Дәріс кешені Пән – Фармацевтік гигиена негіздері Мамандық

«Гигиена-1, дене шынықтыру және валеология» кафедрасы

Әдістемелік өңдеу кафедра мәжілісінде талқыланды.

Хаттама № 11 19.06.2013 ж.

Кафедра меңгерушісі м.ғ.к., доцент____________ Долтаева Б.З.

№1

1.Тақырыбы: Еңбек гигиенасы-профилактикалық медицина бөлімі, оның мақсаттары мен міндеттері, негізгі бөлімдері.

2.Мақсаты: Студенттерді еңбек гигиенасы және профилактикалық медицина туралы теориясымен таныстыру. Еңбек гигиенасы мақсаты мен міндеттерімен танысу.

3.Дәріс тезистері:

Еңбек гигиенасы ғылымының бір саласы, адамның атқаратын қызметіне байланысты жұмыстың зиянды әсерін, мамандыққа байланысты аурудың алдын алу, жұмыс қабілетінің жоғары деңгейде сақталуын қамтамасыз ететін ғылыми негізделген тәрбиелік шаралар дайындайды.

Еңбек – адамның қалыптасуының, дамуынының және өзіне матриалдық жағдай жасаудың негізі болып табылады. Еңбек адам ағзасында биологиялық процестердің қалыпты жағдайда жүруі үшін және әлеуметтік қызмет атқару үшін қажет. Дұрыс ұйымдастырылған еңбек адамдардың физикалық, интеллектуалдық және рухани жағынан жақсы жетілуіне ықпал етеді.

Еңбек гигиенасының негізгі міндеті – жұмысты ұйымдастыруда және жұмыс жағдайында жоғары деңгейде өнім өндіру мен жұмыстың адам денсаулығына теріс әсерінің болмауын қамтамасыз ететін шараларды дайындау және оны ендіру болып табылады.

Еңбек гигиенасы бойынша заңдылық және нормативтік базаларға:

• 
  ҚР Еңбек кодексінің (15.05.2007 ж.) “Еңбек қауісіздігі және еңбекті қорғау” бөлімі;
  
• 
  “Халықтың санитарлық-эпидемиологиялық саулығы” туралы заңы (04.12.2002 ж.);
  
• 
  ҚР ДСМ № 06214 24.06.1998 ж "Об утверждении правил по эксплуатации, техники безопасности производственной санитарии на фармацевтических фабриках" бұйрығы;
  
• 
  ҚР ДСМ № 243 “Зиянды, қауіпті және қолайсыз өндірістік факторлардың әсеріне ұшырайтын жұмысшыларға алдын ала және кезеңдік медициналық тексерулер өткізу тәртібі туралы” бұйрығы;
  
• 
  ҚР ДСМ 8.07.2005 ж. № 334 «Өндiрiстiк нысандарды жобалауға қойылатын санитарлық-эпидемиологиялық талаптар» атты санитарлық-эпидемиологиялық ережелер мен нормаларды бекiту туралы» бұйрығы;
  
• 
  ҚР ДСМ 21 мамыр 2009 ж № 911 "Об утверждении санитарно-эпидемиологических правил и норм эпидемиологии" бұйрығы;
  
• 
  ҚР ДСМ 25 наурыз 2002 ж № 9 "Дәріхана ұйымдарын жабдықтау, эксплуатациялау және негізгі санитарлық ережелер мен нормалар;
  
• 
  Санитарлық ережелер, санитарлық нормалар мен гигиеналық нормативтер.
  

Көне замандағы ғалымдар мен дәрігерлер әртүрлі кәсіппен шұғылданушы адамдарда пайда болатын ауруларды байқаған. Мысалы; Гиппократ (біздің дәуірге дейінгі 460-377 жж) кен қазушылардың ауруларын бейнелеген. Гален (б.д.д. 130-200 жж.) қорғасын шаңының адам организміне зиянды әсеріне көңіл аударған. XVI ғасырда дәрігер-химик Парацельс кеншілердің, құюшылардың чахоткасы атты ауруды бейнелеген. 1700 жылы италяндық дәрігер, профессор Рамаццини «қол өнер кәсіпшілерінің аурулары туралы» кітап шығарып, 50 артық кәсіпке сипаттама берген (кеншілердің, химиктердің, ұсталардың т.б.)

Бұл еңбекті жазуына ол 50 жыл жұмсап, соңынан осы еңбек көптеген тілдерде 25 рет қайта басылып шығарылған. Революцияға дейінгі Ресейде жұмысшылардың денсаулығын қорғау сұрақтары М.В. Ломаносовтың, А.Н. Никитиннің Ф.Ф. Эрисманның т.б. еңбектерінде орын тапқан.

1763 ж. шыққан «Металлургияның немесе тау-кен жұмыстарының алғашқы құралуы» атты еңбегінде М.В. Ломаносов «Тау-кең адамдарының» еңбегі мен демалысын қалай ұйымдастыру керектігін, олардың қауіпсіздігін қамтамасыз етуін, рудниктерді желдетуін жазған. Дәрігер Никитин А.Н. «Жұмысшылар аурулары және құқық қорғау шщаралары» атты кітабында 120-дан артық кәсіптің еңбек жағдайын жазып, сырқаттарды алдын алуына көңіл аударған. Гигиенаның бірінші профессоры Ф.Ф. эрисман еңбек гигиенасыынң дамуына үлкен үлес қосты. Оның қатысуымен еңбек жағдайлары тексерілген. 1877 жылы «Кәсіптік гигиена немесе ой және дене еңбегінің гигиенасы» атты кітабы шығып, еңбек гигиенасына ғылыми негіздері берілген. Еңбек гигиенасыынң басты салаларының бірі – еңбек физиологиясының дамуында басты рольді физиологтар И.М. Сеченов, И.П. Павлов, Н.Е. Введенский А.А. Ухтомский орындады.

Еңбек гигиенасының бір саласының - өнеркәсіптік токсикологияның дамуында оның іргетасын қалаушылар Н.С. Правдиннің, Н.В. Лазаревтің, профессор И.В. Саноцкийдің т.б. еңбектері өте зор.

Санитарлық заңдылықты дайындауда, профилактикалық мекемелерінің, ғылыми институттарының жүйелерін жасауда, еңбек гигиенасының өзекті проблемаларын құрастыруда советтік кезеңдегі ірі гигиенистердің қосқан үлестері өте үлкен. Олар –В.А. Левицкий. С.и. Каплун, З.Б.Смелянский, Н.А. Вичдорчик, Е.Н. Андреева-Галанина, З.И. Израэльсон, Н.Ю. Тарасенко, Л.К. Хоцянов, А.А. Летавет т.б.

