатты толықтыру тиімді болып саналады. Мысалы, толықтыру үшін аминшайырларын пайдаланса, қымбат таннидтердің шығыны қысқарады, былғарының тозуға, суға, терге шыдамдылығы артады. Қазіргі кезде бірқатар зауыттарда толықтыру үшін КМУ (қарбамидуротропинді) препараты қолданылуда. Уротропин қышқылмен әрекеттескен кезде формальдегид түзеді, ол мочевинамен реакцияға түсіп, метилолды қосылыс береді. Соңғысы конденсацияланып мочевиналы формальдегид шайырына айналады. Тәжірибеде КМУ препаратымен өңделген былғарылық жартылай фабрикатына алюминий ашудасын енгізеді, олар гидролизденгенде бос қышқыл бөлініп шығады. Әдетте толықтыруды майлаумен бірге жүргізеді, бұл кезде сірне мен магний сульфатын қолданбайды.

Фурфуролмен модификацияланған мочевиналы формальдегид шайырымен аяқ киімнің төменгі бөлігіне арналған былғарылық жартылай фабрикатты толықтыру жақсы нәтиже береді. Бұл шайыр былғарының топографиялық бөлшектерінін қалыңдығы мен тығыздығын арттырады.
КЕПТІРУ

Кептірудің мақсаты - жартылай фабрикаттағы ылғалдың артық мөлшерін жою. Ол соңынан атқарылатын әрлеуді жүргізу үшін, сондай-ақ былғары мен мехты кейінгі процестерге дайындау үшін керек. Кептіру кезінде еңбекті жеңілдету, энергия мен уақытты үнемдеу үшін кептіру алдында ылғалдың едәуір бөлігін арнайы престерде, сығатын машиналарда немесе центрифугаларда сығып алады. Бұл кездегі жойылатын ылғал (суландыру ылғалы) жартылай фабрикатпен байланыспаған ылғал, оның ірі қапилляры мен саңылауларын толтырады. Сығудан кейін жартылай фабрикатын және қолданылатын престердің түрлеріне байланысты жартылай фабрикатта 45-60% аралықта ылғал қалады. Ол (12-15% (жуық) негізгі кептіру кезінде жойылады. Негізгі көптіруден басқа дымқылдандырудан кейін жүретін ішінара кептіру және бетін бояудан кейінгі кептіру (подсушқа) сияқты ылғалдан арылтудың түрлері бар.

Негізгі кептіру процесі, жартылай фабрикаттың суландыру ылғалын жоюмен аяқталады, сол сияқты микрокаппилярдағы беткі тартылыс күшімен ұсталып тұрған капиллярлық ылғал жойылады. Кептірудің соңғы кезеңінде сутегі байланыстарымен және электростатиқалық тартылыс күші нәтижесінде жартылай фабрикатпен барынша берік байланысқан гидратациялық ылғал жойылады. Бірақ та кептіруді, тек ылғалдың өзеңмен десорбция процесі деп қарастыруға болмайды. Кептіру кезінде жартылай фабрикаттың құрылымдық, механикалық және физикалық-химиялық қасиеттері өзгереді, илеу кезіндегі басталған былғары мен мехтың дайын өнім ретінде қалыптасуы аяқталады.

Кептірудің режимі былғары мен мехтың сапасына олардың ауданы мен қалыңдығына әсер етеді. Кептіру кезіндегі илегіш заттардың белокпен қосымша байланысы, соған сәйкес өзеңнің құрылымдық элементтерінің тығыздалуы, байланыспаған илегіштің және басқа да еритін заттардың жоғарғы сыртқы қабатқа ауысуы майлы эмульсияның толық бөлінуі сияқты процестер жүреді.

Әсіресе кептіру кезінде көңіл аударарлық бір жай жартылай фабрикаттың ауданының азаюы, кептіру былғары мен мех ауданының белгілі бір дәрежеде қалыптасуына себепші болады. Жартылай фабрикаттағы бос байланыспаған ылғалды жою, оның көлемінің өлшеміне әсер етпейтіндігі экспериментті түрде дәлелденген.

Кептіру кезіндегі жартылай фабрикаттың отыруы, капиллярдағы қысым және молекулалар арасындағы күштің әсерінен пайда болады деп есептеледі. Ылғалды жою кезіндегі капиллярдағы қысымның артуы капиллярлық контракцияға және құрылыс элементтерінің жақындауына алып келеді, осының салдарынан кейін жартылай фабрикаттың көлемі кішірейеді. Кептіруде былғарының құрымдылық элементтері бір-біріне жақындайды, ол олардың өзара желімденуіне әкеліп соғады.

