Бөйөк төрки, туған телем, Ни бар һинән бөйөгөрәк?!

Ни бар һинән бөйөгөрәк?!

Был донъяла йәшәү өсөн,

Кемлегеңде белеү кәрәк!

1074 йылда үҙенең үлемһеҙ хеҙмәтен – төрки телдәр һүҙлеген (Диван Лөғәт әт-Түрк) яҙып ҡалдырған бөйөк бабабыҙ Мәхмүт Ҡашғариҙың атаһы Хөсәйен Көнсығыш Ҡафҡаздағы үҫәргән-башҡорттарҙың Бүре-әсә-ил (Берсилия) тигән дәүләтенең баш ҡалаһы Бүре-әсә-ханда (Барсханда йәки Барсғанда) тыуғанлыҡтан, уны бөгөнгө үҫәргәндәрҙең ҡан-ҡәрҙәш бабаһы һанайым. Бүре-әсә-ил (Берсилия) тураһында бер килке мәғлүмәтте сайтымдағы “Хазарҙар һәм аҙарҙар”, “Тарих: карталарҙа башҡорттар” исемле хеҙмәттәремдән алырға мөмкин.

Тел белеме өлкәһендә бөтөн донъя күләмендәге бөйөктәрҙән-бөйөк ҡомартҡыбыҙҙың яҙылыу тарихы ҡулъяҙмалағы өҫтәлмәлә аныҡ итеп әйтелгән: “Быны күсереп яҙыуҙы Аллаһы Тәғәләнең тыңлаусан ҡоло Мөхәммәт ибн Аби Бакр ибн Аби-л-Фатих ас-Сәви, һуңыраҡ ад-Димашки – Аллаһы Тәғәлә кисерә күрһен уны! – алты йөҙ алтмыш дүртенсе йылдың егерме етенсе Шаввәлендә аҙнаның беренсе көнөндә¹ китап авторының² ҡулъяҙма тексынан башҡарҙы.

Китапты төҙөү дүрт йөҙ алтмыш дүртенсе йыл Жумади л-үлә айының беренсе көнөндә³ башланған. Артабан ҡарап сыҡҡандпан, төҙәтеүҙәрҙән һәм дүрт тапҡыр мөхәррирләгәндән һуң, ул дүрт йөҙ алтмыш алтынсы йыл унынсы ай Жумади л-Әхыр аҙнаһының икенсе көнөндә⁴ осланған”.

Аллаһы Тәғәлә был ҡулъяҙма-мөғжизәне баяғылар күсереп биргәнгә тиклем -- ике быуат, һәм 1915-1917 йылдарҙа Төркиәлә беренсе тапҡыр нәшер ителгәнгә тиклем мең йыл буйына саңға әйләндертмәй һаҡлағаны, килтереп еткергәне өсөн шөкөрана ҡылайыҡ һәм урыҫсаға тәржемәлә бөйөк ғалимдың төрки телдәр тураһындағы ифрат мөһим иҫкәртмәһенә иғтибар итәйек: “Самым легким является наречие Уғуз, Самым правильным — у Йағмә, Тухсы и жителей долин рек Ила, Артиш, Йамар и Атил...” Цитатала “Туҡсы” тип аталғаны – ҡыҫҡартылып әйтелмеш “Туҡсабасы” йәғни Туҡсаба бабаның тоҡомдары үҫәргәндәр, тигән һүҙ. Тимәк, хәҙерге башҡорт ырыуы Үҫәргән һәм, ғөмүмән, Или, Иртыш, Һамар һәм Иҙел буйҙары төркиҙәренең һөйләше борондан уҡ төркиҙең “иң дөрөҫө” йәғни төп төрки тел һаналған.