Қазіргі таңда ТМД мемлекеттерінің жетекші ғалымдары болып еңбек медицинасы институтының директоры, академик Н.Ф. Измеров, РФ РМҒА мүше-корр, проф. Саноцкий, В.А. Суворов, профессорлар А.А.Каспаров, А.В. Рощин, В.Ю. Кириллов, Ф.Ф. Эрисман (1842-1915), А.В. Рощин, В.Ф. Кириллов, В.А. капцов, В.Г. Артаманова, С.В. Алексеева т,б, саналады.

Қазақстан Республикасында санэпидқызметінің даму тарихы

Республикамызда санитарлық-эпидемиологиялық қызметінің пайда болу тарихы Қазақстан территориясында денсаулық сақтау жүйесінің өзінің өсуімен және жетілуімен тығыз байланысты.

Алғашқы медициналық ғылыми мекемелерінің бірі болып, қиын жылдарда, 1925ж. Қызыл-Орда қаласында ашылған өлкелік санитарлық-бактериологиялық институты саналады. 1927 жылы РСФСР СНК Қаулысы шықты «Республиканың санитарлық органдары жөніндегі ережені бекіту туралы». Шынымен бұл күн денсаулық сақтау құрылымында СЭС-тің дербес орган ретінде туу уақыты болып келеді.

1930 жылы Республиканың денсаулық сақтау Министрлігінде санэпидбасқармасы құралды.

1931 жылы Алматы қаласында медицина институты мен денсаулық сақтау және гигиена ҒЗИ ашылды, соңғысына еңбек гигиенасы мен өнеркәсіптік санитария сұрақтарын зерттеу жүктелді.

1934 жылы республикада алғашқы рет 2 аудандық СЭС құралды (Алма-Атылық және Шығыс қазақстандық).

Революцияға дейінгі қазақстанда бірде-бір санитарлық дәрігері болмаған. Республикада өнеркәсіптік санитариясы бойынша бірінші санитарлық дәрігері болып В.З. Хамитова қызмет істеді, ол Қарағанды қаласында 1935 жылдан бастап кеншілердің еңбек жағдайын жақсарту сұрақтарымен шұғылданды. Қазіргі таңда республикада 216 өнеркәсіптік-санитарлық дәрігерлері қызмет атқаруда. Тоғызыншы бесжылдықтың соңында кәсіпорындарда 431 дәрігерлік-цехтік учаскелері, 1153 дәрігерлік денсаулық сақтау бөлімшелері, 5760 төсегі бар 45 медико-санитарлық бөлімдері болды.

1939ж. Республикалық бруцеллездің және Алматылық обаға (чума) қарсы станциясы құралды, ал 1940 ж. санбакинститут санитарлық-гигиеналық бөлімі бар эпидемиология және микробиология институтына айналдырылды. 1940 ж. соңында республикада 232 санитарлық дәрігерлері және 128 эпидемиологтары жұмыс істеді.

1942. Қазақ (қазір Алматылық) медицина институтында профильді гигиеналық кафедралары бар санитарлық-гигиеналыұ факультеті ашылды, ол гигиеналық кадрларды дайындау проблемасын шешуіне маңызды ықпал жасады.

Қазақстанда Алматы қаласында 1944 жылы өлкелік патология ҒЗИ ашылды, қазіргі ол Гигиена мен эпидемиологияның ғылыми орталығына айналды. (директоры – м.ғ.д., профессор Б.Н. Айтымбетов).

Республикада еңбек гигиенасының сұрақтарын жүйелі зерттеу 1946 жылдан басталды, мұнда қазақ ССР ҒА жанында, тау-кен кәсіпорындары жұмысшыларның силикозбен сырқатталуына күрес жүргізу мақсатымен, кәсіптік гигиенасы және кәсіптік ауру секторы ашылған, ол соңынан 1950 жылы Өлкелік патология Институтының құрамына берілді.

1956 ж. бұл сектор еңбек гигиенасы бөліміне және кәсіптік аурулар бөліміне бөлінеді. Осы маңызды проблемалар бойынша зерттеулердің алғашқы ұйымдастырушылары болып В.З. Хамитова, Г.И. Тарабаева, А.Г. алданазаров саналады.

Зерттеулердің басты тақырыптары болып силикозбен күрес жүргізу болды. 1952ж. бастап институт қорғасын зауыттарындағы жұмысшылардың қорғасынмен улануын зерттеуді бастады. Институтта ғылыми зерттеулерді ұйымдастырудағы басты роль Қазақ ССР ҒА академигі, проф. Н.Д. беклемишевке беріледі, ол көптеген жылдар бойы институттың директорының ғылыми ісі бойынша орынбасары болып қызмет атқарады.

1958 ж. Өскемен қаласында Өлкелік патология институтының еңбек гигиенасы және кәсіптік аурулар бөлімшесі ұйымдастырылып, ол ғылыми медициналық базаны Шығыс Қазақстанның түсті металлургия кәсіпорындарына жақындату мақсатымен жүргізілген.

Осы уақыттан бастап өлкелік патология институтында қорғасынды, соңынан мырышты, мысты, титанды, магнийді, өндіруші кәсіпорындарда зерттеу жұмыстары маңызды кеңейді. 60-шы жылдың ортасынан бастап, Қазақстанда фосфорлық минералды тыңайтқыштарды өндіру кәсіпорындарының дамуымен байланысты (соңынан – сары фосфорды) Өлкелік патология институтының жұмысының тақырыбында фосфорлық кәсіпорындарын зерттеу кең орын ала бастады.

1950-жылдары ауыл шаруашылығы жұмысшыларының еңбек гигиенасы бойынша зерттеулер, Г.П. Поллактыфң басшылығымен эпидемиология, микробиология және гигиена бойынша Қазақ институтының гигиена бөлімінде жүргізіле бастады.

1958 ж. Орталық Қазақстанның көмір және тау-кен өнеркәсіптерінің кәсіпорындарындағы жұмысшыларына қызмет көрсету мақсатымен Қарағандыда Қазақ ССР денсаулық сақтау министрілігінің Еңбек гигиенасы мен кәсіптік аурулардың Қазақ институты ашылды. Институтті ұйымдастырушы және 12 жыл бойы алғашқы директоры болып З.К. Тулегенов, соңынан доцент А.П. Филин, ал 1974 бастап 1991 жылға дейін директоры болып ҚР ҒА мүше-корр, профессор В.Е. алтынбеков қызмет атқарды. Оның жетекшілігімен 1986 жылы институт ҚРҒА құрамына еңбек физиологиясы мен гигиенасы институты ретінде енгізілді. 1991 жылдан бастап қазірге дейін инститіттың директоры болып ҚР ҒА мүше-корр, профессор Ғ.А. Құлқыбаев қызмет атқарады, ал кәсіптік аурулардың республикалық клиникасының директоры болып У.А. Аманбеков істейді. Бірінші күнінен бастап институттың негізгі зерттеу тақырыбы болып көмір және тау-кен өнеркәсіпбі кәсіпорындарындағы еңбек гигиенасы мен кәсіптік патологиясы саналады. Пневмокониощдар және шу-діріл патологиялары кеншілердің негізгі кәсіптік сырқаттары болу себебінен, оларды зерттеу сұрақтары институттың ісінің басты орнын алды. Осы сұрақтармен қатар ерекше көңіл өнеркәсіптік токсикологиясына да аударылады (профессорлар А.З. Бузина, А.Н. Буханов).

