Бөйөк төрки, туған телем, Ни бар һинән бөйөгөрәк?!

ҡарғиш ҡилур умәләр

йунчиғ куруб ҡунуҡлуҡ

Килһә әгәр уҡталман (юламан),

Бир гел тағы аҙыҡлыҡ.

Ҡарғыш ҡылыр өмәләр (килеүселәр),

Йонсоу күреп ҡунаҡлыҡ(та).

Һағаҡ бесәр – һаҡал оҡшар.

ускә -- эҫкәк

атлан – атлан
йилҡи йарин атланур

утлаб анин атланур

баклар самуз атланур

савнуб укур исришур

Йылҡы йәрин(гә) атланыр (ат булыр),

Утлап (үлән ашап) унан итләнер.

Бәктәр һануз атланыр (атлы булыр) –

Һөйөнөп өйөр иҫерешер.

алкин имламас

Ай тулы булһа,

Алғын (улъя) ымламаҫ.

аңраш – иңрәш

аңлә -- аңла

ануч – аныс (күҙҙәге кереш, катаракта)

аҙаҡлан – аяҡлан
алим кич калса аҙаҡланур

Алым (аласаҡ) кискә ҡалһа (кисекһә) – аяҡланыр (ҡасыр).

үзум – үҙем

амлалур кузум аник түзиңа

Ауланыр йәнем уның төҙөнә (төҙөклөлөгөнә),

Имләнер күҙем уның төҫөнә.

арҡалан – арҡалан

ағурлә -- урла

уғри – уғры

йарағ билиб уғурләди

улуғ таңри ағирлади

анин ҡут ҡив тузи туғди

Бәгем үҙен урланы (йәшерҙе),

Ҡоралын белеп урланы (йәшерҙе).

Олоғ Тәңре ауырланы –

Уның ҡото ҡубып, туҙаны тыуҙы (туҙраны).

улуғлә -- олоғла

Олоно ололаһа ҡот булыр.

Яуҙы (дошманды) ашаҡлаһа башҡа сығар (башҡа етер).

аликлә -- әләклә

ушиҡлә -- ышыҡла
таңут сүсин ушиҡләди

киши ишин аликләди

арин атин баликләди

булун бүлиб баши тиғди

Таңут ғәскәрен ышыҡланы,

Кеше эшен әләкләне,

Ирҙәр атын (исемен) бәләкәйләтте –

Бөлөн булып (бөлөп) башы тейҙе (ҡылысҡа).

увут – оят

йуриб тирик ҡарилади

атиғ ҡамшиб урилади

увут булуб тубү ағди

Үҙен уңып үрләтте,

Йөрөп терек(лек) ҡарауланы,

Атын ҡамсылап үрһәләтте –

Оят булып төптән ауҙы.

иштун – ыштан

таб – тап; таб булди – тап булды

чиб, чибик – сып, сыбыҡ

тутмач – тоҡмас

шаб – шәп

куб – күп
куб сукутка ҡуш ҡунар күруклүк кишикә сүз калар

Күп (ашамлыҡлы) һауытҡа ҡош ҡунар, күркле (күркәм) кешегә һүҙ килер (тейер).

куруклук кишика сүз калир

Ағас осона ел тейер,

Күркәм кешегә һүҙ килер (тейер).

бит – бет

чит – сит, сыт (сытлап ҡоролған ҡыуыш)

шат – шат

ҡат – ҡат, ҡатлам

ҡут – ҡот

кундә иши йуҡсабан йүҡәр ағәр

Ҡот ҡубыу бирһә әҙәм ҡулына,

Көн дә эше йоҡланып юғары ағыр.

сач – сәс (волосы)

чар – сор, осор (ваҡыт)

шар – шар, шарлауыҡ

ҡир ат – кир ат

ҡир – ҡыр, ҡырлас

кур – көр
ким кур булса кувәз булур

Кем көр булһа, ҡыуаз (ҡонло, үсле) булыр.

сиғаб тутар биләки

курмат аник йураки

калкәлимәт иркишур

Иртыш һыуы Йәмәге –

Һығып тотар беләге.

Көрмәк уның йөрәге –

Килеп ғәләмәт ирешер.

туз – төҙ

ҡуз – ҡуҙ (тауҙың күләгәле бите)
ҡуздә ҡар аҡсумәс ҡуйдә йағ аҡсумәс

Ҡуҙҙа (күләгәлә) ҡар аҡһамаҫ (иремәҫ),

Ҡуйҙа (һарыҡта) май аҡһамаҫ (иремәҫ).
ҡиз – ҡыҙ

ҡиз ҡирҡин – ҡыҙ-ҡырҡын

ҡиз киши – ҡыҙ кеше (һаран)
ҡиз киши сәви йуриғли булмас

Һаран кеше һүҙе йөрөклө булмаҫ (йыраҡ китмәҫ).

тас – тас (тас үҙе)

буш – буш
буш наңкә изи булмас

Буш нәмәнең эҙе булмаҫ.

чаш – фирүзә

йаратти йашил чаш

савурди уруң ҡаш

тизилди ҡара ҡуш

тун кун үзә йурканур

Яралтты (Тәңре) йәшел саш (фирүзә төҫлө Күк көмбәҙе),

Һауылдырҙы үренә ҡаш (Ҡош Юлы),

Теҙелде ҡара ҡош (йондоҙҙар) –

Төн-көн үҙе әйләнер.
чиш – сыс

ҡуш – ҡош

уруң –үренә

ҡиш – ҡыш

Ҡыш ҡунағы – ут.

әл – алым

азиғ анча йул билир

Аусы нисә алым белһә,

Айыу шунса юл белер.

туҡ – туҡ

туҡ -- туҡал

төк – төк

чаҡ чуҡ – Саҡ, Суҡ

саҡ – һаҡ

так – тик

чук – сүк, сүкәй

сик – сек (ир тороғо)

тилаҡ – теләк (ҡатын инәлеге)

ам – теләк (Оғуз һөйләшендә)

мук – мүкәйләү

тил – тел (бысаҡлап тел)

тил – телмәр

тил – тел итеп алынған дошман

ҡул – ҡол

Ҡол – яу (дошман), эт – бүре.

кул – көл

Көл өргәнсе, ҡуҙ өрәйек.

ҡум – ҡом

кам – кәм

ким – кем

бан, ман – мин

түн – төн

тин – тын (һулыш)

тин – теҙген

тизкин – йүгән

чин – ысын

сан – һин

сиз – һеҙ

кан, канд – ҡала

кун – көн, Ҡояш

Көнгә баҡһа күҙ ҡамашыр.

бирт – биртек (яһаҡ)

турт – дүрт

сарт – һарт, сауҙәгәр

Һарт аҙығы арыу булһа, юлда ейер (кешегә еткермәй ашап бөтөр).

ҡурт – ҡорт

турмуз – ҡыяр

мурч – борос

кандлар узә чиҡтимиз

фурхан авин йиҡтимиз

бурхан уза сичтимиз

Килешләйе аҡтыҡ беҙ,

Ҡалалар уҙып сыҡтыҡ беҙ,

Фурхан өйөн йыҡтыҡ беҙ,

Бурхан(дың) үҙенә сыстыҡ беҙ.

турк – тороҡ (буй-һын)

ҡирҡ – ҡырҡ (ҡырҡ һаны)
ҡирҡ йилҡә бәй чиғай тузлинур

Ҡырҡ йылда бай, сиған (ярлы) тигеҙләнер.

Татһыҙ (фарсыһыҙ) төрк булмаҫ, башһыҙ бүрек булмаҫ.

бузун айға аник айдачи

муңар такир улуғлуҡ

мунда нару каслинур

Ҡасан күрһә уны төрк,

Бөтөнләйгә уны әйтәсәк:

“Быға тағылған олоғлоҡ

Бындан ары киҫеленер!”

курк – күрк, күркәмлек

булит – болот
ҡарә булитиғ йил ачар

урунч билә йл ачар

Ҡара болотто ел асыр,

Оронос (бәрелеш) менән юл асыр.

яғмур тули сакрийу

ҡалиҡ ани украйу

ҡанча барир балкусуз

Аҡты болот күкрәп,

Ямғыр түле (боҙборсағы) һикереп.

Ҡалҡҡаны үкереп,

Ҡанса (күпме) барыр – билгеһеҙ.

Өйәңке – һүленә (күрә), ҡайын – кәҫенә (ҡабығына күрә).

кабит – кибет

кучат – күсәт, күскенсе

кирит – керет (асҡыс)

ҡаҡач – ҡаҡаш, ҡаҡашҡан

ҡулач – ҡолас

ҡилич – ҡылыс
ҡуш ҡилич ҡинҡа сиғмас

Ҡуш ҡылыс ҡынға һыймаҫ.

кутич – күтәс (балаға ҡарата әйтеү)

кумач – күмәс (көлгә күмеп бешергән көлсә)

кумуч – күмеш, күменте (күмелгән хазина)

йукурди – йүгерҙе

бағир – бәғер, бауыр

баҡир – баҡыр
бар баҡир йуҡ алтун

Бары – баҡыр, юғы – алтын.

татир – татыр

титир – инә дөйә

тамур – тимер

Күк тимер (ҡорос) ҡарыуһыҙ тормаҫ.

бу күк кирсүн ҡизил чиҡсун

Был күк (ҡорос) керһен, ҡыҙыл (ҡан) сыҡһын.
тамур – тамыр, ҡан тамыры

тавар – табар, тауар

баклик аңар каркайүр

тавар сизин ҡалиб бак

арансизин амкайур

Тауар кемдеке булһа –

Бәклек уға ҡарайҙыр.

Тауарһыҙланып ҡалып бәк,

Ирҙәрһеҙләнеп һемәйер.

ат чаҡири итка таҡмас

Эт шағыры – атҡа торор (торошло),

Ат шағыры – эткә тормаҫ.

сиғир – һыйыр

ҡатир – ҡатыр (мул малы)

ҡисир – ҡыҫыр

буғуз – боғаҙ

табиз – тәбәз (ҡыҫҡа буйлы)

сағиз – һағыҙ

сакиз – һигеҙ

самиз – һимеҙ

ҡубуз – ҡубыҙ

ҡутуз – ҡотороҡ

ҡимиз – ҡымыҙ

киҙиз – кейеҙ

кувиж – ҡыуыш

бичиш – бесеш

буоиш – бөрөш

баҡиш – бағыш

билиш – белеш

булуш – булыш

табиш – табыш

тутуш – тоташ

тавуш – тауыш

туҡуш – туҡмаш

туҡуч ат – тоҡос (ҡашҡа) ат

улуғ бирлә ҡариштим

туҡуч атин йариштим

айдим амди ал үтәр

Туҡмаш эсерә ороштом (һуғыштым) --

Олоғ менән ҡарыштым.

Тоҡос атын яраштым,

Әйттем: “Инде ал, Утар!”

чабиш – себеш

чиҡиш – сығыш, сығым

суруш – сөрөш

сукуш – һүгеш

сикиш – һегеш

ҡажиш – ҡаҙаш
ҡажиш булсә ҡайә курмәс

Ҡаҙаш булһа, ҡая күрмәҫ (туҡталып ҡалмаҫ).

ҡариш – ҡарыш (үлсәү берәмеге ҡарыш)

ҡамиш – ҡамыш

качиш – кисеш, кисеү

Ул кисеүҙе һыу иләтте (йыуҙы).

Яурын яраһы уғылға ҡалыр (тиҙ төҙәлмәҫ).

куруш – күреш

кириш – киреш (ян кереше)

кириш – кереш, керем

кумуш – көмөш
алб аранни уҙурдум

буйнин аник ҡаҙирдим

алтун кумукш йуҙурдум

сүси ҡалин ким утәр

Алып ирҙәрен уҙҙырҙым –

Буйын уның ҡыҙырҙым.

Алтын-көмөш йомдорҙом –

Ғәскәре ҡалын, кем үтер?..

бариғ – барыу

басиғ – баҫыу (барып баҫыу)

бусуғ – боҫоҡ, боҫоу

бишиғ – бешек, бешкән

табуғ – табыныу

тутуғ – тотоҡ (заложник)

тиҙиғ – тыйыу

туруғ -- тороу

туриғ ат – туры ат

сатиғ – һатыу

сизиғ – һыҙыҡ

ҡабуғ – ҡапҡа

ҡатиғ – ҡатыҡ, ҡаты

ҡуҙуғ – ҡоҙоҡ
ҡуҙуғдә сүв бәр ит бурни такмәс

Ҡоҙоҡта һыу бар -- эт моронон тыҡмаҫ.

ғисиғ – ҡыҫыҡ

ҡусиғ – ҡоҫоҡ

ҡушуғ – ҡушыҡ (поэма)

такур миндин ҡушуғ

айгил сизиң табуғчи

утнур йаңи табуғ

Тархан ҡатыны ҡотона

Тыуыр минән ҡушыҡ (поэма).

Әйт (иреңә): һеҙҙең табыусы (поэма авторы)

Үтенер (Тәңренән) яңы табыу.