ХХ быуатта, ниһәйәт, Төркиәнең Мәҙәниәт министрлығы “Диван”дың тулы факсимилеһен ташҡа баҫтырып сығарғас, ҡитғаның төрлө илдәрендә уны ныҡлап өйрәнеү, тәржемәләү эштәре йәнләнә, әммә бик күп төрки халыҡтарҙың ватаны СССР-ҙа, унан һуң Рәсәй Федерацияһында ғына был йәһәттән ҡыл да ҡыбырҙатмайҙар (“ятбауыр” төркиҙәр мөлкәте булғанғамы?..). Шуға күрәлерме, ғалим исеме йөрөткән башҡаларыбыҙ һымаҡ, күстәнәстең Мәскәүҙән килеп төшкәнен көтөп ятмайынса, Мәхмүт бабаның бөгөнгө ҡан-ҡәрҙәше – Үҫәргәндең белдекле һәм игелекле уҙаманы Йәнбирҙин Иршат Бикбулат улы, Рәсәйҙә беренсе булып, 2009 йылда хәҙерге Үҫәргәндең мәркәзе Иҫәнғолда 1433 битлек китап итеп баҫтыртып сығарҙы (фото). Мин был ҙур эштең Башҡортостанда башҡарылыуы менән ифрат ғорурланам.

Факсимиленең һәр битенә аңлатмалар бирелгән, баҫма аҙағында ҡыҙыҡ һәм тәрән мәғәнәле ҡушымталар бар. Моғайын, быуындары ҡатып ҡалсаймаған йәш быуын ғалимдарыбыҙ араһынан бөйөк “Диван”ды тулыһынса туранан-тура ғәрәпсәнән башҡортсаға тәржемә итеүсе лә табылыр. Милләттәшебеҙ Иршат Йәнбирҙиндең ошо ҡыйыу башланғысы бар ҙаһа! Шулай ҙа бик үкенес: мәҙәниәтебеҙ тарихында оло ваҡиға дәрәжәһендәге фәнни яңылыҡ бик наҡыҫ – 30 (утыҙ) ғына данала донъя күргәнлектән, зыялыларыбыҙҙың күпселегенең йылы ҡулы аҫтына барып кермәне, күптәребеҙ белмәне лә күрмәне. Бәҫле уҙамандарыбыҙ, нәширҙәребеҙ, хөкүмәтебеҙ ошоға иғтибар итеп, тиражын етерлек күләмдә ҡабат ташҡа баҫтыртһа, бер беҙгә генә түгел, Рәсәйҙәге бөтә төрки халыҡтар өсөн дә оло ваҡиға, ҡиммәтле ҡулланма булыр һәм ҡомартҡыны тулыһынса ғәрәпсәнән башҡортсаға һ.б. ҡәрҙәш телдәргә тәржемәләү яйға һалыныр ине. Ә урыҫ теленә килгәндә, китап Рәсәйҙән ситтә -- үҙ аллы Ҡаҙағстан Республикаһының Алматы ҡалаһында 2004 йылда нәшер ҡылынды. Бөтә төрки халыҡтарҙың аралашыу теленә әүерелгән урыҫсаға ауҙарыуҙы ҡаҙаҡ әҙәбиәте классигы Мөхтәр Әүәзовтың Нидерландта йәшәүсе ейәнсәре Зифа-Алуа Әүәзова ханым егәрле атҡарып, хәләл ефете Роберт Эрмерс (индекстарҙы төҙөүсе) менән берлектә әҙерләгән баҫманы.

Д

онъя күләме әһәмиәтендәге шул тарихи ваҡиғаға инде – ете йыл, һәм мөхтәрәм Иршат Йәнбирҙиндың да нәширлек игелегенә ике йыл үтә тороп та, башҡорт ғалимдары шул йәһәттән һис кенә лә ҡыбырҙамай – академиктарыбыҙ күп, белгестәребеҙ һирәк... Шул сәбәпле әлеге фәҡирегеҙ, ойоуыбыҙға түҙмәй, эсендә йәне булғандарҙың зитына тейеү, эшкә сәмләндереү өсөн, урыҫса текстағы боронғо бабабыҙҙан килгән, әммә бөгөнгөләй аңлашылған байтаҡ һүҙҙәребеҙҙе, мәҡәлдәребеҙҙе, шиғри дастандарыбыҙҙан өҙөктәрҙе әҙәби телебеҙгә тиңләп күрһәттем. Ул өлгөләр, хәҙерге төрки телдәрҙәгегә сағыштырып ҡараһаҡ, барыһынан дә бигерәк башҡорт теленә хастыр. Шул ғәжәйеб тамашаны бабабыҙ Мәхмүт Ҡашғариҙың үҙ кереш һүҙенән башлаһаҡ хәйерле булыр (ҡатар-ҡатар тәржемәнән биҙәрләп, Әүәзованың урыҫсаһын килтерәм).

