Білім беру бағдарламасы: «6В05201-Экология»
Фитоценоз және оның құрамдас бөліктері. Орман биогеоценозы туралы түсінік
жүктеу/скачать 210.82 Kb.
|
| 4.3. Фитоценоз және оның құрамдас бөліктері. Орман биогеоценозы туралы түсінік
Фитоценология - өсімдіктер қауымдастығын зерттейді. Фитоценологияның негізгі зерттеу объектісі – биогеоценоздың құрамдас бөліктерінің бірі фитоценоз. Фитоценоз – құрамымен, құрылымымен және өсімдіктер арасындағы, сондай-ақ олар мен қоршаған орта арасындағы өзара әрекеттесуімен сипатталатын белгілі бір аумақтағы ерекше өсімдіктер қауымдастығы. Бұл өзара әрекеттесулер әртүрлі бағытта көрінеді. Біріншіден, фитоценозда әртүрлі түрлер мен түр ішіндегі особьтар арасында жарық, су, минералдар және кеңістік үшін бәсекелестік болады. Бұл бәсекелестік қауымдастық түзілу кезеңінде орасан көп особьтардың қырылуына, түрлердің едәуір санының езілуіне әкеліп соғады және фитоценозды өсімдіктерге қалыптастырушы әсер етеді. Шіріу процесінде орманда қалған және өскен ағаштар жіңішке діңге ие, жіңішке , жоғары көтерілген бөрікбасы, жіңішке бұтақтары бар және салыстырмалы түрде әлсіз жеміс берумен сипатталады. Фитоценоздың басқа компоненттерінен белгілі бір езгіге ұшыраған және қауымдастықта өскен ағаштарға қарағанда еркін өскен ағаштардың барлық түрлері өздерінің негізгі биологиялық қызметін – көбею қызметін жақсы орындайды. Сонымен қатар өсімдіктер қауымында кейбір өсімдіктер түрлері орман бұталарына, мүктерге, қыналар мен шөптерге қолайлы жағдай жасайды. Фитоценоздың түзілуіне әртүрлі түрдегі өсімдіктер мен әр түрлі экологиялық белгілері бар тіршілік формалары қатысатындықтан, қауымдастық қабаттану түрінде ерекше құрылымға ие болады. Қабаттар кез келген фитоценоздарға тән, бірақ ол әсіресе орманда айқын көрінеді. Мұндағы ең биік ағаштар бірінші, аз биік ағаштар – екінші, бұталар – үшінші, бұталар, шөптер, мүктер мен қыналар – төртінші және бесінші қатарды құрайды. Уақытша өсімдіктер олар үшін әдеттен тыс деңгейде орналасуы мүмкін, мысалы, ағаштардың көшеттері - бесіншіде, асты - төртінші және үшінші ярустардың шатырында. Фитоценоздардағы қабаттар гетерогенді, белгілі бір құрылымға ие және өсімдіктердің тіршілік формаларымен, олардың түрлік құрамымен және экологиялық қасиеттерімен ерекшеленетін бөліктерден тұрады. Фитоценоздың мұндай құрылымдық бөліктері синузия деп аталады. Мысалы, шыршалы орманда көкжидек, жидек немесе мүктердің қалың бұталары төртінші және бесінші ярустардың синусилері болып табылады. Ормандағы синузияға қосымша деңгейлі өсімдіктер де жатады: мүк лианалары мен діңдеріндегі балдырлар. Өсімдік топтарында қабаттанудан басқа, өсімдіктердің жеке түрлерінің бір мезгілде емес өсімдіктері мен гүлденуі байқалады, т.б. аспектілердің маусымдық өзгеруі көрсетіледі. Мысалы, орманда шөптердің көптеген түрлері ағаштардың жапырақтары гүлдегенге дейін гүлдеп, өседі. Орман фитоценозының шегінде егжей-тегжейлі сараптама аумақтық оқшауланған өсімдік микротобын (парцелла) анықтауға болады. Қабаттар, аспектілердің маусымдық өзгеруі, синусия фитоценоздың кеңістікті неғұрлым толық және біркелкі пайдалануына әкеледі, сол аумақта үлкен биоәртүрліліктің қалыптасуына мүмкіндік береді. Фитоценоздар уақыт бойынша тұрақты динамикада болады. Фитоценоздарда эндодинамикалық және экзодинамикалық өзгерістер болады. Эндодинамикалық – фитоценоздың өзінің тіршілік әрекетінің қысымымен (мысалы, эдапиялық жағдайлардың өзгеруіне немесе қауымдастықтың өсімдіктер арасындағы бәсекелестік қатынастарына байланысты) пайда болады; экзодинамикалық - оның өмірлік белсенділігіне байланысты емес себептер бойынша (өрт, жел, желді қорғау, ормандарды кесу, батпақтарды құрғату және т.