1959 жылы Қарағанды мемлекеттік медицина институтының базасында санитарлық-гигиеналық факультеті ашылып, ал 1963 ж. Алматыдан санитарлық-гигиеналық факультетінің 4 курс студенттері осында ауыстырылады.

Гигиенистерді даярлау сұрақтарымен медицина институтының гигиеналық кафедралары мен практикалық денсаулық сақтаудың еңбек гигиенасы бөлімдері белсенді шұғылдануда.

Еңбек жағдайларына және осы қорғауына ұйымның қаражаттық-экономикалық жағдайы, өндірістің материалдық-техникалық базасының жағдайы, қолданатын технологияның деңгейі, жұмыскерлерді қорғау бойынша экономикалық – құқықтық институттарының жетілгендігі маңызды әсер етеді.

Қазіргі заманда кәсіптік сырқаттанушылықтың төмендеу тенденциясы байқалып отыр. Мысалы: 2007 жылы кәсіптік сырқаттанушылықтың 1025 оқиғасы тіркелсе, 2008 жылы – 578 болған, бірақ бұл мағлұматтар кәсіпітк сырқаттанушылықтың шындық жағдайын көрсететіндігіне сенім жоқ.

Кәсіптік сырқаттанушылықтың құрылымында созылмалы сырқаттар басымды бөлігін алып, тұрақты кәсіптік жарамсыздығына өтуімен бірге жүреді. Кәсіптік сырқаттанушылықтың ең жоғарғы деңгейі көмір өнеркәсібінеде, мұнда 2008 ж. кәсіпітк сырқаттардың 399 оқиғасы тіркелген, және де олар кең өндіруші, химиялық және металлургиялық өнеркәсібінде кең тараған.

Қазақстанда, соңғы жылдар ішінде еңбекшілердің еңбекке және демалысына құқықтары, медициналық сақтандыру, зейнетақылық қамтамасыз ету және еңбек жағдайлары мен оны қорғау бойынша басты сұрақтарын қамтушы бірқатар заңдылық құжаттыр қабылданған, оларға біз кейіннен тоқтаймыз.

Қандай да бір мамандық болмасын, өзіне тән белгілі бір білімді және біліктілікті талап етеді. Егер еңбек түрі немесе өндіріс жағдайы адам денсаулығына немесе жұмыс қабілетіне теріс әсер ететін болса, онда ол өндірісте мамандыққа байланысты зияндылық бар екенін көрсетеді.

Зиянды өндірістік факторлар дегеніміз жұмысты ұйымдастыру немесе жұмысты орындау кезінде адамның денсаулығына теріс әсер ететін, жұмыс қабілетін төмендететін, жедел немесе созылмалы улану туындататын, жалпы аурушаңдықты арттыратын, басқа да теріс әсер ететін факторлар.

Зиянды өндірістік факторларға: психофизиологиялық, физикалық, химиялық, биологиялық факторлар және өндірістік жарақаттанудың қауіптілігі жатады.

Мамандыққа байланысты ауру – дегеніміз өндірістік зиянды факторлардың әсерінен туындаған ауру.

Ол екі топқа бөлінеді:

• 
  Этиологиясы тек қандай да бір өндірістік зиянды фактор әсерінен пайда болған аурулар. Мысалы: токсикалық заттар және т.б.
  
• 
  Аурудың себебі тек өндірістік фактор ғана емес, сонымен қоса тұрмыстық, тұқым қуалаушылық немесе т.б. факторларда да болуы мүмкін.
  

Еңбек гигиенасы – кешенді ғылым, ол теориялық және клиникалық пәндермен тығыз байланысты. Еңбек гигиенасында алдына қойған мақсатына байланысты, заңды түрде қабылдаған әртүрлі әдістер қолданылады:

• 
  Санитарлық тексеру әдісі – бұл әдіс нысанды санитарлық тексеруден және тексеру нәтижесі бойынша акт жазудан тұрады;
  
• 
  Физиологиялық қарау әдісі – қоршаған орта факторларының әсеріне адам ағзасының берген реакциясын тексереді;
  
• 
  Статистикалық зерттеу әдісі – бұл әдіс қоршаған ортаның адам ағзасына әсерін, сауықтыру жұмыстарының тиімділігін тексерген кезде қолданылады;
  
• 
  Органолептиклық әдіс – сезім мүшесімен, көру қабілетімен иісін, дәмін, түсін, консистенсиясын анықтау. Мысалы: қоймада, дүкенде, асханада.
  
• 
  Зертханалық әдіс – ол химиялық, бактериологиялық, биологиялық, физикалық, радиометриялық болып жіктеледі:
  
  1. 
     химиялық әдіс – химиялық реактивтердің көмегімен және арнайы апаратуралардың көмегімен заттардың химиялық құрамын анықтау.
     
  2. 
     бактериологиялық әдіс – бұл әдіс көмегімен микробтық ластанудың деңгейін және микробтың түрін анықтайды.
     
  3. 
     биологиялық әдіс – жануарларға тәжірбие жасау арқылы заттың улылығын анықтайды.
     
  4. 
     физикалық әдіс – нысанның физикалық көрсеткіштерін анықтағанда, мысалы, температураны, ылғалдылықты, ауа қозғалысын және т.б. қолданылады.
     
  5. 
     радиометриялық әдіс – радиоактивті заттармен ластану дәрежесін анықтайды.
     

Адам ағзасына жаңа химиялық заттардың, ортаның физикалық факторларының әсерін, нормативтерді негіздегенде эксперименталды әдіс кеңінен қолданылады. Жұмысшылардың аурушаңдығының талдауы статистикалық әдіс негізінде жүргізіледі.

1. 
   Гигиена. Кенесариев У.И., Тогузбаева К.К. и др., Учебник Алматы. 2009 г. 668 с.
   
2. 
   ҚР Еңбек кодексінің (15.05.2007 ж.) “Еңбек қауісіздігі және еңбекті қорғау” бөлімі.
   