Предисловие автора
Хвала /с. 2/ Аллаху, Щедрому на милость и прекрасные благодеяния, Ниспославшему Жибрйла Мухаммаду для раскрытия и толкования Откровения с разъяснением дозволенного и запретного, чтобы он встал на Путь, подняв путеводный светоч во времена, когда самый здравый был болен, а красноречивейший — нем, да благословит Аллах его и его ближних благороднейшего происхождения и дарует им мир! Ну а далее сказал раб божий Махмуд ибн ал-Хусайн ибн Мухаммад: Когда я увидел, что Аллах Всевышний вознес светило Судьбы к созвездиям тюрок,

небесам указал вращаться вокруг их царства,

назвал их ат-турк и наделил могуществом,

сделал Правителями Века и вложил им в руки бразды Избранного народа,

возвысил над [остальными] людьми и направил к истине,

усилил тех, кто был к ним близок и проявлял преданность, — получив от них желанное и избежав позора рабской толпы, — [я понял, что] каждому разумному следует стремиться к их вершинам и остерегаться падения их стрел.

Самый лучший путь к ним — разговор на их языке, манящий слух и лелеющий их сердца. Когда недруг, избегая вражды, обращается к ним, они охраняют его от врагов. Тогда, в поисках добра, к ним устремляются и другие.

Я слышал от благонадежного Эмира Бухарского, а также от другого имама, живущего в Нишапуре, что посланник Аллаха — да благословит его Аллах и да приветствует! — говоря о свойствах нынешних дней, о сумятице, присущей концу эпохи, и /с. 3/ выступлении тюрок-огузов, сказал: „Учите язык тюрок, так как их правление будет длительным

[туваль]", с у после т. Если этот хадис достоверен, — а ответственность лежит на тех двоих, — его необходимо изучать, а если и не достоверен, его требует разум.

Я прошел их города и степи, узнал их наречия и стихи: Туркиййя, Туркманиййя — ^эУғузиййя, Чикилиййя, Йағма^эиййя, Ҡирҡизиййя.

Из их числа я один из самых красноречивых и ясных в изложении, образованнейший, благороднейший по происхождению и наиболее ловкий в метании копья. Наречия всех племен усвоены мной в совершенстве и изложены изящной чередой.

Я написал свою Книгу, прося помощи у Аллаха Всевышнего, и назвал ее Диван Лугат ат-Турк [Свод тюркских наречий] с тем, чтобы она стала Вечным Памятником и Непреходящей Ценностью, я посвятил ее [продолжателю рода] святых и пророков, имамов, хашимидов и аббасидов, нашему Господину и Покровителю ^эАбу-л-Ҡасиму ^сАбдаллаху ибн Мухаммаду ал-Муҡтадй би-^эАмриллах, Эмиру Правоверных, Халифу Властелина миров, — да продлит Аллах его пребывание в вечной и непреходящей славе и его счастливую и благую жизнь!

Да укрепит основы его власти славой так, чтобы былое величие продлилось при его дворе!

Да возвысит силу его доводов такими доблестями, чтобы люди черпали жизнь из его щедрой ладони:

удачей, спутницей счастливой звезды,

решимостью, бьющей в цель,

другом, познанным в славной победе,

неприятелем, укрощенным силой!

Пусть не покидают мусульман его тень, красота, сила, расположение и величие!

Я составил ее в соответствии с последовательностью букв, входящих в /с. 4/ слова, украсив мудрыми высказываниями, саджем, пословицами, стихами, раджазом и прозой, разровняв их кочки и заполнив лакуны. Я посвятил ей долгие годы труда, расставляя все слова по подобающим местам и освобождая их от неясности, чтобы всякий ищущий мог найти их в соответствующем месте, а пытливый — наблюдать в употреблении.

Весь этот язык я представил в восьми Книгах.

Первая из них — Книга слов, начинающихся с хамзы [китаб ал-хамз], которую мы изложили» видя предзнаменование в написании Имени Аллаха Всевышнего¹.