б.). Фитоценоздардың өзгеру процестерін өсімдік сукцессиясы деп атайды. Орманшылар әдетте орман фитоценоздарының өзгеруін орман түрлерінің өзгеруі ретінде қабылдайды. Фитоценоздардың немесе өсімдіктер бірлестігінің түрі ретінде құрылымы бірдей (бірдей деңгейлі), ярустардың түрлік құрамы бірдей және біртекті ортаны алып жатқан фитоценоздар түсініледі. Өсімдіктер бірлестігі өсімдіктердің негізгі таксономиялық бірлігі болып табылады. Өсімдіктер бірлестігіне енетін және қауымдастықтың құрылымын анықтайтын және осы қауымдастыққа тән ерекше ортаның пайда болуына себепші болатын түрлер ассоциациялардың эдфикаторлары деп аталады. Орман бірлестіктері басым ағаш түрлеріне, түрлік құрамы мен басқа ярустардың дамуына, эдафикалық жағдайларға сәйкес құрылады. Дегенмен, орманшылар өздерінің практикалық қызметінде орман бірлестіктерімен емес, орман түрлерімен әрекет етеді - бұл өсімдіктер бірлестігінен кеңірек ұғым. В.Н ілімі бойынша. Сукачева (1964) орман шаруашылығындағы биогеоценоз туралы, орман түрі биоценоз мен экотоптың барлық компоненттерін қамтитын орман биогеоценозының бір түрі ретінде қарастырылады. Биогеоценоз (грек тілінен. Bio – тіршілік, гео – жер, coinos – жалпы) – атмосфераның, тау жыныстарының, өсімдіктердің, жануарлар дүниесінің және микроорганизмдер әлемінің, топырақ пен гидрологиялық жағдайлардың белгілі бір көлемдегі біртекті табиғи құбылыстарының жиынтығы. осы құрамдас бөліктердің өзара әрекеттесуінің өзіндік ерекше спецификасы және олардың арасындағы және басқа табиғат құбылыстарымен зат пен энергия алмасуының белгілі бір түрі бар және үздіксіз қозғалыста, дамуда болатын ішкі қайшылықты бірлікті білдіретін жер беті. Биогеоценоз (БГЦ) 5 негізгі компоненттен тұрады: 1) фитоценоз – өсімдіктер қауымдастығы; 2) зооценоз – белгілі бір аумаққа тән жануарлардың бүкіл популяциясы; 3) микробиоценоз – бір территориядағы микроорганизмдер қауымы, 4) эдафотоп – топырақ жағдайы, 5) климатотоп – атмошар тәрізді жағдайлар. Фитоценоз, микробтық ценоз және зооценоз бірігіп БГЦ органикалық бөлігін – оның биоценозын, ал эдафотоп пен климатотопты – бейорганикалық ортаны (экотоп, шын мәнінде – биотоп) құрайды. Өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар 1. Түрді ботаникалық бірлік ретінде анықтаңыз? 2. Ботаникалық түрдің жіңішке алу аймағы қалай аталады, жіңішке алу түрлері қандай? 3. Қандай түрлер эндемикалық, реликті және викариялық деп аталады? 4. Қандай өсімдік қауымдастығы фитоценоз деп аталады? 5. Биогеоценоз дегеніміз не? ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ Негізгі
Қосымша 2. Булыгин, Н.Е. Дендрология: учебник/Н.Е. Булыгин, В.Т. Ярмишко. –М.: МГУЛ,2001. – 528 с. 3. Воронов,А.Г.Геоботаника. /А.Г.Воронов. -М.: Высшаяшкола,1973.-384с. 4. Горышина,Т.К.Экологиярастений. /Т.К.Горышина.–М.:Высшаяшкола,1973.–384с. 5. Гроздова,Н.Б.Деревья,кустарникиилианы/Н.Б.Гроздова,В.И.Некрасов,Д.А.Глоба-Михайленко.–М.:Леснаяпромышленность, 1986.– 349с. 6. Колесников, А.И. Декоративная дендрология. /А.И. Колесников. –М.:Леснаяпромышленность,1974. -703с. жүктеу/скачать 210.82 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|