3. 
   “Халықтың санитарлық-эпидемиологиялық саулығы” туралы заңы (04.12.2002 ж.);
   
4. 
   Измеров Н. Ф., Кириллов В.Ф. Гигиена труда. Учебник. Москва. 2008. 592 с.
   
5. 
   Руководство к практическим занятиям по гигиене труда. М. Медицина. 2001. 400 с. (под ред. В.Ф.Кирилова ).
   
6. 
   ҚР ДСМ № 06214 24.06.1998 ж "Об утверждении правил по эксплуатации, техники безопасности производственной санитарии на фармацевтических фабриках" бұйрығы.
   
7. 
   ҚР ДСМ № 243 “Зиянды, қауіпті және қолайсыз өндірістік факторлардың әсеріне ұшырайтын жұмысшыларға алдын ала және кезеңдік медициналық тексерулер өткізу тәртібі туралы” бұйрығы.
   

1. 
   Еңбек гигиенасы дегеніміз не және оның негізгі міндеттерін атаңыз?
   
2. 
   Еңбек гигиенасының ғылым ретінде даму тарихы?
   
3. 
   Еңбек гигиенасында кәсіби ауруларды алдан алуды зерттеу әдістері
   

№2

Дәріхана гигиенасы басқа пәндермен байланысы бар, әсіресе фармацевтік пәндермен тығыз байланысты, оның ішінде дәрілердің дәріханалық және өндірістік технологиясымен байланысты.

Фармация ісін ұйымдастыру пәнімен байланысты, себебі гигиеналық іс шараларды дайындау үшін дәріхананың жабдықталуын, оның жұмысын, міндетін, қызметкерлердің міндеттерін білу керек.

Дәріхана гигиенасы сонымен, органикалық, бейорганикалық химиямен байланысты, себебі бұл пәндер ауаның, судың, дәрілік препараттардың құрамындағы химиялық заттарды анықтау әдістері мен принциптері туралы білім береді.

Дәріхана гигиенасы токсикалық және фармацевтік химиямен байланысты, бұл пәндер дәрілерді дайындау кезіндегі қызметкерлерге әсер ететін дәрілік шаңдармен күресу бойынша гигиеналық іс шаралар дайындау үшін қажет. Бұл пәндер дәрілік шаңдардың химиялық құрамының токсикалық негізгі заңдылықтары және оларды әртүрлі өндірістік орталарда анықтаудың дәл әдістері туралы білім береді.

Дәріхана гигиенасы үшін микробиология да аса маңызды. Дәріханада оптималды эпидемияға қарсы тәртіп жасау үшін микроорганизмдерді анықтау және қоршаған ортаның, дәрінің және дәріхананың басқа объектілерін бактериологиялық ластануын бағалау мүмкіндігін үйретеді.

Дәріханаларда санитарлық тәртіпті сақтау ҚР ДСМ 25 наурыз 2002 ж "Дәріхана ұйымдарын орналастыру, жабдықтау және пайдалану санитарлық ережелері мен нормалары" бұйрығына сәйкес жүргізіледі.

Дәріхана ұйымы бір аумақта орналасқан негізгі және қосалқы бөлмелері бар үй-жайлар кешені. Ғимараттың негізгі өндірістік құрамына: ассистенттік бөлме, асептикалық блок, дисстиляциялық бөлме, буып-түюге арналған бөлме, жалпы дәрі дайындауға тиісті бөлмелер жатады. Қосалқы бөлмелерге: қызметтік тұрмыстық бөлмелер (әжетхана, душ), демалыс бөлмесі, дәріхана меңгерушісінің бөлмесі, қоймалар жатады.

Дәріханалар жеке тұрған ғимараттарда, тұрғын үй фондына кірмейтін оқшау үй-жайларда немесе тұрғын үй фондына кіретін үй-жайлардың бірінші қабатында орналасады.

Медициналық ұйымдардың дәріханалары медициналық ұйымына тиісті аумақта оқшау тұрған ғимаратта немесе медицина ұйымдары мен мекемелерінің ғимаратының бірінші қабатында орналаса алады, бұл жағдайда бөлек кіретін есіктері болу қажет. Төменде жұмыс орнының саны минималды өндірістік дәріхана бөлмелерінің жоспары берілген.


Дәріханалардың жылыту, желдету, жарықпен қамтамасыз ету жүйесі мен ауаны салқындату, дәрілік түрлердің және химиялық реактивті сапасына, қызметшілердің денсаулығына, сондай-ақ құрал-жабдықтардың жұмыс істеуіне, жағымсыз әсер етпеуі тиіс. Жылыту жүйесі бүкіл жылыту кезеңінде ауаны біркелкі жылытуды қамтамасыз етуі, қызмет көрсету жұмыстарына, жөндеу мен жинауға ыңғайлы болғаны жөн.

Стерильді материалдарды сақтайтын және асептикалық жағдайларда дәрі түрлерін дайындайтын бөлмелерде жылыту құбырларының жасырын төсемдері құрастырылған.

Дәріхана ұйымдары механикалық тарту-сорып шығару вентиляциясы (форточкалар, жартылай ашылып-жабылатын терезелер, өздігінен айналатын желдеткіштер) қарастырылады. Технологиялық процестер кезінде ауаға зиянды заттар көп бөлініп шығатын бөлмелер жергілікті сору құралдарымен немесе ауа тартқыш шкафымен жабдықталады.

Дәріхананың өндірістік, қызметік-тұрмыстық және сақтауға арналған бөлмелер еңбектің қалыпты жағдайларын жасауға қажетті табиғи және жасанды жарық қуатымен, ал кейбір жұмыс орындары жергілікті жарық беру қуатымен қамтамсыз етіледі.

Дәріхана ұйымдарының қабырғалары мен төбелеріне қолданылатын жөндеу материалы ретінде, жуып-тазалау жұмыстарын жүргізуге мүмкіндік беретін бояулар, эмальдар немесе ашық түсті тегіс кафель плиткалары, медициналық ұйымдарда қолдану үшін дизинфекциялауға және ултра күлгін сәулерге төзімді су өткізбейтін заттарды пайдаланады. Едендеріне глазурленбеген плиткалар, линолеум немесе релин төселіп, қиылысқан жерлері сваркалануы тиіс. Жабдықтар мен дәріхана жиһаздары жинап-тазалауға қол жетпейтін орындар қалдырмайтындай және жарық көздерін қалқаламайтындай болып орналасады. Дәріхана жабдықтарының беті ішкі жағынан да,сыртқы жағынан да тегіс болуға, дәрілік заттардың және химиялық реактивтердің әсеріне төзімді материалдардан дайындалған болуы қажет.