Вторая — Книга правильных слов [китаб ас-сәлим].

Третья — Книга удвоенных [китаб ал-муҙа^саф].

Четвертая — Книга слов, подобных правильным [китаб ал-миҫәл].

Пятая — Книга слов со средним слабым [китаб ҙават аҫ-ҫаләҫа].

Шестая — Книга слов с последним слабым [китаб ҙавәт ал-арба^са].

Седьмая — Книга назальных слов [китаб ал-ғунна].

Восьмая — Книга слов, содержащих два слитных неогласованных согласных [китаб ал-чам^сбайн ас-сәкинайн].

Каждую из этих Книг я разделил на две части, именную и глагольную, на первое место поставив имена, затем — глаголы, подразделяя их далее по порядку — первые в начале [и т. д.]. Названия этих Книг и разделов я позаимствовал из арабского как термины, знакомые людям. Вначале, желая показать, что тюркские наречия идут наравне с арабским языком, подобно двум коням на скачках, я намеревался построить этот труд так же, как ал-Халйл /с. 5/ построил Китаб ал-^сАйн, — он упоминает как употребляемые, так и неупотребляемые слова. Тот метод был яснее. Однако эта структура точнее, легче для понимания и вообще больше нравится людям. Поэтому, стремясь к краткости, я включил то, что употребляется, и пренебрег тем, что не употребляется.

Вот примеры слов, которые употребляются, и тех, что не существуют, они могут дать представление о том, что принято в тюркских языках:

ариҡ, „река” — употребляется;

^эаҡур, „конюшня” — употребляется;

ҡар, „снег" — употребляется;

ҡара, „черный” — употребляется;

раҡа — не существует;

раҡ, частица сравнения — употребляется;

^эазуҡ, „пища" — употребляется;

^эаҡуз — не существует;

1 Слово „Аллах" в арабском языке начинается с хамзы [^эаллйх].

Говорят, шаг указывает путь: так же проявляют себя слова, содержащие четыре и более согласных.

Выбрав этот порядок в стремлении к легкости и краткости, я создал беспримерное творение, сочинение, не имеющее себе равных. Основные понятия изложены в нем в соответствии с ясно выраженными правилами и сопровождены примерами, которые я привел, чтобы сочинение шло по пути аналогий и доходчивых сравнений.

Я сделал так, чтобы оно направляло несведущего и следовало за тем, кто его опережает. Это путь, открытый для путешествий, и лестница для восхождения. Для каждой из групп наречий я вывел основные правила, на которых строится речь, так как изложение пространного в кратком виде порождает мудрость.

Я усеял его примерами стихов, произносимых ими в речах и обращениях, а также пословицами, /с. 6/ которые они приводят в качестве мудрых изречений и в горести, и в радости и передают от одного рассказчика другому. Мной также упомянуты известные события и знаменитые изречения. Таким образом, Книга достигла вершин совершенства и пределов изысканности.

Я прошу у Аллаха помощи в том, к чему стремлюсь всем сердцем: могущество и сила лишь в Аллахе Всевышнем и Великом, Он — наш

Милостивый Покровитель!
Шуныһы ғәжәп: шанлы быуатыбыҙ белдеклеләре – филология фәндәре кандидаттары ғына түгел, ә докторҙары, академиктары тәүәккәлләнеп үркенә алмаған үрҙәрҙе Мәхмүт Ҡашғари бабабыҙ әллә ҡасан -- бынан бер мең йыл элек үк артылып үткән икән!

Инш-Алла, бисмилланан башлап, дөйөм миҫал өсөн тәүҙә текстан һайланма парсаларҙы бирәйек.

Таттың (фарсының) күҙенә тегәнәк төбәлдер.

Татһыҙ төрк булмаҫ, башһыҙ бүрк булмаҫ.

ар татиҡса ат тунчир

Ҡылыс тутыҡһа эш йонсор,

Ир тутыҡһа аты (исеме) тынсыр (боҙолор).

ардам ариғ савради

йунчиғ йавуз тавради

ардам баҡи чартилур

Уҙалаҡ ҡамғаҡ ҡаураны,

Артым (прибыль, приплод) арыҡ(ланып) һаураны (һауһыҙланды),

Йонсоу яуыз табышланды, --

Артым баҡи (теге донъя) йортталыр.