Құрылыс элементтерінің желімденуі әсіресе кептірудің соңғы кезеңінде күшейеді, ол кезде жартылай фабрикаттың гидратациялық ылғалдылығы жойылады және отырудың кенеттен өсуі байқалады. Отырудың шамасы жартылай фабрикаттың құрылымдық ерекшеліктеріне, алдыңғы операцияларға және тікелей кептірудің жүргізілуіне байланысты. Илеу кезінде құрылымы жақсы қалыптасқан жартылай фабрикат кептіру кезінде аз отырады. Майлағыш, толықтырғыш және илегіш заттарды жартылай фабрикатқа енгізу, олардың құрымдылық элемештерінің желімденуіне жол бермейді және отырудың азаюына алып келеді. Жартылай фабриқаттың құрымдылық элементгеріне желімдейтін заттар кері әсер етеді.

Былғары мен мех жартылай фабрикаттарын кептірудің негізгі түрлері: конвективті, контактылы, радиациялы, жоғары жиілік тоғымен кептіру, сублимациялық деп ажыратылады.

Кептірудің қайсібір тәсілдерін қолданғанда, жартылай фабриқатының жоғары сапалы болуын және оның аз отыруын қамтамасыз етуі керек.
Конвективті көптіру

Конвективті көптіру әдетте, арнайы механикаландырылған кептіргіштерден жартылай фабриқатқа ылғалды жылу жіберу арқылы жүргізіледі. Конвективті кептірудің режимін сипаттайтын негізгі параметрлерге температура, салыстырмалы ылғалдылық, ауаның қозғалысының жылдамдығы және бағыты жатады.

Кептірудің параметрлері жартылай фабрикаттың және қолданылатын қондырғының тұріне байланысты болады. Жалпы жағдайда кептіру кезіндегі температура 40-60°С, ауаның салыстырмалы ылғалдылығы 40-55%, ал оның жылдамдығы 1-2 м/с.

Кептіру кезінде жартылай фабрикат бос күйінде немесе бекітілген (фиксацияланған) күйде (перфорациялы рамаларда, жазық беттерде) болуы мүмкін.

Хроммен иленген былғары өндірісінде кептіргішке құрылымы тұтас қалыптаспаған жартылай фабрикат түседі. Бос күйінде, ол деформацияланып, 30%-ға дейін отыруы мүмкін. Бұл былғарының әрлеуін қиындатып, көлемінің кішіреюіне алып келеді. Сонымен қатар, былғары артық созымдылыққа ие болады. Сондықтан хроммен иленген жартылай фабрикатты, фиксацияланған күйде кептіреді, юфть жартылай фабрикатын бос күйінде кептіргенде 10-11% дейін отырады. Мех тінінің керекті майысқақтығын және жұмсақтығын қамтамасыз ету үшін көптеген аң терілерін бос күйінде кептіреді. Тондық және мехқа арналған қой терілерін бекітіп тарту аркылы кептірді.

Аяқ-киімнің жоғарғы бөлігі және юфтке арналған былғарыны хромдап илеу өндірісінде конвективті кептірудің барынша тиімді тәсілдерінің бірі, жартылай фабрикаттарды желімдеген күйінде кептіру.

Желімделінген күйде кептіру хроммен иленген былғарының ауданын 4-5%-ға, ал юфть ауданы 2-3%-ға арттырады. Желімделінген күйде кептірілген былғарының сапасына едәуір дәрежеде жартылай фабриқаттарды кептіруге даярлау тәсілдері, қолданылатын желім құрамы, табақтардың (пластиналардың) сапасы мен түрі және кептіру тәртібі әсер етеді. Сапаны жоғарылату үшін жібіту-күлдеу процесін жүргізу кезіңде мүмкіндігінше тығыз және біркелкі беткі қабатты жартылай фабрикат алуды қамтамасыз етудің маңызы зор, сондай-ақ белокты заттардың шығынын барынша қысқарту керек. Кептіру жақсы жүріп былғары "толған" және майысқақ болу үшін, жартылай фабрикатта хром қосылысы 5-5,5 %-дан кем болмауы керек, (хром оксидімен есептегенде), желімделген күйде жартылай фабрикатты кептіру жақсы толықтыруды және барынша интенсивті майлауды қажет етеді.