Келушілерге қызмет көрсету залындағы дәріхана қызметкерлерінің жұмыс орындары ауа арқылы тез жұғатын инфекциялардан қорғайтын құрылғылармен жабдықталады.

Асептикалық блокқа, ассистентік бөлмелер кірер есік алдында еденде дезинфекциялайтын ертінділерге шыланған кезекті резеңке кілемшелер төселеді. Өндіріс қалдықтары мен қоқыстар тиісті белгі соғылған арнайы контейнерлерге тасталады. Контейнерлерді ғимарат сыртындағы арнайы бөлінген орындарға шығарады.

Дәріханада дайындалатын дәрілердің (ұнтақтар, ертінділер, суспензиялар, эмульсиялар, жағар майлар, шаншуға арналған ертінділер және т.б.) технологиялық процесін гигиеналық бағалау ҚР ДСМ 25.03.2002 ж. № 9 бұйрыққа сәйкес жүргізіледі. Бұл бұйрықтың талаптары бойынша 1 жасқа дейінгі және жаңа туылған нәрестелерге арналған дәрілік түрлер қолдануға байланыссыз асептикалық жағдайға дайындалады, ал ішуге және сыртқа қолдануға арналған ертінділер, көз тамшылары, тері беттерін өңдеуге арналған майлар, шаншуға арналған дәрілік түрлер стерильді болуы тиіс.

Асептикалық блоктың қабырғалары майлы бояумен сырлануы немесе кафельді плиткалармен қапталуы тиіс. Төбесі эмульсиялық бояумен сырланады, еденіне линолеум төселінеді. Есіктері мен терезелері тығыз жабылады және тазалау мен дезинфекциялауға ыңғайлы болуы тиіс. Ауасын зарасыздандыру үшін бактерицидтік лампалар орнатылады. Асептикалық блокқа кіргізілетін жабдықтар алдын-ала өңдеуден өткізіледі.

Құрамында пирогендік заттары бар ертінділерді ағзаға енгізгенде пирогендік эффект қозады. Бұл кезде қалтырау, құсу, іш өту байқалады және барлық мүшелер мен ағза жүйесі азап шегеді. Депирогенизациялаудың (пирогендік заттардан арылу) бірнеше әдістері бар химиялық, физика-химиялық және т.б. Химиялық әдіс сутек асқын тотығы ертіндісінде 100°С температурада 1 сағат қыздыру немесе күкірт қышқылымен қышқылданған калий перманганатының 0,5 немесе 1% ертіндісіне 25-30 минут ұстау. Бұл әдіс дәнекерлеуші шыны түтіктерді өңдеу үшін қолданылады. Физика-химиялық әдіс активтелген көмір, мембрандық фильтрлері бар колонкалардан ертінділерді өткізу. Дәріханада дайындалған ертінділердің пирогендігін сынау биологиялық әдіспен жүргізіледі. Ол әдіс зерттелінетін объектіні қоянның күре тамырына енгізілген соң, оны дене өзгеруіне негіздеген.

• 
  жұмысқа келгенде сырт киімдерді және аяқ киімді шешу;
  
• 
  жұмысты бастаудан бұрын санитарлық киімдерді (халатты, қалпақты) кию, қолды жуып, дезинфекциялау;
  
• 
  әжетханаға барғанда халаты шешіп қою, әжетханадан шығарда қолды жуып және дизинфекциялау;
  
• 
  санитарлық киіммен және аяқ киіммен дәріхана сыртына шықпау;
  
• 
  асептикалық жағдайларда жұмыс істейтін қызметкерлер түксіз матадан тігілген киім кию керек;
  
• 
  косметиканы қолдануға және аэрозольдік дезодоранты пайдалануға, сағат пен зергерлік бұйымдарды тағуға болмайды;
  
• 
  өндірістік бөлмеде тамақтануға және тағамдық заттарды сақтауға тыйым салынады;
  
• 
  әрбір дәріхана қызметкері медициналық тексеруден өтуі тиіс;
  
• 
  әрбір дәріхана қызметкері техника қауіпсіздік пен өндірістік санитария ережелерін сақтауға міндетті;
  

Презентация, слайдтар

1. 
   Гигиена. /Кенесариев У.И., Тогузбаева К.К. и др., Учебник Алматы. 2009 г. 668 с.
   
2. 
   Измеров Н. Ф., Кириллов В.Ф. Гигиена труда. Учебник. Москва. 2008.592 с.
   
3. 
   Общая гигиена. Учебник. А.М.Большаков, И.М.Новикова. М:Медицина. 2005. 383 с.
   
4. 
   Руководство к практическим занятиям по гигиене труда. М. Медицина. 2001. 400 с. (под ред. В.Ф.Кирилова ).
   
5. 
   ҚР ДСМ № 06214 24.06.1998 ж "Об утверждении правил по эксплуатации, техники безопасности производственной санитарии на фармацевтических фабриках" бұйрығы;
   
6. 
   ҚР ДСМ № 243 “Зиянды, қауіпті және қолайсыз өндірістік факторлардың әсеріне ұшырайтын жұмысшыларға алдын ала және кезеңдік медициналық тексерулер өткізу тәртібі туралы” бұйрығы;
   
7. 
   ҚР ДСМ 25 наурыз 2002 ж № 9 "Дәріхана ұйымдарын жабдықтау, эксплуатациялау және негізгі санитарлық ережелер мен нормалар;
   

1. 
   Дәріхана бөлмелеріне қандай талаптар қойылады?
   
2. 
   Дәріхана құрал жабдықтарына қандай талаптар қойылады?
   
3. 
   Дәріхана қызметкерлеріне қойылатын талаптар?
   

№3
1.Тақырыбы: Химия-фармацевтік кәсіпорындардағы еңбек гигиенасы: негізгі технологиялық процестердің гигиеналық сипаттамасы. Антибиотиктер және синтетикалық дәрілік заттар өндірісіндегі еңбек гигиенасы. Галенді және дайын дәрілік түрлер өндірісіндегі еңбек гигиенасы.

Химия фармацевтік өнеркәсібі фармацияның негізгі бір саласы. Ол шикізатты химиялық өңдеу әдісімен бірдей, дәрілік препараттарды биологиялық синтездеуді кеңінен қолданатын өндіріс комплексінен тұрады.