ҡаниғ – ҡаныу

алтун тамар ариғ

аҡса аниң аҡини

ҡанди маник ҡаниғ

Тоташ ямғыр болото –

Алтын тамар арыу.

Аҡһа уның ағыны --

Ҡанды минең ҡаныу (һыуһау).

ай ави артуч бутаҡ

Кем әйтеп, ишетер ҡолаҡ:

“Ай өйө -- артыш ботаҡ”.

буйруҡ – бойороҡ

башаҡ – башаҡ

башмаҡ – башмаҡ

бушаҡ – бушаҡ

балиҡ – балыҡ

Балыҡ – һыуҙа, күҙе тышта.

балиҡ – балсыҡ (Арғү һөйләшендә)

бамуҡ – мамыҡ

тубиҡ – тубыҡ

тутуҡ – тотоҡ (бестерелгән)

тузаҡ – тоҙаҡ

курмаҙиб уғри тузаҡ

икладим андин узаҡ

амлакил амди тузаҡ

Һыҙланы минең аяҡ,

Көрмәлеп уғры тоҙаҡ.

Һыҙландым унан оҙаҡ –

Имләсе инде, тоҙаҡ (мөхәббәт тоҙағы-ҡыҙ)!

тануҡ – таныҡ (шаһит)

чапаҡ – сабаҡ, сапҡын

чибиҡ – сыбыҡ

чучуҡ – сусҡа

чаруҡ – сарыҡ (аяҡ кейеме)

Аяҡ аты – сарыҡ, көсө -- аҙыҡ.

чумаҡ – таяҡ

чумаҡ – мосафир

чанаҡ – һыныҡ

сачуҡ – сәсек, сәселгән

сузуҡ – һуҙыҡ (һеләгәй)

ҡабаҡ – ҡабаҡ (күҙ ҡабағы)

ҡабаҡ – ҡабаҡ (ашҡабаҡ)

ҡабаҡ, ҡапаҡ – ҡапаҡ (ҡыҙ сафлығы)

ҡаҙиҡ – ҡайыҡ (кәмә)

ҡазуҡ – ҡаҙылған

ҡашуҡ – ҡашыҡ

ҡуруҡ сүз ҡулаҡҡа йаҡишмәс

Ҡоро ҡашыҡ ауыҙға ярамаҫ,

Ҡоро һүҙ ҡолаҡҡа яғылмаҫ.

ҡавуҡ – ҡабыҡ

ҡулаҡ – ҡолаҡ

ҡилиҡ – ҡылыҡ

ҡумуҡ – ҡомоҡ (ат тиҙәге)

ҡайаҡ – ҡаймаҡ

ҡанаҡ – ҡаймаҡ (Арғы, Булғар һөйләше)

ҡунуҡ – ҡунаҡ

ҡалди алиғ уйуҡ куруб авни йикәр

Барҙы (китте) ирҙәр – ҡунаҡ булып ҡотҡа сығар,

Ҡалды алмыш – ыйыҡ күреп өйҙө йығар.

Нисек етек (үткер) бысаҡ (булһа ла,) үҙ һабын юнмаҫ.

бурук – бороҡ, бороулы

базак – биҙәк

базик – биҙгәк тотоп ҡалтырау

булук – бүлек

билак – беләк

балак – бүләк

билик – белек, белем

Уғлан белекһеҙ.

тирик – терек, тере

тазак – тиҙәк
тазак ҡәрдә йатмас

аҙкү исиз ҡатмәс

Тиҙәк ҡарҙа ятмаҫ,

Изге иҫһеҙгә (иҫәргә) ҡатышмаҫ.

тизик – теҙек, теҙмә

тажик – фарсы

ташуҡ – ташыҡ, ташҡын

Ташҡын һыуҙа болғаныр.

чачак – сәсәк

чарик – сиреү (ғәскәр)
алб чарикдә билкә тирикдә

Алп – сиреүҙә (алышта), белгес -- тормошта (һыналыр).

сидук – һейҙек

сурук – һарыҡ
укру сурук ҡуй тави йунди билә

йумурлайу арканин сүтин сағар

Әгәр һарыҡ-ҡуй, дөйә йүнләй белһә,

Йомарлап ул арҡанын, һөтөн һауыр.

савуҡ – һөйөк(лө)

шутук – шытыҡ, етек (һаҡал-сәс)

кабак – кәбәк

кичик – кисеү

укуз – ыуыҙ (йылға)

Ҡайнар (ҡайнап аҡҡан) йылға кисеүһеҙ булмаҫ.

карак – кәрәк

казик – киҙеү (сир)

казик – киҙеү (дежурство)

кунак – күнәк

бичал – бисәле

такул – түгел

ҡизил – ҡыҙыл

йарәнү билсә йәшил каҙәр

Ҡыланыу белһә -- ҡыҙыл кейер,

Яраныу белһә -- йәшел кейер. (Ҡатын-ҡыҙға ҡарата әйтелә).

йабкин йәшил йаркашиб

бир бир карү йуркашиб

йалнуҡ ани таңлашур

Ҡыҙыл, һары (сәскәләр) үркешеп,

Япҡын йәшел ярашып,

Бер-береһенә ерегешеп, --

Ялҡын уға тиңләшер!

тарим – түрәм

туҡум – туҡым, һуғым

талим – талым, талай (бер ни тиклем)

йағи андин йавалдимат

кучи аниң ҡавилдимат

ҡилич ҡинҡа кучун сиғди

(Бер) талай баштар юйылдымат,

Яуы (дошманы) унан еңелдемат,

Көсө уның ҡыуылдымат –

Ҡылыс ҡынға көскә һыйҙы.

сағим – һауым

ҡурум – ҡором

бутун – бөтөн

буҙун – бөтөн халыҡ (Сигил һөйләше)

бурун – морон

бурун – борон

буғун – быуын

булун – бөлөн (плен, пленник)
абаң ҡулсәм узү бәриб

тутар ардим сусин тариб

булун ҡилиб баши бариб

йулуғ барчә маңә йиғди

Абайлаһам, үҙен барып

Тотар инем, һуғышына тарып,

Бөлөн (плен) ҡылып, башын бәреп, --

Йолоҡ (выкуп) барынса миңә йыйҙы.

тазун – тана

тутун – төтөн
ут тутунсуз булмәс

йикит йазуҡсиз булмәс.

Ут төтөнһөҙ булмаҫ,

Егет яҙыҡһыҙ (яңылышлыҡһыҙ) булмаҫ.

тикан – текән, тегәнәк

тулун – тулын, толом

тулун ай – тулған Ай

туман – томан (мең мең)

чукан – сәкән

сабан – һабан
сабандә сандриш булсә

уруткунда ирташ булмәс

Һабанда һындырыш булһа,

Уратҡанда (ырҙында) йыртыш булмаҫ.

ҡаҙин – ҡайын (ҡатын яғынан туған)

ҡаҙин тимиш ҡаймиш

Ҡарындаш, тигәс, ҡайырылманы,

Ҡайын, тигәс, ҡайырылды.

ҡурун – ҡором

ҡалин – ҡалын

ҡулун – ҡолон

кузан – көҙән

калин – килен

чәтир – сатыр

бәлиғ – балиғ (үҫеп еткән)

ҡилмиш ани балиғ

ам сам аңар тиләниб

сизда булур йаҡиғ

Ормош заман, боҫоноп,

Ҡылмыш уны балиғ.

Им-том унан теләнеп,

Һеҙҙән булыр яҡлауы.

бишек – бишек

билак – бүләк

төнәк – төнәк (төрмә)

сучик – сөсө

сизик – һиҙек, һиҙеү

кубик – көбәк, көп, ҡабыҡ

кулик – күләгә

ҡағил -- ҡағыл (ҡаҙыҡ, терәк)
ҡари сәви ҡалмәс

ҡағил бәғи йазилмас

Ҡарый һүҙе (ятып) ҡалмаҫ,

Ҡағыл (терәк) бауы яҙылмаҫ (ысҡынмаҫ).

Алымсы – арыҫлан, биремсе – сысҡан.

чуҙин – суйын

чәҙан – саян

лачин – ласын

ҡәтүн – ҡатын
хән иши булса

ҡәтүн иши ҡалир

Хан эше булһа,

Ҡатын эше ҡалыр.

Ҡауын ҡараҡланыр (урланыр) булһа, эйәһе ике ҡулын тағыр

татәр – татар

тавәр – табар, тауар

суҡәр – һуҡыр

хузәр – хазар

куфәз – ҡупыҡ

тушағ – тышау

таләҡ – талаҡ

тиләҡ – теләк

туләк – төләү

тукәл – теүәл

ҡивәл – тәкәббер

буди аник тәл

йайлир аник артучи

бурни таҡи ҡивәл

Арбаны һине ҡыҙ,

Буйы уның – тал.

Йәйелере (арты) уның – артыштай,

Мороно тауҙай тәкәббер.

тузун – түҙен, түҙмер

самән – саман, һалам (Сикил һөйләше)

ҡулән – ҡулан (ҡырағай ишәк)

кукән – күгән

курбә -- ҡурпы

кирби – керпе

киртеү – киртеү

барчә -- барса
ҡулда чиҡә миң йағәҡ

барча билә айруҡ тайәҡ

Ҡулда саҡта мең яңаҡ (сәтләүек),

Барсаһы менән – айырым таяҡ (һуғырға).

йинйү – ынйы

чинчү – ынйы

ҡамчи – ҡамсы

манчү – мансыу

балдү – балта

чүкдә -- елкә

ҡандә -- ҡайҙа

ҡарду – ҡарлы
ҡардуни йинчү саҡинмәң

тузғуни манчү сизинмәң

булмәдуҡ наңҡә савинмәң

билкәләр ани йирар

Ҡарлыны ынйыға һанама,

Туҙанды мансыу (буяу) тип һиҙенмә.

Булмаған нәмәгә һөйөнмә --

Белгестәр унан ерәнер.

кунди – кәнтәй

мунда – мында
амкак сизин турғу йуҡ мундә таму

аҙкүлукук курмаҙиб ажун чиҡәр

Имгәк һүҙенә торғо (урын) юҡ мында, тинем, --

Изгелеген күрмәйенсә заман сығыр (уҙыр).

буғрә -- бағра (атан дөйә)

букри – бөкөрө

такрә -- тирә, тирәс

чубрә -- сепрәк

чағри – сағыр (ыласын)

авлар кайик тайған иҙиб тилкү тутәр

Сағыр (ыласын) алып, арғымаҡ менеп архарға етер,

Аулар кейек, тойғон (эт) әйҙәп төлкө тотор.

тухси – туҡсы, Туҡсабасы (Үҫәргән кешеһе)

тумсә -- түмсә, түңсә (бәләкәй ҡалҡыулыҡ)

тутши – тоташы, тоташ

ҡарши – ҡаршы

ҡавши – ҡауыш, ҡауышҡан

тамғә -- тамға

тамағә -- тамағы (йылға тамағы)

тәғиғ утәр

артуч лари такрә укуб

тизкин йатәр

Тамаҡ һыуы, ташып сығып,

Тауға үтер.

Артыштары, ҡатланышып,

Теҙелеп ятыр.

Ҡалын (һимеҙ) ҡулан һыбайлыһыҙ булмаҫ.

ҡарға – ҡарға

киши аласин ким табәр

Ҡарға ҡарыйын (ҡартын) кем белер,

Кеше алаһын кем табыр?

авчи йашиб тузаҡ табә маңкә йаҡәр

Ҡарға, ҡалыр булһа, моңайып ул боҙ(ҙо) һүгер,

Аусы, йәшәп (ҡартайһа), тоҙаҡ төбөнә маңҡа яғыр.

ҡашға – ҡашҡа

талвә -- тиле

турҡү – төргө, ебәк төргәге

таңламаҙиб бичмас

Табғас (ҡытай) хандың төргәге талай (байтаҡ),

(Ләкин) тиңләмәйенсә (үлсәмәйенсә) бесмәҫ.

баркә -- бәрге

буркә -- бөрсә

биркү – бирге (бурыс)

балкү – балҡыу
ҡут балкүси билик

Ҡот балҡышы -- белем.

арҙамини укранибан ишкә сурә

Белгес ирҙең изге тотоп (күреп) һүҙен, ишетеп (тыңлап),

Арҙаҡлығын өйрәнеп, эшкә (инергә) һора.

тирки – тиргәй

Телен тиргәүгә тағыр.

сиркә -- һеркә

каҙкү – кәзәкәй

кулкү – көлкө

бирлә -- берлән, менән

тублү – төплө (ҡәберҙе лә шула й тиҙәр)

бичмә -- бесмә үлән, бесән

турмә -- тырма (хрен)

такмә -- таҡма, тағаҡай (төймә)
такмә киши үз булмәс

йат йағуҡ түз булмәс

Таҡма (тағылған) кеше – үҙ булмаҫ,

Ят-яуыз төҙ булмаҫ.