исиз ажун ҡалдиму

уҙлаҡ учин алдиму

амди йурак йиртилур

Алп ир туңып үлдеме,

Иҫһеҙ уҙын (заман) ҡалдымы,

Уҙалаҡ (ваҡыт) үсен алдымы. –

Инде йөрәк йыртылыр.

буйда улуғ билкә булуб билкиң ула

Алып уҡыу миндән, уғыл, артым телә,

Буйҙа (һәр ҡайҙа) оло белгес булып белемең белән.

билкә ариҡ булуб сан баҡҡил аниң табару

Уғлым, һиңә ҡуямын артым, ҡот-ҡомарыу,

Белем ире булып, һин, баҡ ҡыл (үҫтер) уның табарын (табышын).

Артымһыҙҙан ҡот сиртелер.

Артым башы – тел.

Телен текмеш тешен яҙмаҫ (телен тешләгән ауыҙ асмаҫ).

Алп – яуҙа, алсаҡ – бәхәстә (һыналыр).

Алп – ярыҡта, белгеле – тирәктә (ҡасып ҡалған).

Күк тимер (ҡорос) ҡарыуһыҙ тормаҫ.

Был күк (ҡорос) керһен, ҡыҙыл (ҡан) сыҡһын (хәнйәр ҡуйып ант итешеү).

Ҡот билгеһе – белем.

ардам баки билик тағ

айди уҡуш уҡутлар

куңдум булур аңар сағ

Арты уҙғандың (ваҡыттың) – ир-аналар,

Артым бәге (бейе) – белем-тау.

Әйҙәп уҡыу, уҡыттылар –

Күңелем булыр шунан һау.

Өмә (ҡунаҡ) килһә, ҡот килер.

калдур ануҡ булмиш ашиғ тутма ума

Килә-ҡалһа ярлы булып йонсоу ҡунаҡ,

Килтер уға булған ашыңды, тотма (көттөртмә) ҡунаҡты.

баҡҡил аңар аҙкулукун ағзин кула

Килһә кеше, атма уға үртәр көлөү,

Бағыл (ҡара) уға изгелекле, ауыҙың көлөп (йылмайып).

ҡалди явуз уйуҡ куруб авни йиҡар

Барҙы (китте) ирҙәр – ҡунаҡ күреп ҡотҡа сығар,

Ҡалды яуыз – ыйыҡ күреп өйҙө йығар.

арба саман йағутғил булсун ати йөруҡлуҡ

Килһә ҡунаҡ, төшөр гел – тынһын уның арыуы,

Арпа, һалам йоғондор – булһын аты яраҡлы.

Рәхмәт төшкөрө ғалимә шул варианттарҙы асыҡлап үҙ урындарына ҡуйып билдәләү йәһәтенән ғәрәп телен белмәүсе уҡыусыларға файҙалыҡлы эшләгән.

ҡилич – ҡылыс

уҡ – уҡ

касма – ҡашмау

үрмә сач – үрмә сәс (толом)

ува – ыуа

увди – ыуҙы, ыумас

каҙут – кейем

каҙти – кейҙе

савинч – һөйөнөс

билиш – белеш

уруш-тукуш – орош-туҡыш (туҡмаш)

ҡурут – ҡорот

йайлағ – йәйләү

йай – йәй

ҡишлағ – ҡышлаҡ

ҡиш – ҡыш

бич – бес

йағач – яҡҡыс, ағас

утуң – утын

балды – балта

тарғаҡ – тараҡ

сач – сәс

урғаҡ – үргәк (үреүле сәс)

ут урди – ут (үлән) урҙы

тирик – тере

тирилди – терелде

улук – үлек

улди – үлде

таргил – тарғыл, тарҡау

тарилди – таралды

йаҙти – яҫтау, яҫтыҡ

ҡағун – ҡауын

аҡин – ағын (ағын һыу)

сув аҡди – һыу аҡты

йиғин тубраҡ – йыйын (өйөм) тупраҡ

тубраҡ йиғди – тупраҡ йыйҙы

сурди – һурҙы

турғу йир – торғо (торған) ер

ат – ат

ар – ир

йазуҡ – яҙыҡ

йағмур – яумыр, ямғыр

кумулдурук – ҡомолдороҡ (ҡамыттағы тамаҡбау)