Замануи химия-фармацевтік өнеркәсібінің даму спецификасын анықтайтын бірнеше ерекшеліктер бар, олар:

• 
  шығарылатын өнімнің химиялық тазалығы;
  
• 
  тері асты, бұлшық етке, күре тамырға қолданылатын дәрілік препараттардың стерилдігі;
  
• 
  дәрілік препараттардың басым бөлігін аз көлемде өндіру;
  
• 
  дәрілік құралдардың синтезі көп сатылы және күрделі болуына байланысты, шикізат пен материалдар шығынының көп болуы;
  
• 
  өндірілетін дәрілік препараттардың нометклатурасы салыстырмалы түрде тез жаңартылады;
  

Дәрілік түрлердің көп болуына және оларды өндіру үшін операциялардың әр түрлі болуына байланысты фармацевтік өнеркәсіпте еңбекті бөлу цехтік прицип бойынша ұйымдастырылады.

Цехтік принцип - өнеркәсіпті мамандырылған өндірістік бөлімдер комплексі түрінде ұйымдастыру болып табылады. Цех біртектес процестерді орындауға экстракциялау, бөлшектеп өлшеу немесе бір типті өнім шығаруға бейімделген өнеркәсіптің негізгі өндірістік бөлімі. Орындалатын тұрмыстық сипаттамасына қарай цехтар: негізгі, көмекші және қосымша болып бөлінеді.

Химия фармацевтік өнеркәсібінде дәрілік препаратты өндіру үшін қолданылатын технологиялық операцияларды шартты түрде 3 жіктеледі:

• 
  дайындық операциялары;
  
• 
  дәрілік препаратты алудың негізгі процестері;
  
• 
  қорытынды және қосымша толықтыру операциялары;
  

Дәрілік препараттарды алудың негізгі операциялардың құрамына термияық, электрохимиялық, биологиялық процестер және т.б. кіреді.

Соңғы қорытынды сатысында дәрілік препараттарды кептіру, майдалау, таблеттеу, ампулалау, бөлшектеу және орамдау процестері жүргізіледі.

Дәрілік препараттарды дайындау ерекшеліктеріне сәйкес химия фармацевтік өнеркәсіптерді бірнеше топқа жіктейді:

1. 
   Синтетикалық дәрілік препараттар дайындау зауыттары;
   
2. 
   Антибиотиктер дайындау зауыттары;
   
3. 
   Галенді және дайын дәрілік түрлерді дайындау зауыттары.
   

Антибиотиктер дайындау бойынша кәсiпорындарды ерекше топқа бiріктірген. Бұл осы препараттарды алуды технологиялық процестің негізі биологиялық синтез болуына байланысты.

Галенді және дайын дәрілік түрлер өндірісі бойынша зауыттар көп мөлшердегі дәрілік түрлердің әртүрлі (экстрактар, тұндырмалар, ампулалар, таблеткалар және т.б.) болуымен ерекшеленеді.

Антибиотиктер өндірісіндегі еңбек гигиенасы

Антибиотиктер – микроорганизмдер, өсімдіктер және жануарлар жасушаларының тіршілік процессінде өндірілетін бактериоцидті және бактериостатикалық әсері бар заттар. Қазір химиялық қосылыстың әр түрлі класына жататын антибиотиктердің 400 түрі бар. Антибиотиктердің медицинада қолданылуы антибактериалды қасиетке негізделген. Антибиотиктерді алудың технологиялық процессі, белгілі реттілікте және қажетті сәйкес қондырғыларда жүретін бірнеше сатыдан тұрады:

1. 
   егістік материалды өсіру және антибиотиктердің биосинтезі (ферментация);
   
2. 
   көбейген сұйықтықты алдын-ала өңдеу;
   
3. 
   фильтрлеу;
   
4. 
   бөліп алу және химиялық тазалау;
   
5. 
   дайын дәрілік түрлерді дайындау;
   
6. 
   бөлшектеу және орамдау;
   

Жұмысшылар антибиотиктерді ферментациялау сатысында бөлмені және қондырғыны стерильдеу үшін қолданылатын фенол мен формальдигид буының және түзілетін шаңның әсеріне ұшырауы мүмкін.

Осы зиянды факторлардың әсерінен мамандыққа байланысты аурулар туындайды, оларға аллергия, дерматит, экзема, бронхиалды астма, дисбактериоз, анемия, лейкопения және т.б. жатады

Антибиотиктер өндірісінде жұмыс істейтіндердің денсаулығын зерттегенде әр түрлі улану әсерлері анықталады, олар терінің дуылдап қышуы, бастың жиі ауруы, көздің шаншып ауруы, тамақтың ауруы және кебуі, тәбеттің болмауы, жүректің айнуы, метеоризм, іштің ауруы деген көрсеткіштермен сипатталады.

Галендік препараттар немесе экстракциялық препараттар – дәрілік препараттардың ерекше тобы. Галендік препараттар биологиялық белсенді заттардың комплексі болып табылады. Барлық экстракциялық препараттарды алудың негізінде өсімдік және жануарлар шикізатынан дәрілік әсері бар заттарды әртүрлі еріткіштерді пайдалана отырып, оларды сығындап бөліп алу процесі жатады. Галендік препараттарды шартты түрде келесі топтарға жіктейді: тұндырмалар мен экстрактар; жаңа галендік препараттар; органдық препаратар; жас өсімдіктер шикізатынан алынған препараттар;

Экстракциялық препараттар алудың жалпы технологиялық схемасы келесі сатылардан тұрады:

• 
  шикізат пен экстрагентті дайындау;
  
• 
  шикізатты экстракциялау немесе сығындылау;
  
• 
  алынған сығындыны тазарту;
  
• 
  стандартттау;
  

Өсімдік шикізатын дайындау оны тиісті ұнтақтағыштарда ұнтақтаудан және елеуден тұрады, ал экстрагент ретінде физика-химиялық қасиеті әртүрлі заттар қолданылады.

Дәрілік өсімдік шикізатын майдалау, елеу, тасымалдау, салу және түсіру, сақтау кезінде жұмысшыға әсер ететін факторлардын негізгісі шаң болып табылады. Дәрілік шаң физикалық қасиетіне және химиялық құрылысына байланысты ағзаға жалпы токсикалық (улану), теріні тітіркендіру, аллергиялық әсер көрсетеді.

Галендік препараттар өндірісіндегі жұмысшының еңбек жағдайларын сауықтыру шараларына:

• 
  техникалық процестерді автоматтандыру және механизациялау;
  
• 
  қондырғыларды, тасымалдағыштарды және қолданылатын басқада коммуникацияларды герметизациялау;
  
• 
  майдалау, елеу, шикізатты салу жәнек түсіру орындарына жергілікті сору немесе тартып-сору вентиляциясын орнату;
  
• 
  зиянды заттардың шығарылуын және шудың көздерін ескере отырып галенді цехтардың орналасуын жоспарлау;
  
• 
  жұмыс кезінде жеке басты қорғау құралдарын пайдалану;
  

Дайын дәрілік түрлерге – ампулалар, таблеткалар, дражелер, капсулалар және т.б жатады.