сузмә -- һөҙмә

ҡармә -- ҡармалау, талау

ҡирмә -- ҡырма, ҡырылған

касмә -- киҫмә (сәс), маңлай сәс
тунлә билә бастимиз

таҡмә йаңаҡ бистимиз

ҡасмәләрен кистимиз

миңлак арин бичтимиз

Төнлә менән баҫтыҡ беҙ,

Таҡма яңағын (тағылған көстәрен) быстыҡ беҙ,

Киҫмәләрен (алғы сафтарын) киҫтек беҙ,

Меңләгән ирен бестек беҙ!

ҡушни – күрше

таштин – тыштан

ҡафтән – ҡаптән, кафтан

табчән – төпсән (топчан)

тархән – тархан

суйран – һуйҙан
таҡмә чачәк укулди

букукланиб букулди

туксин тукун тукулди

йазғәлимәт йуркашур

Төймә сәсәк ығылды,

Быуынланып бөгөлдө,

Төксән (төклө) туҡыма туҡылды –

Яҙлығышып (асылышып) эркелешер.

сансин – Сувар ҡалаһы

саксүн – һикһән

киршан – кершән

кукшин – күкшел

базғән – балға

тутғүн – тотҡон

сичғән – сысҡан

Үләсәк сысҡан мышыҡ (ата бесәй) ташағын ҡашыр.

ҡазғән – ҡаҙған

йиғач йавузи азған

йир йавузи ҡазған

будин йавузи барсған

Ҡош яуызы (яманы) – һайыҫҡан,

Ағас яуызы – аҙған,

Ер яуызы – ҡаҙған,

Бөтөн (халыҡ) яуызы – Барсхан.

Бүренеке – уртаҡ, ҡоҙғондоҡо – ағас башында.

барҡин – барғын

турҡүн – торғон

талҡән – талҡан

биликсизлик катәр

талҡән кимник булсә

аңар баҡмәс ҡатәр

Уғлым, уҡыу ал гел,

Белекһеҙлек – хәтәр.

Талҡан кемдеке булһа, --

Уға баҡмаҫ ҡатыр (үлем).

ҡалҡан суңүн чумшалим

ҡайнаб йанә йумшалим

ҡатиғ йағи йувилсүн

Күкрәп-атылып ҡамшайым,

Ҡалҡан-һөгө сумышлайым,

Ҡайнап йәнә йомошлайым –

Ҡатыу (үлеү) яуы юйылһын!

атилкамат туркуним

йаҙлилмағай таркиним

амди чариҡ чаркашур

Килһә абаң – тарханым,

Иҙел-Кама төркөмөм,

Яҙлыҡмаҫтай тарғыным –

Инде сиреү сәкәшер.

лимкан – лимон

батмән – батман

сикмән – һыҡман, һыҡмыр

катмән – кәтмән

ҡарачи – ҡарасы (ҡарыһүҙ һөйләүсе, сәсән)

ҡуриғү – ҡурығыу, ҡороу

бузәғү – быҙау

Өйҙәге быҙау үгеҙ булмаҫ.

тушлағу – тышаулы

таҡәғү – тауығы, тауыҡ
йазидәки сувлин адаркали

авдәки таҡағу ичғинмә

Яҫылағы (яландағы) фазанды эҙәрлекләп,

Өйҙәге тауығыңды ысҡындырма.

ҡанәғү – ҡанатыу (скальпель)

биләкү – беләү

карәкү – ҡорған (сатыр)

Күк күрҙе – ҡорғанын йыйҙы.

Күҫәге оҙон булһа, ҡулы көймәҫ.

чумали – сумалы (Сикил һөйләшендә ҡырмыҫҡа)

кабәли – күбәләк

чиҡән – сиҡан

татинди – татынды (һөт)

сачинди – сәсенде

сурунди – һөрөндө

ҡиринди – ҡырынды

салинди – һалынды, (һал бәйләнде)

таминди – тамынды

кумунди – күменде

тармут – тармыт

бичғуч – бескес, бысҡы, ҡайсы

сурҡич – һурғыс

ҡисғич – ҡыҫҡыс

карбич – кирбес

буктир – үҙән
аға буктир узә йурдим

йариҡ баҡиб ҡарә курдим

ани билиб таҡи турдим

тукал йағи тузи туғди

Аҡма-үҙән уҙа йөрөнөм,

Ярыҡтан бағып ҡара күрҙем.

Уны белеп, тағы торҙом, --

Төкәлеп яуы, туҙан тыуҙы (туҙҙы).

тәғ балдири – тау балтыры

билдир – былтыр

булғәр – булғар

чағмур – шалҡан?

балдиз – балдыҙ

ҡутсуз – ҡотһоҙ
ҡутсуз ҡуҙуғкә кирсә ҡум йағәр

Ҡотһоҙ ҡоҙоҡҡа керһәң ҡом яуыр.

ҡундуз – ҡондоҙ

кундуз – көндөҙ

мундуз – мөнһөҙ

начә акри арсә йул аҙкү

Нисә (күпме) мөнһөҙ булһа ла, иш изге,

Нисә (күпме) урау булһа ла, юл изге.

анд ҡай йамә бирүрлар

хәндин басут тиларлар

йасмил чумал тиркашур

Бескес битек (яҙыу) ҡылырҙар,

Антҡай йәнә бирерҙәр,

Хандың (мөһөр) баҫыуын теләрҙәр –

Ясмил, Чумал тиргәшер...

булғәш – болғаш, болғаныш

ҡатлдиш – ҡатнаш

ҡарғиш – ҡарғыш

ҡулдаш – ҡулдаш

табзуғ – табышмаҡ

туғсуғ – тыу-сыҡ (көнсығыш)

тумлуғ – дымлыҡ (һыуыҡлыҡ)

ҡутлуғ йайиғ табсади

ҡарлаб ажун йабсади

ат йин ушуб амиршур

Дымлыҡ килеп ҡапшаны,

Ҡотло йәйҙе таушаны (таушалдырҙы),

Ҡарлап миҙгелде ябындырҙы –

Ат, йәне өшөп, бирешер.

сизлағ – һыҙлау

сувләғ – һыулау

ҡаршағ – ҡарышлау

ҡуршағ – ҡоршау

ҡишлағ – ҡышлаҡ, ҡышлау

ҡирҡәғ – ҡорғаҡ (ҡоролоҡло)

ниждәғ – наждак

бучғаҡ – босмаҡ

бурчаҡ – борсаҡ

бузлуҡ – боҙлоҡ

басруҡ – баҫрау

Ер баҫрауы – тау, бөтөн (халыҡ) баҫрауы – бәк.

булғаҡ – болғаҡ

йаңшаҡ талим сайраб ани тамғаҡ ҡатәр

Болғаҡ уҡыу булһа, ҡасан белемең етер?

Яңылышлыҡ телем һайрап, унан тамаҡ ҡатыр.

тарғәк – тараҡ

тармәҡ – тармаҡ, тырнаҡ

тузлуҡ – тоҙлоҡ

тиғрәҡ – түҙмер
уғрәҡ ари тиғрәк

йаймин аниҡ уғләҡ

сүти үзә сағраҡ

йайри таҡи ағлаҡ

Уғраҡ (уғры) ире түҙмер,

Ейеме (ашамлығы) уның тәкәбәрәс.

Һөтө үҙе һауыулы,

Йәйләүе тағы аулаҡ.

туҡлуҡ – туҡал

тумшуҡ – томшоҡ

тамғаҡ – тамаҡ

чахшәк – саҡматаш
чахшәк узә ут булмәс

чәҡраҡ билә увут булмәс

Саҡматаш үҙе ут булмаҫ,

Саҡырыу менән өмөт булмаҫ.

саблиҡ – һаплыҡ

сачгәк – сәскәк, әрәм-шәрәм итеүсе

сичгәк – сысҡаҡ

сусғәҡ – һоҫҡаҡ, һоҫҡо

сағрәҡ – сара (һауыт), тағараҡ

Һүҙен тағараҡҡа тағыр

сувлуҡ – һыулыҡ, һөлгө (һүлге)

саҡлиҡ – һаҡлыҡ

ҡудруҡ – ҡойроҡ

таңрик уҡуш укдумиз

камшиб атиғ таҡдимиз

алдаб йана ҡачтимиз

Ҡойроҡто ҡаты туҡыныҡ беҙ,

Тәңрегә уҡыу (доға) уҡыныҡ беҙ,

Ҡамшап атын таҡтыҡ беҙ,

Алдап йәнә ҡастыҡ беҙ.

ҡарлуҡ – Ҡарлуҡ ҡәбиләһе кешеһе

ҡурлыҡ – ҡурлыҡ

ҡисрәҡ – ҡыҫыраҡ (ҡыҫыр бейә)

Ҡыҙ менән көрәшмә, ҡыҫыраҡ менән ярышма.

ҡифчаҡ – ҡыпсаҡ

ҡултиҡ – ҡултыҡ

ҡамғәҡ – ҡамғаҡ

ҡумләҡ – ҡомалаҡ

канчик – кәнсек (инә эт)

мунчуҡ – мунсаҡ

бистаҡ – аяланған йөн (Сикил һөйләше)

буксак – бүкҫә

турлук – төрлө

турмәк – төрмәк (бөрөшкәй-пирожки)

тушлук – төшлөк

тушлук уҙи – төшлөк уҙымы (ваҡыты)

суртук – һөртөк

сикрик – һикерек, һикереп үтер йырын

кубрук – күперек

кутлук – күтләк

кирбик – керпек

картук – киртек

кузлук – күҙлек

кавшак – көпшәк

камдук – кимтек

канчәк – Ҡоншаҡ (название города возле Тариза, это на границе кипчаков).

кунлук – көнлөк

басбал – баҫмалы (еп)

сабкил – һипкел

бачкам – башҡам “знак в виде шелковой ленты или хвоста дикого быка, которые богатыри надевают в день битвы”.
татлы – фарсылашҡан кеше
бачкам уруб атлаҡә

уйғурдаки татлаҡә

уғри йавуз итлакә

ҡушлар киби учтумиз

Башҡам урап атларға,

Уйғыр тигән татлыға –

Уғры-яуыз этләккә

Ҡоштар кеүек остоҡ беҙ.

тумрум – тумырым (ағас тумырымы)

куркум – күркәм

куркум – шафран үләне

ҡаҙғу ани турғуруб

маңзи йузи сарғараб

куркум аңар тутулүр

Бәктәр атын арытып,

Ҡайғы уны торғоҙоп (туҡтатып),

Моңһоу йөҙө һарғайып,

Күркәм (шафран) уға тотолор (һөртөлөр).

Һимеҙ ҡаҙ ҡылауызһыҙ (биҙһеҙ) булмаҫ.

чичәмуҡ – сиңәртәйгә йәнәш бармаҡ

суләмуҡ – һулаҡай

тунарик – төнәрлек (урын)

бачәнак – бәжәнәк

буғурдә -- бөҙрә

табузғу – табышҡы, табышмаҡ

сибизғу – һыбыҙғы

саричғә -- саранса

татирҡү – татырлы (әселе ер)

саҡирҡү – сағыусы (талпан)

саҡуркә -- сикерткә, сиңерткә

субуркү – һепертке

кутурмә -- күтәрмә (күтәрмәле бүрек)

кучурмә -- күсермә

ҡулначи – ҡолонлаусы (быуаҙ бейә)

тамракү – тимрәү

булғамә -- болғама, боламыҡ

сундири – диңгеҙ
ашйәк айур башим булсә

сундури дә сув ичакәй ман

Ишәк әйтер: башым (һау) булһа,

Диңгеҙҙән һыу эсермен.

кучғунди – көсәнде

саркинди – һарҡынды

ҡуғурмәч – ҡурмас

йуғурғуч – йүгергес

чиғилвәр уҡи – ҡыҫҡа уҡ

айдим асиғ ҡилғу амас сан йалвәр

Үрә тороп, яуҙы уға ҡыҫҡа уҡтар –

Әйттем: әжәлгә ҡалмайым, тиһәң, тағы ялбар!

ҡамишлиғ – ҡамышлыҡ

туруғләғ – торорлоҡ, торлаҡ

сариғлиғ – һарылыҡ

тулумлуғ ар – толомлоҡ ир. Ире үлеп “тол”ға ҡалған ҡатындың өйөндә толомлоҡ – мәрхүмдең ҡурсаҡ-һыны (тол) торған, шуға күрә тол ҡатын(ы) тиҙәр.
уңдун налик йалвармадиң

ҡач ҡата бирдиң тавәр

тулумлуғ булуб ҡатиндиң

ҡаниҡ амди йир сувәр

Унан (Тәңренән) нилектән ялбарманың,

Ҡаса-ҡата бирҙең (әжәлгә) табар (тауар итеп йәнеңде).

Толомлоғо булып ҡатындың,

Ҡаның инде ер һуғарыр.