Жұмсақ былғары алу үшін және пластинаға жартылай фабрикаттың адгезиясының төмендеуі үшін майлау кезіндегі майлы заттардың шығыны 20-25%-ға артады. Кептіруге түсетін жартылай фабрикаттың құрамында 58-62% ылғал болуы керек. Тым көп ылғалдылықта желімдеу кезінде жабысуы төмендейді. Әдетте, жатрылай фабрикатты пластинаға беткі қабатын қарата жапсырады. Желім ретінде зығыр дәнінен алынған сорынды қолданылады. Синтетиқалық желім үшін полиакриламид, карбоксиметилцеллюлоза және басқа жоғары молекулалы қосылыстар қолданылады. Желім құрамына қоюландырғыштар, жұмсартқыштар, антисептиктер және гигроскопиялық заттар қосылады. Көп жағдайда желімді пластинаға жағады. Пластина ретінде термошыдамды шыны, ал юфть жартылай фабрикатын кептіру үшін дюралюминийден жасалған пластина колданылады, желімге май қоспасы қосылады.

Контақтылы кептіру кезінде жылу жартылай фабрикатқа ыстық қыздырылған бет аркылы тікелей беріледі. Хроммен иленген былғары өндірісінде осындай кептірудің бір түрі - контактылы-вакууммен кептіру әдісі. Бұл кептіру жоғары интенсивті, еңбекті үнемді етуімен қатар желімсіз атқарылады. Бұл мақсатта әртүрлі конструкциядағы арнайы вакуум көптіргіштер қолданылады. Бірақ барлық жағдайда контактылы қыздыру жүреді, қыздыратын тегіс беттің температурасы 30-90°С және вакуумның кезіндегі орташа қысым мөлшері - 6,67 кПа.

Былғарылық жартылай фабрикатты кептіретін вакуум-кептіргіш қыздыратын жазық металдан жасалған беттен, конденсатор қақпақтан және вакуум-насос (тартқыш) қондырғысынан тұрады. Дымқыл жартылай фабрикатты бет жағынан қыздыратын жазық плитаға жайып, қақпақты түсіріп, вақуум насосты қосады. Кептіргіштің қақпағы жазық плитамен беттесіп, вакуум қамера орнайды. Кептіру кезінде жартылай фабрикат қақпақтағы біркелкі саңылаулары бар жазық бетке қысылады. Осының нәтижесінде оның көлемінің кішіреюі және бетінің қалталану қаупі болмайды.

Қазіргі кезде былғары өндірісінде француздық "Твин-Вак" вакуум кептіргіштері кең қолдау тапты. Бұл кептіргіштің бір ерекшелігі қыздыратын жазық беттері тік орналасқандықтан, оның екі бетін бірдей кептіргіш ретінде пайдалануға болады. Ресейде шығарылатьш СХКВ-4 кептіргіштері конструкциясы жағынан осымен өте ұқсас.

Кептірудің ұзақтығы, өнімнің сапасы мен көлемінің шығуы жартылай фабрикаттың түрі мен оны кептіруге дайындау процесінің режиміне байланысты. Кептірудің ұзақтығына және сапасына былғарыны толықтыру, иін қандыру және майлау процестерінің әсері бар.

Вакуумде кептіру негізгі үш параметрлермен, атап айтқанда, қыздыратын беттің температурасы, жартылай фабрикатты осы бетке қысу көрсеткіші және вақуум деңгейімен сипатталады. Қыздыратын жазық беттің температурасының өсуі кептіруді жылдамдатады.

Жартылай фабрикаттың қалыңдығы кептіру кезінде ауданына қарағанда жылдамырақ өзгеріске ұшырайды. Егер жартылай фабрикат тығыз, қалыңдау болса, кепкеннен соң оның ауданы кішіреймейді және ыстық жазық бетке неғұрлым қатты қысылған болса, оның қалыңдығы мен ауданы азаймайды. Қыздыратын беттің температурасы артқан сайын жартылай фабрикаттың ауданы азаяды, әсіресе жартылай фабрикаттың салыстырмалы ылғалдылығы 25%-дан аз болғанда ауданы өте кішірейеді. Сондықтан өндірісте кептіру екі кезеңде жүреді. Аяқ киімнің жоғарғы бетіне арналған жұмсақ былғары шығаруда жартылай фабрикатты алғашында "Твин-Вак" кептіргішінде кептіреді: қыздыратын беттің температурасы 7075°С, вакуум деңгейі 4-8 кПа болады, одан былғары 30-35% ылғалдылықпен шығады. Ірі қара мал терілері үшін кептірудің ұзақтығы - 10 минут. Соңынан жартылай фабрикат температурасы 30-35^оС қамералы кептіргіштерде, 12-15% ылғалдылыққа дейін кептіріледі.