Таблеткалық цехтағы өндірістік зияндылықтан сақтандыру мақсатында негізгі және қосымша процестерді автоматтандыру және механизациялау, жұмыс орнында жергілікті механикалық тартып-сору вентияцасын орнату жүргізіледі.

Ампулалық

• 
  ампулаларды дайындау;
  
• 
  шаншуға арналған ертіндіні дайындау және ампулаларды толтыру (амулалау);
  
• 
  ампулаларды дәнекерлеу;
  
• 
  стерильдеу;
  
• 
  маркалау;
  
• 
  орамдау;
  

1. 
   Гигиена. /Кенесариев У.И., Тогузбаева К.К. и др., Учебник Алматы. 2009 г. - 668 с.
   
2. 
   Измеров Н. Ф., Кириллов В.Ф. Гигиена труда. Учебник. Москва, 2008.-592 с.
   
3. 
   Общая гигиена. Учебник. А.М.Большаков, И.М.Новикова. М:Медицина.–2005.– 383 с.
   
4. 
   ҚР Еңбек кодексінің (15.05.2007 ж.) “Еңбек қауісіздігі және еңбекті қорғау” бөлімі;
   
5. 
   ҚР ДСМ № 06214 24.06.1998 ж "Об утверждении правил по эксплуатации, техники безопасности производственной санитарии на фармацевтических фабриках" бұйрығы;
   
6. 
   ҚР ДСМ № 243 “Зиянды, қауіпті және қолайсыз өндірістік факторлардың әсеріне ұшырайтын жұмысшыларға алдын ала және кезеңдік медициналық тексерулер өткізу тәртібі туралы” бұйрығы;
   

1. 
   Дәрілік препараттарды өндірісте дайындау ерекшеліктері?
   
2. 
   Таблеткалық дәрілік препараттарды дайындау кезіндегі еңбекке қойылатын гигиеналық талаптар?
   
3. 
   Стерилді дәрілік түрлерді дайындау кезіндегі еңбекке қойылатын гигиеналық талаптар?
   
4. 
   Химия фармацевтік зауыттардың санитарлық гигиеналық жағдайларына қойылатын гигиеналық талаптар?
   

№4

Химиялық өндіріс дегеніміз, шикізатты дайын өнімге дейін өңдеуге қажетті, бір-бірімен байланысқан технологиялық процестер мен аппараттардың көптеген сандарының қосындысы болып табылады. Химия өнеркәсібі — ауыр өнеркәсіптің жетекші салаларының бірі, еңбек заттарын (шикізаттар мен материалдарды) өңдеуге, негізінен химиялық әдістерді баса қолданатын өндіріс салаларының кешені.

Химиялық өнеркәсіп өнеркәсіптің басқа салаларының арасында ең маңызды орындардың біріне ие. Химиялық өнеркәсіптің маңыздылығы ол қазіргі заманда қоғамның өміріне өте қажетті көптеген өнімдерді дайындайды. Қазіргі заманғы химиялық өндіріс, негізі химиялық технология болатын, көптоннажды мамандандырылған өндіріс болып табылады. Химиялық технология табиғи материалдардың өндіріс құралдарына (өнеркәсіп пен ауыл шаруашылығында қолданылатын өнімдер, жартылай өнімдер) және тұтыну құралдарына дейін өңделу процестерін қарастырады. Химиялық технологияда өңделетін заттардың химиялық құрамының өзгеруімен байланысқан процестер қарастырылады. Химиялық технологияның процестерінің мысалдары: синтетикалық аммиакты азот пен сутектен алу, кальцийленген соданы ас тұзы мен әк тастан алу және т.б.

Химия өнеркәсібінің салалық құрылымы 4 топқа бөлінеді, олар:

• 
  кен-химия өнеркәсібі (шикізат — фосфорит, ас және калий тұздарын, күкірт, т.б. өндіру, байыту және оларды бастапқы өңдеу)
  
• 
  негізгі химия өнеркәсібі (минералдық тыңайтқыштар, қышқылдар, сілтілер, т.б. өндіру)
  
• 
  полимерлік материалдар өнеркәсібі (синтетикалық шайырлар мен пластмассалар, химиялық талшықтар, синтетикалық каучук, синтетикалық бояғыштар өндіру);
  
• 
  тұтыну қажеттерін қанағаттандыруға арналған өнім (фармацевтикалық дәрі-дәрмек, жуғыш заттар, фотохимия, парфюмериялық-косметикалық тауарлар) өндіру. Химия өнеркәсібінің құрамында барлығы 200-ден астам кішігірім сала мен өндіріс бар, ал оның өнімдерінің түр-түрінің атауы 1 млн-ға жетіп отыр.
  

Қосылған құны жоғары жоғары технологиялық, экспортқа бағдарланған және инновациялық өнім шығаруға бағытталған химия өнеркәсібінің бәсекеге қабілетті басым өндірістерін дамыту.

Импорттың басым бөлігін: кальциленген сода; тыңайтқыштар; органикалық емес қосындылар (қышқыл, сілті, оксидь, тұз және т.б); тазалаушы құралдары құрайды. Сондықтан да химиялық өнімдерінің  импорттық құрылымы импортағы қосыған құны жоғары өнімдердің басымдылыққа ие екендігін көрсетеді.

Химиялық өндірістегі еңбек гигиенасы:

Химия өндірісінде әр түрлі химиялық заттармен, қоспалармен жұмыс жасау жүргізіледі. Олар адам ағзасына енуімен бірге тері қабатын зақымдап, кәсіптік улану туғызуы мүмкін. Кәсіптік улану - өндірістің қолайсыз жағдайы мен технологиялық процестің бұзылуы нәтижесінде химиялық заттардың адам денсаулығына және еңбек қабілеттілігіне зиянды әсері.

Өндіріс жағдайында химиялық заттар адам ағзасына тыныс алу жолдары, тері, ас қорыту жолдары арқылы түседі. Заттардың ағзаға түсу жолдары заттың арегаттық күйіне (аэрозольдер, булар, газдар, сұйықтықтар) және технологиялық процестің сипатына байланысты.

Химиялық заттардың теріні тітіркендіру әсерінен және ағзаны аллергиядан алдын алу мақатында қорғаныс жағар майлары (2%салицил қышқылының жағар майлары), жуғыш құралдар, "Легисток-5", "Легисток-40" типті шаңға қарсы рестраторлар, қорғаныс көзілдіріктер, қолғаптар, арнайы жұмысшы киімдерімен сақтандыру жүргізіледі.

Микробиологиялық өнеркәсіптің негізгі технологиялық сатысы микроорганизмдерді дақылдау болып табылатын өндіріс.