сағирчиҡ – сыйырсыҡ

ҡабирчаҡ – ҡабырсаҡ

ҡаринчә -- ҡаранса, ҡырмыҫҡа

тубулғәҡ – тубылғы

чумушлуҡ – йомошлоҡ (йомош үтәү урын әбрәкәй)

тануҡлуҡ – таныҡлыҡ

сатиғлиҡ – һатыулыҡ

сариғлиҡ – һарылыҡ

суғиҡлиҡ – һыуыҡлыҡ

ҡаҙашлиҡ – ҡатышлыҡ, ҡатнашлыҡ

саранлиҡ – һаранлыҡ

саранлиҡин сиғтайү алтун йиғәр

Ныҡлап тотор байлығын – үҙе еймәҫ (ашамаҫ),

Һаранлыҡтан һыҡтанып алтын йыйыр.

тамурлуҡ – тимерлек

кумурлуҡ – күмерлек

киҙизлик – кейеҙлек

такузлук – тоҡослоҡ (ҡашҡалыҡ)
ат такузлики ай булмәс

Ат ҡашҡаһы Ай булмаҫ.

кувазлик – ҡыуаҙлыҡ

наң куб булуб кувазлик ҡилниб

Ишетеп, ата-анаңдың һүҙҙәренә ҡарышма,

Наның (икмәгең) күп булып, ҡыуаҙлыҡ ҡылып (ҡоторма).

кабаклик – кәбәклек

караклик – кәрәклек

башиклик – бишеклек

кушиклик – ышыҡлыҡ

бурунчук – моронсоҡ, бөркәнсек

таринчәк – төрөнсөк, төйөнсөк

будурсин – бүҙәнә

ути аник чаҡланүр

Үҙем (йәнем) минең бүҙәнә,

Уты уның сағылыр.

ташитғән – ташытҡан

ҡашитғән – ҡашытҡан

ҡамитғән – ҡамаштырған

ҡанатғән – ҡанатҡан

ҡанитғән – ҡәнәғәтләндергән

татурғән – татытҡан

тубурғән – тупраҡланған

йавлаҡ йағиғ ҡачурған

уғраҡ сусин ҡайтарған

басти улум ахтару

Иргә ашын татытҡан,

Яулыҡ яғын (дошман яғын) ҡасырған,

Уғраҡ һуғышсыларын ҡайтарған, --

Баҫты үлем аһтары...

тубурғәндә ау булмәс

Зыяратта өй булмаҫ,

Тупраҡлыҡта (саңлыҡта) ау булмаҫ.

ҡатурған – ҡатырған (эс ҡатырып көлдөрткән)

ҡубурған – ҡуптарған

сиҙирғән – һыҙырған

ҡайтарған – ҡайтарған

ҡачурғән – ҡасырған

сағирғән – саҡырған (һайыҫҡан)

ҡудузғун – ҡойошҡан

ҡутулғән – ҡотолған

ҡабулғән – ҡабылған

ҡушулғән – ҡушылған

суҡулғән – һуғылған

таширҡән – ташбайған

тирилкән – терелгән

кутуркән – күтәргән

качуркән – кисергән

туйдун ани кучуркән

ишлар узуб качуркән

такди уки улдурү

Яғы (дошман) утын осорған,

Туйҙан уны күсергән,

Эштәр уҙып ҡасырған –

Тейҙе уғы үлтерә...

сумуркән – сумырған

сурулкән – һөрөлгән

карилкән – кирелгән

касилкән – киҫелгән

тукулкән – туҡылған

сундилач – буҙтурғай
сундилач иши армәс урткүн табмәк

Буҙтурғай эше имәс (түгел) уратҡан (ырҙын) тапамаҡ (ырҙында иген баҫыу).

ҡарғалиғ – Ҡарғалыҡ (Тараз ҡалаһы янындағы төбәк исеме)

сармусаҡ – һарымсаҡ

ҡурғулуҡ – ҡурҡаҡлыҡ

ҡизләмуҡ – ҡыҙамыҡ

ҡашғалаҡ – ҡасҡалаҡ

ҡалвә -- башаҡһыҙ уҡ
таңда билә курсә мини урдак атар

ҡалвә куруб ҡашғалаҡи сувкә батәр

Таңда белә-күрһә мине, үрҙәк атарҙы,

Ҡалүә күреп, ҡасҡалағы (үрҙәктең) һыуға батар (сумыр).

(Бүгәй) булаһы быҙау үгеҙ араһында балҡыныр.

мандә тинар ҡарғилач

татлиғ утар сандувәч

арҡаҡ тиши учрушур

Һинән ҡасыр буҙтурғай,

Миндә төнәр ҡарлуғас.

Тотлоғоу үтәр (һайрауҙан туҡтар) һандуғас –

(Йәй һәм Ҡыштың) ырғаҡ теше осрашыр.

куч – күс

йамар сувин качалим

тарңүҡ сувин ичалим

йувғә йағи увулсүн

Төнлә менән күсәйем,

Һамар һыуын кисәйем,

Тороноҡ (Тын – Дон) һыуын эсәйем –

Яулы яғы (дошман) убылһын.

Йөҙөнә ҡарама – ярҙам телә (һора).

тамур ҡишғә кас

Уйғыр, ағасты үҙеңә киҫ,

Тамырын кешегә киҫ.

йвмасә урүң ҡуш тутәр

Бошмаҫы – буҙ (ваҡ) ҡош тотар,

Йыбанмаҫы – эре ҡош тотар.

атин тушуб йукрәлим

арслан лайү кукралим

кучи анин кавилсүн

Ғәйрәтләнеп аҡырайым,

Аттан төшөп йүгерәйем,

Арыҫланланып күкрәйем –

Көсө уның ҡойолһон.

Ебек сыйнаҡ (серәкәй) һөткә төшәр.

мүш – мышыҡ, бесәй

Бесәй уғлы мыяулап тыуыр.

Тойғон (эт) йүгереген төлкө һөймәҫ

тавар куруб услайу асҡә чуҡәр

Ирҙең ҡомһоҙлоғо артһа, талыр йәне –

Тауар күреп услаһа, аҫҡа сүгәр.

Көс алдан керһә, ҡанун тынлыҡтан сығыр (ҡасыр).

Уғлан һыу түгер, олоғ (тайып) янбашы һыныр.

Ебек өйгә теймәҫ (етмәҫ).

такмади бу сәв ушәк

Атҡандыр уғын аҙғаҡ (аҙғын) --

Теймәне был сәпкә ошаҡ.

Телен теккән (тешләгән) тешен яҙмаҫ (ауыҙын асмаҫ).

тиләмакинчә булмас

Текмәйенсә уңмаҫ,

Теләмәйенсә булмаҫ.

(Саҡма) саҡһа – төтөнләр, салһа – беленер.

аник тусин ҡирә йулди

башин алиб ҡуҙи салди

буғуз алиб тукал буғди

Этем тотоп ҡуҙыны (һарыҡты) салды –

Уның түшен кирә йолдо,

Башынан алып, ҡуҙыны һалды,

Боғаҙынан алып теүәл быуҙы.

Ил ҡалды (ҡалһа ла), йола ҡалмаҫ.

Бер ҡарға менән ҡыш килмәҫ.

баҡҡил аңар аҙкүлукун ағзин күлә

Көлһә кеше, атма уға үртәр (ут) көлө,

Бағыл уға изгелекле, ауыҙың көлөп (йылмайып).

(Табынға) барын ултыртһа, юҡҡа һаналмаҫ.

айиҡ айиб ҡимаңиз

аҡар кузум уш таңиз

такрә йурә ҡуш учәр

Аулап мине ҡуймағыҙ,

Айҡайып (аҡайып ҡарап) ҡыймағыҙ (киҫмәгеҙ).

Аҡайыр күҙем – ҡуш диңгеҙ,

Тирәләй йөрөп ҡош осар.

тирки уруб ашлакә

тумлуғ ҡадир ҡишлаҡа

ҡуҙти ариҡ умдуру

Торғаны олоғ эшлекле,

Теркәү (ҡойма) һуғып (ҡойоп), ашлыҡлы.

Дымлыҡ ҡатыр ҡышлыҡлы –

Ҡуҙлы арыуымдыр ул.

тубирмәкинчә ачилмәс

Тотошмайынса – теҙелмәҫ,

Төйнәлмәйенсә -- асылмаҫ.

йавлаҡ йағиғ ҡатарғән

буйнин тутуб ҡаҙирғән

басти улум ағтарү

Иргә ашын татытҡан,

Яулыҡ яғын (дошман яуын) ҡайтарған,

Муйынын тотоп ҡайырған –

Баҫты үлем аһтары...

ҡамич йамә кутурур

Дөйә йөк күтәрһә,

Ҡамсы йәнә күтәрер.

урут утин йашурди

күлник сувин кушарди

сиғир буҡә муңрашур

Ялан, түбә йәшәрҙе,

Үртәлгән (ҡыуарған) үләнен йәшерҙе,

Күлдең һыуын ҡушылдырҙы –

Һыйыр, буға мөңрәшер.

Ата уғлы атас (атаһына оҡшап) тыуыр.

йүзкә тушүр

Күккә төкөрһәң,

Йөҙөңә төшөр.

йағи ҡәрү кириш ҡурдум

туҡуч ачрә уруш бирдим

аран күруб баши тиғди

Ҡыҙыу кикереп уңыш тирҙем,

Яныма ҡаты кереш ҡорҙом

Туҡмаҡ эсерә орош (һуғыш) бирҙем –

Ирҙәрҙе күреп башы тейҙе (ҡылысҡа).

ит уғли кулармас

Ир уғлы моңаймаҫ,

Эт уғлы ҡоламаҫ.

утра түн титишүр

Һуғышып-ирешер,

Үҙ-ара тун тетешер.

артуҡлуҡин сукушди

ҡулун ҡабуб китишди

сурди маник ҡуйуми

Яраҡланып яҡлашты,

Арҙаҡланып һуғышты,

Ҡолон ҡабып (ҡаптырып, эләктереп) китеште,

Хөрҙө (урланы) минең ҡуйымды...

ҡирғуй суңҡуркә ҡаришмәс

Кесе – олоға торошмаҫ,

(Ҡарҡылдаҡ) ҡарға саңҡырға (бөркөткә) ҡарышмаҫ.

ардам йасин ҡурушти

чариҡ тутуб курушти

уҡтағали утрушур

Йәй Ҡыш менән ҡарышты,

Артым йәшен ҡорошто,

Сиреү тотоп көрәште –

Уҡ-тәғәлә осрошор.

киши кишикә ҡавушүр

Тау тауға ҡауышмаҫ,

Кеше кешегә ҡауышыр.

уғуш ҡүнум уҡушти

чарик таба йаҡишти

бизкә калиб уч утәр

Көсө тиңенсә туҡмашты,

Ығыш ҡыным (ҡандан) уҡмашты.

Сиреү түбә яҡынлашты –

Беҙгә килеп үс үтәр (алыр)...

айур киши наңи йарашмәс

Бесәй юғарыға ынтылмаҫ,

Әйтер: кешенеке ярамаҫ.

ҡирҡин таҡи ҡулушти

амди тишим ҡамашти

алти турум тәйимни

Төңөр ҡоҙам булышты,

(Ҡыҙ)-ҡырҡын тағы ҡылышты (эшләште).

Инде тешем ҡамашты –

Алды торомтайымды (аҫрауымды)...

ҡамиш башиндә тилә

Изгелекте һыу аяғынан -- ҡамыш башынан телә (көт).
чулукти – һулыҡты
тини йимә учуҡти

ари ати ачиҡти

иши таҡи чулукти

сүзин аник ким тутәр

Тыны-еме осоҡтай,

Ире-аты ысыҡтай,

Эше тағы һулыҡтай –

Һүҙен уның кем тотар?..

турлук чичәк сучулди

йинчу ҡәби ачилди

чиндән йибәр йуғрушүр

Ямғыр яуып сәселде,

Төрлө сәсәк сиселде,

Йонсоу көбө асылды –

Хуш еҫ ебәреп йоғолошор.

сирил – һырыл

ташил – тишел
ҡани аҡиб йушулди

ҡаби ҡамуғ ташилди

улук билә кушулди

туғмиш куни уш батәр

Ҡаны ағып йышылды,

Ҡабы-ҡамағы тишелде,

Үлектәр менән ҡушылды –

Тыумыш Көнө (Ҡояшы) осоп батыр (байыр).

чаҡилди ҡизил ут

куйурди арут ут

сачраб анин уртанур

Йүгерҙе ҡабалан ат --

Сағылды ҡыҙыл ут,

Көйрәне һарут-ут (үлән) –

Сәсрәп, унан үртәнде.

Юрғанда артыҡ аяҡ (аяҡ артыҡ) һуҙылһа, өшөйҙөр.

ҡутҡилиҡин табинғил ҡуҙғил куваз

Өйрән унан белгәнен, көн дә уға барып,

Ҡотлолоғона табын гел, ҡыу гел ҡыуазлығыңды.

убкә йурак ҡуғрулүр

Үҙәк (йәнең) уты төтөнләп,

Үпкә, йөрәк ҡурылыр.

Арыҫлан ырылдаһа, ат аяғы тышалыр.