ҡуриғ – ҡурығ, ҡурғауыс

ариғ – арыҡ

ануҡ – аныҡ

тануҡ – таныҡ, танытма

аҙғир – айғыр

ҡазған – ҡаҙған

ҡубуз – ҡубыҙ

түн – тун

барди – барҙы

бартурди – барҙырҙы

калди – килде

калтурди – килтерҙе

сув ичисади – һыу эсәһе

кулумсунди – көлөмһөрәне

урди – орҙо

урушди – орошто

турди – торҙо

турушди – тырышты

ар ачуҡди – ир асыҡты

ар уҡ атди – ир ук атты

буз тукуди – бүҙ туҡыны

бардачи ар – барыусы ир

калдачи ар – килеүсе ир

ау – ау, өй

таз калики буркчика – таҙ килеүе – бүрексегә

сукти – һүкте

табди – типте

ҡуш ҡанатин ар атин – ҡош – ҡанатын, ир – атын (ҡурсалар)

әт – ит

ут унди – ут (үлән) уңды

үт – үт (әсе дарыу)

үт ичтим – үт (дарыу) эстем

үтәчи – үтәсе, үтсе (табип)

үт – ағыу

бак аңар үт бирди – бәк (бей) уға үт (ағыу) бирҙе.

ит – эт

уч -- өс

ич – эс

арлар – ирләр

әр -- әр, әрләү, әрнеү, әрһеҙ

өз -- өҙлөк, һөҙлөк (ит майы)

ус, эс – ҡоҙғон
Миҫал:

калди маңа тат

айдим амди йат

ҡушҡа булуб әт

сани тилар ус бури

Килде миңә тат (фарсы),

Әйттем: “Инде ят (үл)

Ҡошҡа булып ит –

Һине теләр ҡоҙғон, бүре!”
Һүҙлек:

уҡ йилан – уҡ йылан

байа уҡ калдим – бая уҡ килдем

иҡ – иҡ, иҡылдау (икота)

ул – ул, теге

ул маниҡ уғлум ул – ул минең улым ул

ам – им (дауа)

амчи – имсе

әм -- әм (женский половой орган), оғуз, ҡыпсаҡ һөйләшендә

им, ым – ым (пароль)

ым билсә ар үлмәс – ым белһә, ир үлмәҫ

өн -- өн

уң алиг – уң алғыс (уң ҡул), Сик-ил һөйләшендә

алб – алп

арт сач – арт сәс

арт – артылыш, тау артына төшөү
армаҡуҡа ашиҡ арт булур

Арымһаҡҡа ашыҡ (ашыҡ/аяҡтың шайтан һөйәге) артылыш (тау) булыр.

үрт – үрт (янғын)

анд – ант

аст – аҫты (кәртә аҫты)

илк – элек

ут – ут
ут тисә ағиз куймас

“Ут” тиһә (тигәндән) ауыҙ көймәҫ.
үт – үт, үткелек

үч – үс

уч ил – ос ил, остағы ил

уд – уҙ, уҙғын ваҡыт
уд качар киши туймас

йалиңуҡ уғли маңҡу ҡалмас

Уҙғын (ваҡыт) ҡасыр – кеше тоймаҫ,

Әҙәм уғлы мәңге ҡалмаҫ.

ыд йили – ыҙа (үгеҙ) йылы

үз – үҙ
күрклүк тунуғ узуңҡа

татлиғ ашиғ аҙинҡа

тутғил ҡунуҡ ағирлиғ

йаҙсун чавиң буҙунҡа

Күркле туның – үҙеңә,

Татлы ашың – уҙғынға.

Тот ҡыл (күтәр) ҡунаҡ ауырлығын –

Яҙһын (таралһын) шәбең (шәплегең) бөтөнгә (халыҡҡа).

үз – үҙ; үз киши – үҙ кеше

үз – эс; үзүм ағирди – эсем ауырыны

үз – үҙәк, йән

алди узум ҡунуҡи

ҡанда аринч ҡаниҡи

амди удин уҙғурур

Борҙо күҙем ярығын,

Алды йәнем ҡунағын.