Кептірудің екінші сатысы жартылай фабрикатты ылғалдандырып, жатқызып тартқаннан соң атқарылады. Кептіру беті жазық вақуум кептіргіште немесе рамалы кептіргіште атқарылады. Егер кептіргіштің беті көлбеу болса, жартылай фабрикаттың ұсталуы қиындайды. Вакуум кептіргіштің қыздыру температурасы 55-65°С, рамалы кептіргіштергі ауаның температурасы 30-35°С болуы керек. Жартылай фабрикат ылғалдылығы 12-15% болғанға дейін кептіріледі. Үздіксіз кептіре алатын өтпелі вакуум кептіргіштерді жасау өндірісте автоматтандырудың жолы. Қазіргі кезде өндірісте үш ярусты итальяндық "Инкома" кептіргіші көп қолдау тапты.

Радияциялы кептіру инфрақызыл сәулелерді жұтқан денелердің энергияны жылу энергиясына айналдыру қабілетіне негізделген. Сәуле шығаратын дене ретінде айналы электер шамдары, жалынсыз газ горелкалары және басқа инфрақызыл сәуле көздері қолданылады.

Былғары өндірісінде радиациялы кептіру былғарының беткі бояуын кептіру үшін қолданылады. Бұл кезде беткі бояу қабыршықтанбай кебеді. Кептіруге жарықтың интенсивтілігі және жартылай фабрикаттың орналасу ара қашықтығы әсер етеді. Мех өндірісінде кептірудің қосалқы радиациялы конвективті әдісі бар. Ол жартылай фабрикатты кептірудің ұзақтығын азайтады және тері ауданының кішіреюіне жол бермейді.
Жоғары жиіліктегі электр тоғымен кептіру

Жоғары жиіліктегі электр тоғымен кептіру (ЖЭТ) диплектриктер мен жартылай өткізгіштердің тез өзгеретін электр ерітіндсінде қыздыруға негізделген. Бұлай қыздырудың ең негізгі ерекшелігі жартылай фабрикаттың ылғалы басым жерлерінде көп мөлшерде жылу пайда болуында. Жоғары жиілік тоғымен кептірудің нәтижесі жартылай фабрикатты бос күйіндегі конвективті кептіру кезіндегіге ұқсас, жартылай фабрикаттың сапасы мен ауданы жағынан шығуы бір-бірімен шамалас. Бірақ жұмсалған энергияның мөлшері конвективті кептірумен салыстырғанда 3-4 есе артық.

Жоғары жиілік тоғымен кептіруді жартылай фабриқаттағы ылғалды біркелкі ету мақсатында ішінара кептіруге қолдану тиімді. Бұл кезде жартылай фабрикатты жатқызбай-ақ бірден созуға жіберуге болады.

Сублимациялық кептіру

Сублимациялық кептіру мұздатылған материалдан ылғалды арылту үшін мұзды қуу, айдау арқылы атқарылады. Кептірудің бұл түрі тамақ ет, сүт, фармацевт өндірісінде кеңінен қолданылады. Өнімінің дәмін, сыртқы түсін, иісін одан да басқа табиғи қасиетін жоймау үшін бұл әдіс өте тиімді болып табылады. Бұлай кептіру атмосфералық және төмендетілген қысымда атқарылады. Бұл әдіс өте сирек қолданылады, кейде бір шикізатты мұздату мақсатында қолданылуы мүмкін. Сублимациялық кептірудің қалыпты атмосфералық жағдайында интенсивтілігі төмен, ал шикізатты мұздатқанда өзөңдегі тұрған мұздың ірілеу кристалдары тері тінін босатып, сапасына кері әсер етеді. Егер төменгі қысымда сублимация әдісімен кептіретін болса, былғарының жұмсақтығы, ауа өткізгіштігі жақсаратын көрінеді.

Септеу процесінде тері тіні мен өзеңнің талшықты құрылымдары өзара бірігіп жабысып қалады және оның ажырауы қиын болады. Кейінгі атқарылатын әрлеудің механиқалық операцияларының (созу, нығыздау, тегістеу) тиімді өтуі үшін, жартылай фабрикатқа белгілі бір пластикалық қасиет берудің, оның құрылымдық элементтерінің жылжымалылығын қамтамасыз етудің мәні зор. Бұған ылғалдандыру арқылы кол жеткізуге болады. Ылғалдандыру барысында радиусы 0,08-0,1мкм аралығындағы микроқапиллярлар суға толған жағдайда ғана жартылай фабрикат керекті пластиқалық қасиетке ие болады. Ал, одан кеңірек қапилярлар мен қуыстарға толған су, жартылай фабрикаттың серпімділік пластикалық қасиеттеріне әсері шамалы, тек балласт күйде жүреді.