йағүди тиләким

талинди биликим

такруб аңар чартилүр

Көсәнде беләгем –

Яҡынланы теләгем.

Талайланды (байтаҡланды) белемем –

Тәгәрләп эңер сиртелер.

Һүҙгә (телгә) сиселһә, бөлөнгә (пленға) барыр (төшөр).

алтун кумуш булнубан ағи тавәр

Һөйөнмә гел, йүнләнем, тип, өйөр айғыры атын (исемен) –

Алтын-көмөш булынып ағыр тауар.

Көҙ киләһе (нәмә) яҙын балҡыныр (беленер).

аҙриш куни балкүрәр

башлиғ күзүк йабсама

йаши аник саврукәр

Ҡуҙлап төтәр һөйөклөк

Айырылыш көнө балҡыныр (беленер):

Башын-күҙен япһа ла,

Йәше уның һарҡылыр.

Аулаҡ туйҙырһа, күҙе юлда булыр.

турғурғалир атимни

сурди маник ҡутумни

ҡаз таҡи ҡурдайими

Туйҙырманы этемде,

Торғоҙолор атымды.

Һурҙы минең ҡотомдо –

Ҡаҙ, тағы ҡурҙағымды.

сизғурғалир узик лар ассиз йузи бурҡурәр

Күңеле көйөп, ҡаны ҡороп, ауыҙын асып ҡайғырыр,

Һыҙғыланыр үҙәктәре, иҫһеҙ йөҙө бурҡырар (аҡбурҙай ағарыр).

үҙун ани уҙғурә

барсун нару ҡаҙғурә

сатти маник әйими

Килһә һиңә Юлғара,

Ваҡытыңды уҙғара.

Барһын (китһен) ары ҡайғырып –

Һатты минең әйемде (йәремде).

табраш – тибеш, тибешеү

ашлиҡ тариғ анин унәр

йавлаҡ йағи мандә тинәр

сан калибан табрашур

Ул ҡар ҡамаһа ҡышын әгәр,

Ашлыҡ-тары унан уңыр.

Дошман яуы мында тыныр, --

Һин (Йәй) килеүгә тибешер...

итилкамат туркунум

тарилмағай туркунум

амди чарик чаркашүр

Килһә апам-тарханым,

Һүтелмәҫтер төргәнем,

Таралмаҫтыр төркөмөм –

Инде сиреү сәкәшер.

уғраҡ билә урташиб

буйнин алиб ҡаҙришиб

тутғун алиб ҡул сатәр

Эше уның артышып (шәбәйеп),

Уғраҡ менән үртәшеп,

Муйынын(ан) алып ҡайырышып,

Тотҡон алып ҡол һатыр.

ҡаҙҡә тукал уснайү

кирди будун ҡуснайү

ҡарә булит кукрашүр

Килде әсе әснәйе (еле) –

Ҡыҙыу (эҫе) түгел иҫнәүе (иҫеүе).

Керҙе бөтөнөһө ҡыуышҡа –

Ҡара болот күкрәшер.

билиниб ажун амкакин түкалуҡәр

Күҙем йәше һарҡылып күҙҙән ағыр,

Бөлөнөп заман имгәгенән, түгелеп ығыр.

Артымһыҙҙан ҡот сиртелер.

йашим маник саврулүр

Төн-көн тороп илайым –

Йәшем минең сыпырлар.

уғри тузаҡ узатти

бакләр бакин азитти

ҡачсә ҡали ҡуртулүр

Осраҡ-яраҡ күҙәтте,

Уғры тоҙаҡ оҙатты,

Бәктәр бәген аҙҙыртты –

Ҡасһа, ҡалай ҡотолор?..

биликни йукарман

куңулни тукарман

ардам үзә турлунүр

Изгемде (доғамды) уҡырмын,

Белемгә йоғормон,

Күңелде туҡырмын –

Артым (килем) йәне төрөлөнөр.

Дөйә һелкенһә, ишәккә йөк сығыр (төшөр).

йудҡи йузи саранҡә

ҡазған улич тузунлук

ҡалсун чавиң йаринкә

Баҡмаҫ бөтөн (халыҡ) һөйөкһөҙгә --

Йотҡо-йөҙө һаранға.

Ҡаҙанған өлөш – туҙанлыҡ,

Ҡалһын шауың (даның) йәренгә (киләсәккә).

ҡурҡун – ҡурҡын

кирлан – керлән

ҡисирҡан – ҡыҫырғын, ҡыҫмыр (һаран)

сичғән таҡи сикиркән

ҡизлаб налук кутарсан

амди ани ҡисирҡән

Илтеп тары ҡуйманың:

Сысҡан, тағы сиңерткә

Ҡайыҙлауын көтөрһөң

Инде уны, ҡыҫмырланып.

Кеселектә ҡатыланһа (баҙыҡланһа), олоғайғас һөйөнөр.

Бушаҡланһа – буҡ-һаҡланыр.

тиғраҡлан – тейгерәклән (юлбарыҫлан)

арин атин йукуртти

бизни ҡамуғ анкитти

андағ сүкә ким йатәр

Юлбарыҫланып һикертте,

Ирен-атын йүгертте,

Беҙҙе ҡамап аңҡытты (аңдан яҙҙырҙы) –

Ундай һуғышсыға кем етер?!

тат – тут (ржавчина)

ар татиҡсә ат тунчир

Ҡылыс тутыҡһа, эш йонсор,

Ир татыҡһа (фарсылашһа), исем тонсор.

ҡаҡ – ҡаҡ, ҡаҡ ер

тағлар баши аларди

ажун тини йилирди

ту ту чачак чаркашур

Ҡаҡтар (тигеҙлектәр) ҡамалып күлләнде,

Тауҙар башы аларҙы,

Миҙгел тыны йылынды –

Түл-түл сәсәк сәкәшер.

кук – эйәр тартҡыһы

Ир һүҙе – бер, эйәр һүҙе (тартҡыһы) -- өс.

такмә – төрлө

буҡуҡ – быуыҡ, быуыҡланды (тумалды)
такмә чачак укулди

буҡуҡланиб буҡулди

туҡсин тукун тукулди

йазлиб йанә йуркашүр

Төрлө сәсәк ығылды,

Быуыҡланып бөгөлдө,

Төксән туҡыма туҡылды –

Йаҙылып йәнә үркелер.

саҡаҡ – һағаҡ (эйәк, балта-бысаҡ һағағы)

саҡаҡ бичәр

Һаҡал уҡшыр,

Һағаҡ бесер.

йатут – ятыу, ятыҡ

йатут сач – ятыҡ сәс

кукәкүн – күгәүен

урә кукәкүн йанчилүр

Ике буғра (ата дөйә) игәшер,

Уртала күгәүен йәнселер.

тулҡүҡ – тулғаҡ, тулы

туркәк – төргәк

тазкәк – тайғаҡ

кускук – күҙгәк, күҙ тейерлек (ҡарасҡы)

әлин – алғыр, хәйләкәр

күчүн кускук тутмәс

Алғыр – арыҫлан тотор,

Көслө -- ҡарасҡы ла тотмаҫ.

буғай учүн маңланур

Быж-быж итер сыйырсыҡ --

Боғаҙы өсөн моңланыр.

тут – тот

Алыҡ (әсир) тотҡансы, ут тот.

сус – һөҙ

ҡаҡ – ҡаҡ (һуҡ)

бат – бат

чат – сат (сат-йәбешеү, бәйләү)
урдуланиб йуксак тағиғ уғләҡ чатәр

уйғур татин йувғә алиб йумғин сатәр

Урҙаланып, юҡсан тауҙа кәзәбәрәс бәйләр,

Уйғыр татын (фарсыһын) яуҙа алып, йәмғеһен һатыр.

бурут – бурлат

турут – торолт, тарыт
таңри ажун турутти

чиғри аҙ тазкинур

йулдузлари чуркашиб

тун кун үзә йурканур

Тәңре ғаләм тарытты --

Юғары изгелек теҙелер.

Йондоҙҙары сәкәшеп,

Төн-көн уҙа йөрөнөр.

Уҙалаҡ (ваҡыт) ҡартаймышҡа буяу (румяна) талҡымаҫ.

булат – быулат

чилат – сылат

ҡаматти – ҡамашты

уғли ниң тиши ҡамәр

Атаһы әсе алма ейһә (ашаһа),

Уғлының теше ҡамашыр.

барчә калиб йумитти

арслан табә амитти

ҡурҡуб баши тазкинур

Ясмил һуғышсыларын ҡымшатты,

Барсаһы килеп йомолдо.

Арыҫлан тибеп өмөттө,

Ҡурҡып башы, теҙләнер.

ҡинат – ҡыйнат, туҡмат

йат – ят (йоҡларға)

йут – йот

йәт – ет

йубат – йыуат

йубилади – йүпәләне

йарат – ярат

йурит – йөрөт

йағут – яҡынлат

арбә саман йағутғил булсун ати яруҡлуҡ

Килһә ҡунаҡ, төшөр гел (өйөңә) – тынһын уның арыуы;

Арпа, һалам яҡынайт – булһын аты яраҡлы.

сихтат – һыҡтат

сурчитти – һөрлөктө

кирчат – киршәт

унмиш улуғ тарңаҡ узә куб ҡашаҡи

Алғымд (ҡулым) арыу киршәтер уҡ башағын --

Уңған оло тырнаҡ (баш бармағым) йәндәрҙе күп ҡаҡшатты.

ари – һағыҙаҡ

Һағыҙаҡты ҡымшатһаң иҫерер (сағыр).

ҡирҡ йил аҙри йиғач узә ҡунмәс

Сәсрәткенән ҡурҡҡан ҡош

Ҡырҡ йыл айры ағас өҫтөнә ҡунмаҫ.

самирт – һимерт

каврат – ҡаурат
уҙлүк куни тавратүр

йалиңуҡ кучин ҡавратүр

ардин ажун савратүр

ҡачсә таҡи арталүр

Уҙғалыҡ (ваҡыт) Көндө тәгәрләтер,

Йәнленең көсөн ҡауратыр,

Ирҙән (йәнен) заман һоратыр,

Ҡасһа, тағы артылыр (ябырылыр).

бурҡит – бурһыт

буҙлат – буҙлат (баҡырт)

башлат – башлат

бағлат – баулат

тарлат – тирләт

тузлат – тоҙлат

ташлат – ташлат

тишлат – тешләт
чағри бириб ҡушлатү

тайған иҙиб тишлатү

тилкү туңуз ташлатү

ардам билә уклалим

Ыласын бәреп (сөйөп) ҡошлатып,

Тойғон (эт) әйҙәп тешләтеп,

Төлкө, дуңғыҙ ташлатып,

Артым менән маҡталдым.

ҡавшаш – көйшәш

йунчут – йонсот

йалрит – ялтырат

йарсит – ярһыт

йумшат – йомшат

ялват – ялат

йатлат – ятлат

йашнат – йәшнәт
йашнаб ҡилич башини узә ҡаҡҡил йарә

бичлиб аник буйуни таҡи ҡалҡан турә

Йәшнәп ҡылыс, башын өҙә ҡағыл, яра;

Беселеп уның муйыны, тағы ҡалҡанын тура!

буйнат – буйлат

таңлат – таң ҡалдыр

тиңлат тыңлат

йиб – еп

йир – йыр

йаш – йәш

йук – йөк

йил – йыл

йин -- өң

уҙуз – булур

Төлкө үҙ өңөнә өрһә,

Ҡорсаңғы булыр.

аркак тиши тирилди

укур алиб тарилди

йинкә йанә киркусүз

Ҡош-ҡорт күмәк терелде,

(Ҡыштың) ырғаҡ теше тирелде,

Өйөрләнеп таралды –

Өңгә йәнә кергеһеҙ.

йикит – егет

йиғач – ағас

йиғач – фаллос

йуләр – йолар (теҙген)
йунд бәшин йүләрлаб ҡаңлади

Йылҡының башын теҙгенләп ҡанланы.

йавуз – яуыз

йариш – ярыш

йаваш – йыуаш

ҡаршиб адин удурмә

бак тут йаваш таҡәғү

сувлин йазин адармә

Ҡулдаш менән яраш гел,

Ҡарышып уға ултырма.

Бағып тот йыуаш тауығыңды,

Сүлдән фазан эҙләмә.

Йоғошло килен йыуаш булыр.

йарағ – ярау, яраҡ (һуғыш кейеме)

Иш – ярауында, һарт (сауҙагәр) – ашауында.

баркалар үзун аник күзиңә

Мең кеше йолом булып үҙенә,

Бәргәләр туҙан уның күҙенә.

йаруҡ – ярыҡ

яриҡ – яраҡ (яу кешеһе)

йазуҡ – яҙыҡ (ярамаған)

йикит йәзуҡсуз булмәс

Ут төтөнһөҙ булмаҫ,

Егет яҙыҡһыҙ булмаҫ.

Өбрәк (иҙрәгән) яҫыҡтан туҙанлы йәйә сығыр.