Ҡайҙа әрнеш ҡаныуы?

Инде (нисек) ваҡыт уҙғарырмын?

иш – иш (кемдеңдер, нимәнеңдер ише)

ишин йима ҡачурдум

улум үтин ичурдум

ичди булуб йузи тури

Уның эшен ҡасырҙым (бөтөрҙөм),

Ишен йәнә ҡасырҙым (бөтөрҙөм),

Үлем үтен (ағыуын) эсерҙем,

Эсте булып йөҙө турһайыулы.

ил – ил

ил баши – ил башы

ун – ун

өн -- өн

ин – иң; бу буз ини ничә -- был бүҙ (мамыҡ туҡыма) иңе нисә?

өн -- өң

уй – уй, уйһыулыҡ

учут – үжәт

уҡут – уҡыт, уҡытыу

буйда улуғ билка булуб билкиң ула

Ал гел уҡыу минән, уғыл, артым телә,

Буйҙа (һәр ҡайҙа) оло белгес булып белемең менән.

атач – атас (атаһына оҡшаған)

атич – атыш

ишич – эсес (ҡаҙан)

ҡамич айур ман ҡайда ман

Ҡаҙан әйтер, төбөм алтын.

Сүмес әйтер, мин ҡайҙамын?!

ачә, аҡа – (бер туған ҡыҙҙарҙың өлкәне)

ичи – (бер туған малайҙарҙың өлкәне)

акач – аҡ әсә

анач – анас (анаһына оҡшаған)

анә -- ана

апә -- апа

абә -- әсә (Уғыҙ һөйләшендә)

абә -- айыу (Ҡыпсаҡ һөйләшендә)

абә -- ата (Тубут һөйләшендә)

убә -- уба, түбә, ҡәбилә (Уғыҙ һөйләшендә)

ағир – ауыр

уғур – ығыр (үтер-ваҡыт)

акир – айыр (һаҙматта үҫкән дарыу үләне)

Айыр булһа ир үлмәҫ.

Хәҙергеһе:

Ирәүәнле ерҙә ир үлмәҫ,

Андыҙлы ерҙә ат үлмәҫ.
учуз, учуз наң – осһоҙ, осһоҙ (арзан) нәмә

уҙуз/ыҙыҙ – ыҙалаусы, ҡорсаңғы

Төлкө үҙ өңөнә өрһә ҡорсаңғы булыр.

ағиз – ауыҙ

Ауыҙ ейһә (ашаһа) күҙ оялыр.

укуз – үгеҙ

Үгеҙ аяғы булғансы, быҙау башы булһа инек.

ыулас – көләс; ыулас күз – көләс күҙ

ҡара маңиз ҡизил йуз

андин тамар төкәл төз

булнаб йана ул ҡачар

Буйлар мине көләс күҙ,

Ҡара миңле ҡыҙыл йөҙ,

Унан тамар теүәл төҫ,

Бүленеп йәнә ул ҡасыр.

атиш – атыш

отуш – отош

итиш – этеш

адаш – аҙаш

уруш – орош

алиш – алыш

улуш -- өлөш

улуш – ылыҫ (ауыл, йки ҡала)

ачиғ -- әсе

аҙиғ – аҙғын (айыу)
авчи нача ал билса

аҙиғ анча йул билир

Аусы нисә алым белһә,

Айыу шунса юл белер.

уруғ – ырыу

азиғ – аҙау

улуғ – олоғ, оло

илиғ – йылы; илиғ сув – йылы һыу

ачуҡ -- асыҡ

учаҡ – усаҡ

аҙаҡ – аяҡ

иҙук – изге

ариҡ – арыҡ, йылға, канал

уғлаҡ – тәкәбәрәс
ағилда уғлаҡ туғса ариҡда ути унар

Ауылда тәкәбәрәс тыуһа, йылғала үләне уңыр.

урук – үрек (үрелгән бау)

азуҡ – аҙғын

азуҡ – аҙыҡ

Һарттың (сауҙагәр-юламандың) аҙығы арыҡ (наҡыҫ) булһа, юлы оҙайыр.

узуҡ – уҙыҡ, уҙар ат