Микробиологиялық өнеркәсіпті технологиялық белгілері бойынша екі топқа бөледі:

1. Көп тоннажды өндіріс – оның өнімдері органикалық қышқылдар, спирттер, микробтық биомасса болып табылады. Олардың негізгі белгілері терең, яғни суспензиялық өсіру, ал қоректік орта компоненттері қанттар, спирттер, мұнайдың көмірсутектері көптеген микроорганиздердің өсуін тежейтін концетрацияда болады, кейбір жағдайда аэрацияны қажет етпейтін анаэробтар және т.б. қолданылады. Мұндай жағдайлар биотехнологиялық процестерді бөгде микрофлорадан сақтауды және көп мөлшердегі сұйықтықты мұқият заласыздандыруды, ауаны терең тазалау мен қоңдырғыларды гермитизациялау сияқты талаптарды орындаудың қажеттілігін жояды.

Ал, көп тоннажды өндірістің негізгі ерекшеліктерінің бірі - өнімді бөліп алу сатысының қарапайымдылығы, оларды сұйық түрде өндіреді және өнімдердің термотөзімділігіне байланысты жылумен кептіруге болады.

1. 
   Негізгі активті компоненті ретінде тіршілік етуге қабілетті, тірі микроорганизмдерден тұратын биологиялық препараттар (өсімдіктерді қорғайтын заттар, бактериялық тыңайтқыштар, ұйытқылар т.б.).
   
2. 
   Инактивирленген клеткалар және олардың өңделген өнімдерінен құрылған биологиялық препараттар (азықтық ашытқылар, саңырауқұлақтың мицелиялары).
   
3. 
   3.Микроорганизмдер метаболизмінің тазаланған өнімдері негізіндегі биологиялық препараттар (витаминдер, аминқышқылдар, ферменттер, антибиотиктер т.б.).
   

• 
  молекулалық массасы 10000-нан бірнеше миллионға дейін үлкен молекулалы заттар (ферменттер, полисахаридтер және т.б.).
  
• 
  бірінші реттік метаболиттер, яғни микроорганизмдер өсуі үшін қажетті қосылыстар (аминқышқылдар, витаминдер, пуринді және пиримидинді нуклеотидтер және т.б.).
  
• 
  екінші реттік метаболиттер, яғни микроорганизмдердің өсуіне қажетсіз қосылыстар (антибиотиктер, токсиндер, алкалоидтар).
  

• 
  егінді материалды дайындау,
  
• 
  қоректік орталарды дайындау және залалсыздандыру,
  
• 
  микроорганизмдерді дақылдау (микроб синтезі),
  
• 
  қажетті (соңғы, құнды) өнімді бөліп алу,
  
• 
  препараттардың тауарлы өнімдерін алу (кептіру, ұнтақтау, стандарттау және қаптау).
  

Микробиологиялық өнеркәсібіндегі еңбек гигиенасы ауаға жоғары дисперсті антибиотикті шаңның, химиялық заттардың технологиялық процесінде қолданылатын бу мен газдың және артық жылу бөлінуімен сипатталады. Жұмысшылар микроорганизмдерді ферментациялау сатысында бөлмені және қондырғыны стерильдеу үшін қолданылатын фенол мен формальдигид буының және түзілетін шаңның әсеріне ұшырауы мүмкін. Осы зиянды факторлардың әсерінен мамандыққа байланысты аурулар туындайды, оларға аллергия, дерматит, экзема, бронхиалды астма, дисбактериоз, анемия, лейкопения және т.б. жатады.

Микробиологиялық өнеркәсібіндегі жұмыс істейтіндердің денсаулығын зерттегенде әр түрлі улану әсерлері анықталады, олар терінің дуылдап қышуы, бастың жиі ауруы, көздің шаншып ауруы, тамақтың ауруы және кебуі, тәбеттің болмауы, жүректің айнуы, метеоризм, іштің ауруы деген көрсеткіштермен сипатталады.

4. Иллюстрациялық материалдар: Презентация, слайдтар

5. Әдебиеттер:

1. 
   Муравьев И.А.- Технология лекарств. – В 2-х томах. - М. - 1980.
   
2. 
   Технология лекарственных форм. - (Под ред. Ивановой Л.А.) – Том 2. - 1991.
   
3. 
   Руководство к лабораторным занятиям по заводской технологии лекарственных форм. - (Под ред. А.И. Тенцовой).- М.- 1986. - 272 с.
   
4. 
   Государственная фармакопея СССР, ХI издание 1,2 т. - М. - 1990 г.
   
5. 
   ҚР ДСМ № 243 “Зиянды, қауіпті және қолайсыз өндірістік факторлардың әсеріне ұшырайтын жұмысшыларға алдын ала және кезеңдік медициналық тексерулер өткізу тәртібі туралы” бұйрығы;
   
6. 
   Журналы «Фармацевтический бюллетень», «Фармация Казахстана», «Фармация», «Химико-фармацевтический журнал» и др.
   
7. 
   В.И. Чуешов. Промышленная технология лекарств, в 2-х томах, г. Харьков, 2002 г.
   

1. 
   Химиялық және микробиологиялық өндірістердің фармацевтік өнеркәсіптермен байланысын атаңыз?
   
2. 
   Химиялық және микробиологиялық өндірістердің қандай өнімдері фармацияда қолданылады?
   
3. 
   Химиялық және микробиологиялық өндірістердегі еңбек гигиенасы?
   

№5

Санитарлық бақылауды алдын алу (сақтық) мақсатындағы және ағымдағы (күнделікті) бақылау деп екіге бөледі.

Санитарлық қадағалау елді мекенді, ғимараттарды салуды, су құбырын, канализацияны және басқа да объектілерді жоспарлау жобасы бойынша қорытынды жазумен аяқталатын болса, ал күнделікті қадағалау олардың санитарлық жағдайын тексеруден тұрады.

Санитарлық қадағалаудың құқылық негізіне санитарлық заңдылық жатады, оған кіретіндер: мемлекеттік стандарттар (МЕСТ), санитарлық ережелермен нормалар, әдістемелік нұсқаулар, құрылыс нормалары мен ережелері, техникалық жағдайлар, ДСМ бұйрықтары мен қаулылары, салалық стандарттармен және т.б.

Санитарлық қадағалауды ұйымдастыратын негізгі мекемеге санитарлық-эпидемиологиялық станса (республикалық, облыстық, қалалық, аудандық СЭС) жатады.

Жоспарлы санитарлық қадағалау жыл бойына құрастырылған және жергілікті басшылармен бекітілген жоспар бойынша бақылау шараларынан тұрады. Бір бақылаудың өту мерзімі 1айдан аспауы қажет.