туш килур урдак йуғәҡ

Аҡтырыр күҙем юлаҡ,

Төшә килер үрҙәк-йөҙгәк.

(Нәмәһен) юғалтҡан – инәһенең ҡуйынын асыр.

йурак – йөрәк

йузук – йөҙөк

йашил – йәшел

йарим – ярым

йиғим – йыйым, өйөм (өйөлгән)

йалим ҡайә йиксә булмәс

Телем һүҙе уҡһыҙ булмаҫ,

Яллы ҡая екһеҙ булмаҫ.

йарәнү билсә йашил каҙәр

Ҡыланыу белһә -- ҡыҙыл кейер,

Яраныу белһә -- йәшел кейер.

йаҡин – яҡын

ҡаҙаш таба ит киби ҡиңир баҡар

Яҡынын яҡын күрмәйсә, нәмә көҫәр,

Ҡайыш тапҡан эт кеүек, ҡыңғыр бағыр.

йилин – елен

йайиғ – йәйек

йаби – ябыу, сепрәк (Сикил һөйләшендә)

йалим – елем

йаси – яҫы

йағи – яғы, дошман яғы

йавә -- йыуа

йаҡә -- яҡа

йалә -- яла

йулә -- юллыҡ (яҡтыртҡыс)
такмә иват ишкә куруб турғил алә

чаҡмаҡ чаҡиб ивсә ҡали аҙнур йулә

Текмә ипәтәйһеҙлек (ипһеҙлек) эшкә, ҡороп тор гел алғырлыҡ.

Саҡма сағып ипһеҙ ҡыланһаң, айныр (һүнер) яҡтылыҡ.

йати – ете

йипәр – йофар

йадағ – йәйәү

йамағ – ямау
барчин йамағи барчинҡә

ҡариш йамағи ҡаришҡә

Барсын (парча) ямауы – барсынға,

Ҡарыш (йөн) ямауы – ҡарышҡа (йөнгә).

булнади мәни ҡарәҡ

Йөрәгем (һөйгәнем) ҡандай йыраҡ,

Бөлөнләне (әсирләне) мине ҡарашы.

йунәҡ – йыйнаҡ

йамән – яман

йалби – ялпаҡ

йирчү – ерһеү (ҡәбер көҫәү)

йинчү – ынйы

Үтәләк (тишекле) ынйы ерҙә ҡалмаҫ.

йуғри – йүгәрә (эре тары)

Аш татыһы тоҙ -- йүгәрене еймәҫ (ашамаҫ -- боҙмаҫ)

тушғурур йуғри чанәк

Бешерелер майлы кейек,

Ташыр тулып йүгәренән (өйрәнән) шан (оло һауыт).

йалға – ялға

ҡарә йалғә качмә

Ҡара моң килмәйенсә,

Ҡара ялға ҡасма.

йалвин – йәлеп иткес

йалҡин аник үзи

түлун айин йүзи

йарди маниң йүрәк

Йәлеп иткес уның күҙе,

Ялҡын уның үҙе,

Тулған Айҙай йөҙө --

Ярҙы минең йөрәкте.

уғли тайтик ҡушә ҡабәр

Инәһе тауыҡтай – йоҡа ябар (көлсәне),

Уғлы тайҙай – ҡуша ҡабар (бер юлы икеһен).

йарма – ярма

йикнә -- энә

йумғи – йәмғе

йаләчи – яласы

йашәгү – йәшәге

йамағү – ямағы, ямауы

йабаҡү – ябағы

йимшән – емшән (күгәрем)

йалғән – ялған

йатикән – Етегән

йунинди – юнынты, юнышҡы

йасғәч – яҫы ағас (ҡуна таҡтаһы)

йағмур – ямғыр

йағмурҡә йарәр

Нисәмә өлбөрәк кейеҙ ҙә

Ямғырға ярар.

кариб тутәр аҡ турин

ҡирҡә ҡуҙти ул ҡарин

аҡин аҡар аңрашур

Ҡойҙо болот ямғырын,

Киреп тотар аҡ түрен.

Ҡырға ҡыуҙы ул ҡарын –

Ағын ағыр, ыңрашыр.

ҡанчә барсә йарбуз утрү ҡалур

Йылан ярбуздан ҡасыр,

Ҡанса (күпме) барһа ла, йылан үлтереү ҡылыр (үлтерер).

аран түз – Юпитер

ҡара ҡуш – (ҡара ҡош) Бизмән

өлкәр – Плеяды

йатикән – Етегән

тамур ҡазуҡ – Тимер Ҡаҙыҡ

баҡыр һуғым – Марс

йулсүз – юлһыҙ

йардаш – ерҙәш
узлак ариғ кавради

йунчиғ йавуз тавради

ардам йимә саварди

ажун баки чартилүр

Ваҡыт арыу ҡаураны –

Йонсоу яуыз табышланды.

Артым еме һауылды –

Заман бәге сиртелер.

йарлиғ – ярлыҡ

йатғәҡ – ятаҡ

йудруҡ – йоҙроҡ

үзнук ҡанлиғ йудруҡ йик

Яттың майлы төкөшөнән

Үҙеңдекенең ҡанлы йоҙроғо яҡшы.

йавлаҡ куҙаз тиликни аҙкү савиғ тиланкил

Көлһә кеше йөҙөңә, күркәм йөҙөңдө күрһәт,

Яусан көйәҙ телеңде изге һүҙгә телләндер.

йандиҡ – яндыҡ, янған ат

йанчуҡ – янсыҡ

йузлук – йөҙлөк

йуксак тәғ – юғары тау
ус ас куруб йуксак ҡалиҡ ҡүди чаҡәр

билкә киши укут бириб тавраҡ уҡәр

Бөркөт, аҫ күреп, юғарылыҡтан ҡыуып сағыр,

Белекле кеше, өгөт биреп, тәбрик уҡыр (алыр).

йаләвар улмәс

Йәш ут (үлән) көймәҫ,

Ялбарыусы (илсе) үлмәҫ.

йибарлиғ касуркү – йофарлыҡ ҡапсығы

Йофарлыҡ ҡапсығынан йофар китһә, еҫе ҡалыр.

йабушғәк – йәбешкәк

йишилғән – йышылған

йиғилғән – йыйылған

йиҡилғән – йығылған

йирилкән – йырылған

йайилғән – йәйелгән

йабәҡулаҡ – ябалаҡ

тәш баш йарәр

Табышсы -- таш ярыр,

Таш – баш ярыр.

йаңилмәс билкә булмәс

Яҙлыҡмаҫ атыу булмаҫ,

Яңылышмаҫ белгес булмаҫ.

Дөйә менеп, ҡуй (һарыҡ) араһында йәшенмәҫ.

Ҡотлоға ҡуша яғыр.

ҡурум киби иҙишин ҡуди йувәр

Тауар йыйып, һыу ағынынан һаҡлан --

Ҡором кеүек осороп, ҡотон юйыр.

ян – ян (утта ян)

синҡә кириб кирү йанмәс

Ялҡынлыҡ мәңгелеккә терелмәҫ (дөрләмәҫ),

Һүнеүгә кереп, кире янмаҫ.

калди барү тиғрағи

узи ҡуйи уғрағи

алблар ҡамуғ тиркашүр

Янды әрнеп йөрәге,

Килде бары тирәһе.

Йәне ҡуйҙы (ҡалдырҙы) йөрәген –

Алптар ҡамап тиргәшер.

Ҡанды ҡан менән йыумаҫһың.

ачруб үзүң ушәриб аҙнағуни туҙурмә

Ауырыу-ауыр эшеңде башҡаларға йөкмәтмә,

Асығып үҙең, үшәнләнеп, башҡаларҙы туйҙырма.

ҡурғаҡ йилин буҙун кур ҡандә тушар куди ил

Өдәп олоғ таптырһа, тәбрик ҡылып йүгер гел,

Ҡорғаҡ (ҡоролоҡ) йылында бөтәһен күр – ҡайҙа төшәр күҙе илдең.

маниҡ тавар сатишти

бистә билә йарашти

кизлаб тутәр тайими

Уртаҡ булып белеште,

Минең тауарҙы һатышты,

Биҫтә менән ярашты –

Көҙләтеп тотар тайымды.

кулбук уҙү йувулмә

йувғә сувин сувулмә

ҡабти маник ҡәйими

Әйттем уға: сәбәләнмә,

Күбәләк йәндәй йығылма,

Йыуғы һыуына (йыуынтыҡҡа) һыуланма –

Ҡаптың (урланың) минең ҡәйемде (Ҡәй ҡәбиләһенән булған ҡоломдо).

йамал – ямал

йанул – яныл (үткерлән)

йунул – йуныл

йабин – ябын

йубан – йыуан

йуҙун – йыуын

йаран – яран

йиғин – йыйын

йукун -- йөгөн, йөгөнөклә

кузум йашин йамлади

йағрим башин амлади

алкин булуб ул качәр

Йөгөнөп миңә ымланы,

Күҙем йәшен йәмләне,

Яурыным башын имләне –

Алғыр булып ул кисер (үлер).

йарә -- яра, ярашлан

атасин тиләмәс

Ата туны уғылға яраһа,

Атаһын теләмәҫ.

кичикдә авланиб улғәҙү савнүр

Төндә йөрөп, көндөҙ һөйөнөр,

Кеселектә (кесе йәштә) өйләнеп, олоғайғас һөйөнөр.

таварин йуләр ман

тилакни буләр ман

йилҡим аңар убланур

Олоно телермен,

Тауарын йолормон,

Теләген бүлермен –

Йылҡым уныҡына әйләнде...

Кәбәк елберәне (елгәрелде)

йабчур – йәбешер

йалвир – ялбыр

йамраш – емереш, болғаныш

сағлиҡ сурук ҡушулди

сүтлар ҡамуғ йушулди

уғлаҡ ҡузи йамрашүр

Ҡусҡар-тәкә сәселде (таралды),

Һаулыҡ-һарыҡ ҡушылды,

Һөттәр ҡамалып юшылды (йыйылды) –

Тәкә-бәрәс болғанышыр...

йилҡи йиҙлашү

Кеше – һөйләшеп (таныша),

Йылҡы – еҫкәшеп (таныша).

йиртил – йыртыл

тәғиғ атиб уғрасә үзи ҡуйи йиртилүр

Атһа уғын көсәнеп, кем торор йығылмайса –

Тауға атып уҡталһа, йәне-көйө йыртылыр.

түб – төп

түб – туп

күб – күп

бүт – бөт

сүт – һөт

күч – көс
күч илдин кирсә турү туңлуҡтин чиҡәр

Көс алдан керһә, ҡанун төндөктән сығар

түр – түр

ҡүр – ҡур (ҡымыҙ ҡуры)

ҡүр – ҡоро, ҡоро ер

ҡүр баҡә айғир булүр

Ҡулан ҡоҙоҡҡа төшһә,

Ҡоро ер баҡаһы айғыр булыр.

бүз – бүҙ (мамыҡ туҡыма)

бүз – боҙ
бүздан сүв тамар

Боҙҙан һыу тамар.

түз – туҙ, туҙан

түз – төҙ

туз – тоҙ

тиз – теҙ (тубыҡ)

сүз – һүҙ

сиз – һеҙ “частица обращения к старшему и уважаемому человеку в наречии Чикил, т.е. “вы”. К младшему обращаются “сан” (һин).

бүс – боҫ

бүш – буш

түш – түш

түш – төш ваҡыты

түш – төш (төш күреү)

тиш – теш

сиш – шеш

ҡуш – ҡуш
ҡурҡмиш кишикә ҡуй баши ҡуш курнүр

Ҡурҡҡан кешегә ҡуй башы ҡуш күренер.

лиш – лыс (лыс-һыу)

түғ – тыу (знамя)

сүв – һыу

Һыу бирмәҫкә һөт бир.

сиҡ – сиҡ ҡына, саҡ ҡына

күк – көй (мелодия)

күк – күк үлән (йәшел үлән)

күк – күк (небо)

күк йилҡи – күк үләндәге (тибендәге) йылҡы

аврик иҙиш тизилди

сансиз узум узалди

калкил амул уйналим

Көйҙәр күмәге төҙөлдө,

Тәбрик итеш (тост туҫтаҡтары) теҙелде,

Һинһеҙ үҙәгем өҙөлдө --

Килсе, әмәл, уйнайыҡ!

Күккә һуҙһа (төҡөрһә), йөҙгә төшөр.

түл – тол

түл урәғут – тол орғасыһы (тол ҡатын)

тил -- тел

Артым башы – тел.

Яуыз телле бәктән ҡоро-яңғыҙ тол яҡшы.

сүл – һүл

сукут -- өйәңке ағасы
сукут сүлиңә

ҡаҙиң ҡәсиңә

Өйәңке – һүленә (күрә),

Ҡайын – кәҫенә (туҙына күрә).

күл – күл, диңгеҙ

сим, симүз – һимеҙ йән

ҡүм – күм, күмәк (тулҡын)

курса ани билкә киши сүзкә бутәр

Күлем күмеп ҡупһа (ташһа), ҡаланы тамаҡ (һыу тамағы) итәр,

Күрһә уны белгән кеше, һүҙе бөтәр (һүҙһеҙ ҡалыр).