"Моллиса" машинасында созу алдында жартылай фабрикаттағы ылғалдылық 20-25% болуы керек. Нығыздауға келетін жартылай фабрикатқа 16-18%, ал мех үшін жұмсартудың алдында 20-22% ылғалдылық керек. Былғары және мех жартылай фабрикатын ылғалдаудың үш тәсілі бар: сұйық ортада сумен тікелей жанастыру; ылғалды ауа атмосферасында ұстау; термодиффузиялы (контақтылы) ылғалдандыру. Бірінші тәсіл бойынша жартылай фабрикатты ылғалдандыру, оны сулы ағаш үгіндісіңде ұстау, су бүрку арқылы және суға батыру арқылы атқарылады, одан кейін жатқызып (пролежқа) тастайды. Бұл тәсілдің кемшілігі: топографиялық бөлімдерге судың таралуы біркелкі болмайды, балласт судың болуының нәтижесінде жартылай фабриқаттан су ағып тұрады, уақыт пен қол еңбегін көп керек етеді. Ағаш үгінділерін пайдаланғанда антисанитарлық жағдай болады және оған көп орынды қажет етеді.

Бұған қарағанда дымқыл ауа атмосферасында ылғалдау тиімді болып табылады. Бұл кезде былғарының икемді иілгіштік қасиетіне әсер ететін қапиллярлар суға толады және оның әртүрлі топографиялық бөлімдері шамамен біркелкі ылғалданады. Былғары өнеркәсібінде мұндай ылғалдау тікелей кептіруден кейін бір агрегатта жүргізіледі. Ылғалдау бөлімінде температура 40°С, ауаның салыстырмалы ылғалдылығы 97-99%, қозғалу жылдамдығы 1 м/с, ылғалдау ұзақтығы 1,5-4 сағатқа дейін болады. Бұл тәсіл мех өнеркәсібінде де қолданылады. Процесс көрсетілген параметрлерде арнаулы барабанда жүреді.

Ең бір тиімді тәсіл контактылы ылғалдау. Оның маңызы мынада. Жақсылап жайылған жартылай фабрикат екі ылғалданған ленталар арасына салынып, каландр беткейінде жылжиды. Бұл кезде тікелей контактыда қызған каландр мен лента арасында температура айырмашылығы нәтижесінде кысу лентасы аркылы өтетін жылу мен ылғалдың диффузиясы жартылай фабрикатты тез және біркелкі ылғалдандырады. Ылғалдауға арналған өтпелі машина осы принцип негізінде жұмыс істейді. Жартылай фабрикатты ылғалдау мақсатында чехтың контақтылы өтпелі "Дифутерм" машинасы қолданылады.


Сығу немесе жартылай фабриқатты ылғалдан арылту

Илеуден кейін қаттап жинап тастаған тастаған жартылай фабрикатта 65-70% ылғал болады. Ылғалдың көп мөлшерде болуы кейінгі өтетін операцияларға зиянын тигізеді.

Мысалы, аяқ киімнің үстінгі бөлігіне арналған хроммен иленген былғары шығарғанда, жартылай фабрикат өте ылғалды болса, кейінгі сүргілеу операциясын жүргізу қиындайды. Ал, ұлтандық немесе юфть былғарысын шығаруға арналған жартылай фабрикаттағы артық ылғал майлау кезінде, майлы заттардың біркелкі сіңуіне кедергі жасайды.

Экономиқалық тұрғыдан қарағанда ылғалды жартылай фабрикаттан сығу арқылы арылтқан тиімді. Сығу операциясы білікті сығу машинасында және гидравлиқалық престе жүргізіледі. Хроммен иленген былғарыда сығу операциясынан кейінгі ылғал мөлшері 55-60%, юфть пен аяқ киімнің төменгі былғарысында 45-52% болуы керек. Білікті сығу машинасында жартылай фабрикат ылғалдан киізбен қапталған екі білік арасымен екі рет жүріп өтуінің нәтижесінде арылады. Ал, өтпелі сығу машинасында жартылай фабрикат құрамындағы ылғалдан бір өткеннен соң арылады.

Ұлтандық және юфть жасауға арналған жартылай фабрикатты ылғалдан арылту үшін гидравлиқалық престер де қолданылады. Бұл үшін олар бүктелген күйінде екі плитаның ортасында 20 МПА қысыммен қысылады.