түн – тын

чин – сын, ысын

син – һын (буй-һын)

син – син (ҡәбергә илтеү кәмәһе)

ҡин – ҡын

күн – күн

мүн – мөн

мүнкәр – ғәйепле

мун -- моң

Ялсы уғлы мөнһөҙ (ғәйепһеҙ) булмаҫ.

ҡуй – ҡуйын

ҡуй – ҡойо

йүт – йот (аслыҡ)

йәр – яр

йир – ер

йүз – йөҙ

ардам тилә

Йөҙөнә ҡарама,

Артым телә.

йуҡ – юҡ

йил – ел

йим – ем

сәб – һап

уғләҡ муңҙи сәб булмас

Уғлан эше – эш булмаҫ,

Тәкәбәрәс мөгөҙө һап булмаҫ.

кәб – көп

ҡәҙкә тукал уснайу

кирди буҙүн ҡаснайу

ҡара булит кукрашур

Килде иҫен (ел) иҫенеп,

Киҫкен (һыуыҡ буран) түгелеп, осоноп,

Керҙе (өйгә) бөтәһе ҡасынып –

Ҡара болот күкрәшер.

тәр – тар

тәр – тир

ҡәр – ҡар

тәз – таҙ
тәз ат тавәрчи булмәс

Таҙ ат табышсы булмаҫ.

ҡәз, ҡәс – кәҫ, туҙ

Ҡайын – кәҫенә (туҙына ҡарап ҡыуаныр).

кузиндә азин баши йүҡ

Ҡыуылып барған кейектең

Күҙендә үҙенең башы юҡ (үҙ башы менән уйлар хәле юҡ).

ҡәш – ҡаш

бәғ – бағ, баҡса

бәғ – бәй, бәйләм

тәғ – тау
тәғ тәғҡә ҡавушмәс

киши кишикә ҡавушүр

Тау тауға ҡауышмаҫ,

Кеше кешегә ҡауышыр.

сав -- әйтем, мәҡәл

аҙкү савиғ аҙләсә үзкә сиңәр

Белгес ирҙең әйтемдәрен ал гел уҡып,

Изге әйтем изгелеге йәнгә һеңәр.

бәк – бәк, бей

нәк – крокодил

бәл – бал

барчин каҙибан талү йувғә булуб ҡәл

Барҙы һиңә оторо яҡ тотоп бал,

Барсын (парча) кейенеп, тула-йыуғыс булып ҡал.

сәл – һал

ам сәм – им-том

ҡәм – ҡам, ҡамлаусы (шаман)

тән – таң

хән – хан

сән – һан

ҡән – ҡан

Ҡанды ҡан менән йыумаҫ(һың).

тәй – тай

тинар ҡали атитсә ҡисраҡ сини тәй

Таныт минең әйтемде билгелегә, әйт:

Тынар ҡала (шәһәр), ат итһә (аҡылға ултыртһа) ҡыҫырыҡ (мохтажлыҡ) һине, тайҙы.

йәз – яҙ (весна)

Яҙын ҡатыланһа (нығынһа), ҡышын һөйөнөр.

Белемле дошман белемһеҙ кешенән эйек (һауымлы, файҙалы).

Көҙ килере йәйҙән билгеле.

сувлар уза тайанмә

асизликин анунмә

тилдә чикәр аҙкү сүз

Йәй күркенә инанма,

Һыуҙар уҙымына таянма,

Иҫһеҙләнеп өнәнмә --

Телдән сығар изге һүҙ.

кувуз – ҡыуаз (үс, ҡон)

ҡуҙруҡ – ҡойроҡ

ҡувуҡ – ҡыуыҡ

тавуш – тауыш

тайиғ – тайғаҡ

туяғ – тояҡ

ҡуйуғ – ҡуйы

ҡуйуғ – ҡойо

байиҡ сүз – байыҡ (дөрөҫ) һүҙ

тайаҡ – таяҡ
тайаҡ билә таймас

тануҡ сүзун бутмәс

Таяҡ менән таймаҫ,

Таныҡ (шаһит) һүҙен боҙмаҫ.

сармамиш сүттан ҡайаҡ

Һайраған, олоған көйә (моль)

Һәрмәгән һөттән ҡаймаҡ.

майаҡи йадуҡ армәс

Дөйә баҙыҡ иһә (булһа),

“Маяғы” ятыҡ имәҫ (булмаҫ).

туйин – туйын (жрец-кафыр)

ҡамуғ туйин баши ағримәс

Бер туйын башы ауырығандан

Күмәк туйын башы ауырымаҫ.

куйә -- көйә (моль)

йанә -- йәнә

ҡайәс – ҡаялас (ҡаялы). “Название страны Тухси (Туҡсабасы-Үҫәргән. – Й.С.) и Чикил (Сик-ил. – Й.С.). В ней три крепости: одна называется Сәблиғ ҡайәс (Һаплыҡая, Башҡортостандың Йәнсура районында Һаплаяҡ йылғаһы бар, Әселегә ҡоя. – Й.С.), вторая – Уруң ҡайәс (Үргеҡая. – Й.С.), третья – Ҡарә ҡайәс (Ҡараҡая, ғәрәп географтарынан билдәле. – Й.С.)”.

ҡуйаш – Ҡояш

айәғ – Ай-аға (титул)

булсун маңә айағә

иҙғил мани туҡишҡә

йувҡил маңә уләға

Ҡуй гел миңә игелек

Булһын миңә титул Ай-аға.

Изгелә мине туҡмашҡа (һуғышға),

Юлыҡтыр мине улъяға.

ҡуйҡә -- ҡойҡа

ҡуймә -- ҡойма, ҡоймаҡ

туриғә -- турғай

куликә -- күләгә

йуриғә -- юрға

тайғән – тойғон (эт)
тайғән йукуркун тилкү савмәс

Тойғон йүгереген төлкө һөймәҫ.

ҡаймач бүрк -- ҡамсат бүрек

ҡайғиҡ – ҡайыҡ, кәмә

байрам – байрам

туҡимаҡ – туҡымаҡ, туҡмаҡ

йабитак – яйҙаҡ

сандувач – һандуғас

булғайуҡ – болғаныс, болғансыҡ

буйундуруҡ – бойондороҡ, муйындырыҡ (үгеҙ ҡамыты)

бир – бир

түр – тор

тир – тир (йыйна)

сүр – һур

түғ – тыу

туғди ҡара тубрәҡ

йатшу калиб уғрәҡ

туҡшиб анин кичтимиз

Туҙҙы ҡара тупраҡ,

Етеште килеп Уғраҡ,

Төкөшөп, унан кистек (киттек) беҙ.

сүк – һүк

тән – тан (әйткән һүҙеңдән ҡайт)

буйур – бөйөр

баҡир – баҡыр

тәтур – татыр

күттур – көттөр

ҡайиш – ҡайыш (эт ҡайшы, әрһеҙ)

ҡучшуб таҡи ҡавуштум

тузунликин ҡайиштим

алҡти маник йәйими

Нилектер уға белеш белдым,

Ҡосошоп тағы ҡауыштым,

Түҙемлеләнеп ҡайышландым?! –

Алды минең йәнемде.

Ҡайнар (ҡайнап аҡҡан) йылға кисеүһеҙ булмаҫ.

сәтүлайү сайрашиб татлиғ үнун ҡуш утәр

Яҡты йондоҙ тыуар ваҡытта үҙеңде килеп бағырмын,

Сутылдашып һайрашып татлы өнөн ҡош үтәр.

биләзүк – беләҙек

хумәрүлән – ҡомарлан

ҡарәкул – ҡарауыл

бү – быу (һыу быуы – боҫ)

бү – был

тү – төк

Үткәнгә үпкәләп, һуғышсыға һөйләмәнек.

ҡарәр ҡар ... табә

ҡачти аңар алб айә

увут булуб ул йашәр

Ғәскәр килде ер ябып,

Ҡарар ҡар ... табан.

Ҡасты унан алп Ая –

Оят булып ул йәшәр.

уҡруҡун тәғ акилмәс

Ҡоролған кереш төйнәлмәҫ,

Ҡороҡлауҙан тау эйелмәҫ.

ҡараңҡү ишиғ урунч ачар

Ҡалын болотто көслө ел һөрөр,

Ҡараңғы эште оронос (подкуп) асыр.

качи – кәзә

качә -- кисә, төн
качә түруб йурир ардим

ҡарә ҡизил бури курдум

ҡатиғ йәни ҡурә курдум

ҡайә күруб баҡү ағди

Кисен тороп йөрөр инем,

Ҡара-ҡыҙыл бүре күрҙем.

Ҡаты янды кирә ҡорҙом --

Ҡаялай күреп, баҡыйға ауҙы (үлде).

дадә -- дәдә (Оғуз һөйләшендә)

бури – бүре
бури ҡушнисин йимәс

Бүре күршеһен еймәҫ (ашамаҫ).

турү – туры (йола, ҡанун)

Ил ҡалыр – йолаһы ҡалмаҫ.

ҡарә -- ҡара төҫ

ҡалмиш тавәр аҙинник кирсә ҡарә урунҡә

Ҡалған тауарың аҙыныр (таралыр), керһәң ҡара урынға (ҡәбергә).

ҡури ҡури – ҡарағура

ҡази – ҡаҙы

ҡузи – бәрәс

киши – кеше

тавә -- дөйә

ҡуви – ҡупшыҡ, көпшәк
ҡуви ар ҡудуғҡә кирсә йил алир

Ҡупшыҡ ир ҡоҙоҡҡа керһә, ел алыр.

буҡә -- буға, бүгәй

таҡи – тағы

бүкә -- быуғы, быуар йылан

Ете башлы йылан-быуға

букүни уҙурдум

узумни аҙирдим

йалғил атим йазлинүр

Белгәнде ирләнем,

Бөйөктө уҙҙырҙым,

Үҙемде аҙҙырҙым –

Елгән атым яҙлығыр.

йи – йөй

тулү -- тулы

тули – түле (боҙ түле – боҙборсаҡ)

ҡулә -- ҡола төҫ

ҡали -- әгәр
калсә ҡали ҡатиғлиҡ ар тартайү саринкил

уҙлук ишин билиб тур анча аңар таринкил

Килһә әгәр ҡатылыҡ, ир тартҡанға һарын гел.

Ваҡыт эшен белеп тор, шунса уға тарын гел.

Тамуҡ ҡапҡаһын асар тауар.

кими – кәмә

илә сувин качтимиз

уйғур табә башланиб

миңлаҡ илин ачтимиз

Кәмә эсенә ултырып,

Илә һыуын кистек беҙ,

Уйғыр түбәһе башланып,

Меңлек (меңдәр, мең башҡорттары) илен астыҡ беҙ.

ҡайү – ҡайһы

ҡани – ҡайҙа?
куниник кулинә такү йағи

Көндәшлек килендәр – төкөшкән дошман.

кәчә -- кәсә

үнү – уны

мүнү – быны

ҡәни – ҡәнә (ҡайҙа)

лийү – лай (лай-балсыҡ)

үхи -- өкө

чиғәй – сығай, сиған (ярлы)

ҡилсә кучун булмас ани туҡ бай

Күңеле кемдең булһа ҡалған – (ул) юҡһыл-сиған,

Ҡулланһа ла көсөн, булмаҫ унан туҡ, бай.

бухтәй – моҡсай

ҡунчуй – көнсө, көндәш ҡатын

буғдәй – бойҙай

Бойҙай ҡатында әрем һыу алыр (һуғарылыр).

ҡузғун таңән сайраб анин үни бүтәр

Ҡурдай-ҡуғыу унда осоп йомошон үтәр,

Ҡоҙғон таңдан һайрап, уның өнө бөтәр.

бурғуй – борғой, борғо

чирғуй – сирғый

чирғуй – һырғы

ҡарғуй – ҡарғый, ҡурғай (маяҡ)

тариғчи – тарысы (игенсе)

суруғчи – һораусы

букурчи – бөкөрсө (һуҡа)

каслинчү – кеҫәртке

турумтай – торомтай

тай – тай

туй – той

туй – туй

тий – тый

суй – һуй
бир тилкү тарисин икилә суймәс

Бер төлкө тиреһен икеләй һуймаҫ (тунамаҫ).

Ҡарындаш, тиһәң – ҡайырылмай, ҡәйнеш, тиһәң – ҡайырыла.

Кирү куруб ҡаймадиң

Куңул барү йаймадиң

Булдуң аринч булмағу

Барҙың – ниңә әйтмәнең,

Кире кереп, ҡыйманың?

Күңелеңдә барын йәймәнең –

Булдың әрнеү булмышы...

Ағир үни учурсәдим

Йатиканик качурсәдим

Сакиш ичрә кунум туғди

Ҡара төндө кисерҙем,

Ауыр өндө осорҙом,

Етегәнде күсерҙем –

Һағыш эсендә Көнөм тыуҙы.

утә -- үтә

андә булуб таңрикарү табғин үтәр

Булһа кемдең алтын-көмөшө -- аулы (ауланған) итәр,

Унда (тамуҡта) булып, Тәңрегә табыныу үтәр.

уҡи – уҡый

уҡи – уҡшый

икә -- игә

улә -- өләш

улә -- элә

ули – олой
йазидә бури улисә

авдә ит бағри тартишур

Яҫыла (яланда) бүре олоһа,

Өйҙә эт бәғере тартышыр.

кувачлик куримәс

Кейемле – күшекмәҫ,

Йүгәнле – киреләнмәҫ.

инә -- инлә, ин һал

Кеше итте (үҙе) тере сағында татыр.

кучә -- көҫә

тун кун туруб йиғлайү

курди кузум тавраҡин

йурти ҡалиб ағлайу

Үҙәгем (йәнем) мине көҫәйҙер –

Төн-көн тороп илайым.

Күрҙе күҙем тупрағын –

Йорто ҡалып аунауын...

буҙи – бейей

Ҡортҡа, бейей белмәһә, ерем тар, тир.

тарә -- тара

тар – тар
арслан ҡарисә сичғән утин куҙәзур

Арыҫлан ҡартайһа, сысҡан өңөн күҙәтер (аңдыр).

мүш, мүши – бесәй

Үләһе сысҡан бесәй ташағын ҡашыр.

ҡали – ҡалҡып, ҡалҡынып

уғраб ҡачән ҡали калсә саңә ҡаршу сүлә

Дошманыңа табан тура бағып, бысағыңды беләүлә (ҡайра),

Үкереп ҡасан ҡалҡынып килһә һиңә, ҡаршы һуғыш.

уғли ҡизи тиши ҡамәр

Атаһы-анаһы әсе алма ейһә (ашаһа),

Уғлы-ҡыҙының теше ҡамашыр.

ар ат маник таврайүр

икләр йамә саврайүр

ат йин таҡи баҡрашүр

Ҡыш йәйерәп һыуланыр,

Ир, ат менеп, тарбайыр.

Ыйыҡтар (ауырыуҙар) йәнә һауығыр,

Ат-йән (мал-тыуар) тағы баҡрышыр.

кимни ҡали сатғәсә күчин кавәр

Заман төнө-көндөҙө елеп-ҡасыр,

Кемде, ҡалҡып, сатлаһа – көсөн ҡабыр.

баҡди маңә имлайү

ҡалдим куңул тумлийү

ҡадғү мани турғурүр

Күрҙе (ҡараны) мине ымлап,

Баҡты миңә имләп.

Ҡалдым күңел тулышып –

Ҡайғы мине тураҡлар...

санлә -- һанла

йастә -- яҫта
билкә букү йунчиди

ажун ани танчади

ардам ати тинчиди

йаркә такиб суртулүр

Белем бөркөп йонсоно,

Заман уны тансыны (сәпәне),

Артым аты тынсыны –

Ергә төкөлөп һөрнөгөр.

Яҡалағын ялағандың ҡулындағыһы ысҡыныр.

ҡалдим аринч ҡадғуҡә йшим уҙү йиғлайү

Елкенсәк булып (килеп) киткәстен, күңелемде уға бәйләнем,

Ҡалдым әрнеүле ҡайғыға – йәшем түгеп илайым...

шағилә, жағилә -- шаула

таңут бәкин йағиләди

ҡани аҡиб жағиләди

буйун сувин ҡизил сағди

Ҡатын-ҡытай һағаланы –

Таңут бәген яғаланы (яуланы).

Ҡаны ағып шауланы –

Буйын һыуына ҡыҙыл һауҙы.

улум бирлә тубүләди

ҡаҙашләри табәләди

улум күруб йузи ағди

Таңут ханы йүпәләне,

Үлем менән түбәләне,

Ҡорҙаштары табаланы (таланы) –

Үлем күреп йөҙтүбән ауҙы...

йулуғ бириб йариғсәди

тирик арсә туруғсәди

аңар саҡинч куни туғди

Өйөн-барыһын һатыулашты,

Йолоҡ (выкуп) биреп яраҡлашты,

Тере ҡалырға тырышты –

Уға һағыныс (һағыш) көнө тыуҙы...

куруб суни аҙуҡләди

улум ани ҡунуҡләди

ағиз ичрә ағу сағди

Дошман бәктән уҙҙырҙы,

Күреп шуны, аяҡланы.

Үлем уны ҡунаҡланы –

Ауыҙы эсенә ағыу һауҙы...

йараҡсиздә йәр барир

Тиңһеҙҙә (тейешһеҙ ерҙә) тирмән торғоҙһа,

Яраҡһыҙҙа (көтмәгәндә) ер бәрер.

таң – таң

буҙруч ҡанин ирталим

йасмил бакин урталим

амди йикит йавилсүн

Таң ата йөрөрбөҙ,

Бәҙрүш ҡанын иретербеҙ (ҡойорбоҙ),

Йәсмил бәген үртәрбеҙ –

Барса егет йыйылһын.

каңашлик билик артәмәс

Киң тун иҙрәмәҫ,

Кәңәшле белем арытмаҫ.

маңлик ҡарә тузҡийә

йалвин тутәр кузкийә

муңум маник билиңә

Бирсе миңә һүҙкәйең,

Миңле ҡара (ҡара миңле) төҫкәйең,

Ялҡын тотар (төтәр?) күҙкәйең –

Моңомдо минең белһәңсе!

тәғ саңириңә йил такир

Иргә моң тейер,

Тау сағылына ел тейер.

тамә тамә кул булүр

Берәм-берәм – мең булыр,

Тама-тама – күл булыр.

наң – нәмә (әйбер, байлыҡ)

аҡрун аңар савинкил

бармиш наңик саҡинмә

азрәк аңар укуңил

Булмыш нәмәңде һөйәр һин,

Аҡрын уға һөйөн гел.

Бармыш (киткән) нәмәңде һағынма,

Аҙыраҡ шуға үкен гел.

йиң – ең

сиңир – һеңер

таңиз – диңгеҙ

туңуз – дуңғыҙ

ҡуңуз – ҡуңыҙ, ҡуңғыҙ

муңуз – мөгөҙ

Һөҙгән үгеҙгә Тәңре мөгөҙ бирмәҫ.

сиңуҡ – һыныҡ

сиңил – һеңел, һеңле

куңул – күңел

куңулдан йамә йирәр

Күҙҙән йырағайһа,

Күңелдән йәме ерләнер (китер).

ҡуҙғү сиңаҡ йиланлар

дук миң ҡуйү туманләр

ҡуҙруҡ тикиб йукрушур

Һиндә ҡубар саяндар,

Ҡуҙғыр серәкәй, йыландар –

Дәү мең ҡубып, ун меңдәр

Ҡойроҡ текәләтеп йүгерешер.

Изге ир һөйәге арыр, аты (исеме) ҡалыр.

туңә -- юлбарыҫ

ҡаҙиң – ҡайын
ҡаҙиң ҡашиңә сукут сүлиңә

Ҡайын – ҡайыҙына, өйәңке – һүленә.

ҡалиң – ҡалым

карәк булсә ҡиз алир

Ҡалым бирһә -- ҡыҙ алыр,

(Ҡәбергә) керәк булһа – киҙеү алыр.

амди муни алиң

амкәк маник билиң

уғрәр туңур барғали

Бирҙем һиңә ҡалым,

Инде мыны алың.

Имгәкләнеүемде минең белең –

Үкеререм (дарманым) тыныр, (яныңа) барғылап.

йалиң – ялан

Ығышлығы һөйөнөс булһа, ҡаты уҡшыныр.

ҡарши куруб сағдич ани учмаҡ атәр

Миндә булыныр һөйөнөс уты – ҡайғыны атыр,

Ҡаршы күреп һағышты, уны ожмах итер.

ҡаринчә -- ҡаранса (ҡырмыҫҡа)

йаңән – фил
туйин табуғ сәк таңри сафинч сиз

Кафыр табынһа, Тәңре һөйөнөсһөҙ.

ҡурҡуб аңар айманү уйнамағил

Төн-көн табын Тәңрегә -- буйлама гел,

Ҡурҡып унан айманһыҙ, уйнама гел.

ажун куни йулдузи тутчи туғәр

Тыуып, тағы ҡалманы мәңге ирҙәр,

Заман Көнө, йондоҙо (һаман) яҡтылыҡ түгәр.

йаңилмәс билкә йаңкү

Яҙлыҡмаҫ атым – ямғыр,

Яңылышмаҫ билге – яңғырау (шаңдау).

ҡучңар – ҡусҡар (һарыҡ тәкәһе)

ашич – ашнаҡ, ҡаҙан
ики ҡучңәр баши

бир ашичтә бишмәс

Ике тәкә башы

Бер ашнаҡта бешмәҫ.

уҡдаш урү тартәр

Ҡандаш күмеп орор,

Уҡташ үргә тартыр.

ҡалңуҡ – ҡауыҡ

туңлук – тынлыҡ

куңлак – күлмәк

ялңүс – яңғыҙ
ялңүс ҡәз утмәс

Яңғыҙ ҡаҙ ҡаңҡылдамаҫ.

аҙкү ати ҡалир

Әҙәм уғлы юғалыр,

Изге аты (исеме) ҡалыр.

билик ари йағисин нәлик савәр

Дошман урыр әҙәмдәр нәмә (байлыҡ) табыр,

Белем ире дошманын ниңә һөйөр?

йаңлуҡ – яңылыш

табчаң – топчан

ҡалҡаң – ҡалҡан

ҡазғанч – ҡаҙаныш

ҡурҡунч – ҡурҡыныс

ҡуңрағу – ҡыңғырау

ҡараңғү – ҡараңғы

йаң – ең (победи)

таңаш – тиңдәш

билки маңә таңашди

аран билә суңушди

алблар башин ул йүвар

Минең менән кәңәште,

Белеме миңә тиңләште,

Ирҙәр менән һөңгөләште –

Алптар башын ул юяр.

тиңлаш – тыңлаш

таңлаш – таңлаш, таң ҡал

маңраш -- алыш

аҡти аҡин муңрашү

ҡалди будун таңлашү

кукрар таҡи маңрашур

Орҙо болот иңрәшеп,

Аҡты ағын мөңрәшеп,

Ҡалды бөтөнөһө таңлашып –

Күкрәр тағы, алышыр.

суңдә -- эҙәрлекләү

маңдә -- мөнтә
уҙү бариб суңдади

такрә туруб аңдиди

сачин ҡарә маңдәди

арзү лайү ар авәр

Үҙе барып эҙәрлекләне,

Тирәһендә тороп аңдыны,

Сәсен-ҡараһын мөнтәне –

Әрһеҙләнеп ир ауыр...

муңрә -- мөңрә

тиңлә -- тыңла

саңлә -- саңла (сысып кит)

маңилә -- мейе ашау, ләззәтләнеү
ани йитиб суңүләди

башин йандрү йаңиләди

аран байуб маңиләди

аник албин ҡарә буғди

Уны етеп һөңгөләне,

Башын, яндырып, яңыланы.

Ирҙәр, байып, мейеһен ашаны –

Уның албын ҡара (гүр) быуҙы.

кучин сичғән тутмәс

Алғыр арыҫлан тотор,

Көслө сысҡан да тотмаҫ.

уруткүндә иртәш булмәс

Һабанда һайраш булһа,

Уратҡанда (ырҙында) ирешеү булмаҫ.

ҡилдруҡ – ҡылсыҡ

ҡурҡлиҡ – ҡурҡаҡлыҡ

турткил – дүрткел

Ҡарт үгеҙ балтанан ҡурҡмаҫ.

ҡабсә аник албағутин андан турә

Ҡурҡма унан, оторо тороп тирәләй йөрө,

Ҡапһа, уның алптарын шунда тура.

силк – һелк

тирскәк – терҫәк
сүв курмәкинчә атук тартмә

Һыу күрмәйенсә итек тартма (сисмә).

аларт – аларт

амурт – һыуыт
тусун мунуб сакиртсун

асизликин амуртсун

иткә кайик ҡайтартсун

тутмиш сәни умналим

Төҫөн (яҡшы атын) менеп һикертһен,

Эҫелеген һыуытһын,

Эттән кейек ҡайтартһын –

Тотмош һаны имләнем.

йадриҡ – ялтыраҡ

йарскү – ярғанат

йумуртғә -- йомортҡа

сүҙ – һөҙ (төкөр)
күккә сүҙсә йүзкә тушүр

Күккә һөҙһә (төкөрһә), йөҙгә төшөр.

ҡүҙ – ҡуй

билкә арик булуб сан баҡҡил аниң табәрү

Уғлым, һиңә ҡуям артым, ҡот-ҡомарыу,

Белекле ир булып һин, баҡ ҡыл (үҫтер) шуның табышын.

сәлчи – һалсы, һалмасы (ашнаҡсы)

ҡалдурғә түн – ҡыптыр тун

инанч – инаныс

31.12.2011