ДӘріс тезистері тақырып Нарықты зерттеу және сегменттеудің пәні мен әдістері. Тақырып мақсаты

1. 
   Нарықты зерттеу және сегменттеудің пәні.
   
2. 
   Ғылымның әдістемесі.
   
3. 
   Нарықтың жалпы сипаттамасы.
   
4. 
   Кәзіргі кезде нарықты зерттеу және сегменттеудің алатын орны.
   

Бүгінгі таңдағы ауқымды өзгерістер кезеңі қоғам өмірінің барлық саласын жан-жақты қамтуда. Сол себепті қалыптасқан құрылымды мүлдем жаңартып, зерттеу және сегменттеу-әлеуметтік және рухани дамуға жол ашатын демократиялық қоғам құруға сай зерттеу және сегменттеуны нарықты қатынастарға көшіру міндеті тұр.

Нарықты зерттеу және сегменттеуда әр адам нарық заңдары мен мемлекеттің заңдылық актілеріне негізделе отырып өз еркімен шешімдер қабылдауы керек. Нарықты зерттеу және сегменттеуда адамдардың жемісті қызметінің қажетті шарты болып сол адамдардың нарықтың қызмет ету механизмін және ұйымдастырылуын білу табылады.

Нарықты зерттеу және сегменттеудің мазмұнын ашпай тұрып, зерттеу және сегменттеу дегеніміз не деген мәселеге тоқталған жөн. “Экономия” терминін алғашқы рет ұсынған Ксенофонт, мұның мағынасы үй шаруашылығы (ойкос-үй, шаруашылық; номос-заң) деген ұғымды білдіреді.

Мұқтаждықтарды қанағаттандыратын құралдар игіліктер болып табылады. Бір игіліктер шексіз мөлшерде болады, ал екіншісі-шектеулі. Соңғылары зерттеу және сегменттеу игіліктер деп аталады. Өндірістің түпкі мақсаты-тұтыну болып табылады.Қазіргі уақытта зерттеу және сегменттеу әрбір адамның өмір сүруін қамтамасыз ететін күрделі организм. Материалдық игіліктер циклдық қозғалыста болады. Олар өндіріс-бөліс-айырбас-тұтыныс айналымы бойынша жүреді.

Зерттеу және сегменттеу игіліктерді өндіру үшін ресурстар, яғни қоғамның әлеуметтік мүмкіндіктері пайдаланады. Өндіріс үрдісінде ресурстар өндіріс факторларына айналады, олар келесі топтарға бөлінеді: жер, еңбек, капитал, кәсіпкерлік. Шектеулі ресурстар жағдайында таңдау мәселесі туындайды. Оларды пайдаланудың ең тиімді тәсілін табу керек, ол үшін мына 3 сұраққа жауап беру қажет:

1. 
   Не өндіру керек, яғни қандай өнімдер мен қызмет түрлері және олардың қанша мөлшерде өндірілуі мүмкін?
   
2. 
   Қалай өндіру керек? Пайдалы өнімдер қалай өндіріледі немесе олар қандай материалдық, адам ресурстары арқылы және қандай технологияның көмегімен өндіріледі.
   
3. 
   Кім үшін өндіру керек, яғни өнімдер және қызметтерді кім үшін өндіру қажет, олар қалай бөлінеді және түптің түбінде кімдердің тұтынуына түседі?
   

Ғылыми білімнің қай саласы болсын, олар кездейсоқ пайда болмайды. Олардың түбегейлі тарихи тамыры бар. Сондықтан әрбір зерттеуші-ғалымның өзі айналысатын ғылымның тарихын білуі міндетті шарт.

Зерттеу және сегменттеу бес негізгі бөлімнен тұрады: кіріспе, микрозерттеу және сегменттеу, мезозерттеу және сегменттеу, макрозерттеу және сегменттеу, мегозерттеу және сегменттеу. Зерттеу және сегменттеу екіге бөлінеді: оң зерттеу және сегменттеу-дерек негіздегі зерттеу және сегменттеу қылық туралы болжаулар. Нормативті зерттеу және сегменттеу-елдің зерттеу және сегменттеу туралы бағалау пікірі.

Зерттеу және сегменттеу шектеулі ресурстар әлеміндегі өндіріс-бөліс-айырбас-тұтыныс процессінде адамдар арасында қалыптасатын объективті зерттеу және сегменттеу қатынастардың жүйесі болып табылады.

Нарықты зерттеу және сегменттеуда қолданылатын әдістер жалпы және жеке болып бөлінеді. Жалпы әдістерге - абстракция әдісі, талдау, синтез, индукция, дедукция, жорамал, эксперимент, жүйелі талдау жатады. Жеке әдістер: экстраполяция, зерттеу және сегменттеу-математикалық, графикалық, баланстық, функционалдық. Зерттеу және сегменттеу ғылымдар жалпы, қолданбалы, біріктірілген болып үшке бөлінеді. Нарықты зерттеу және сегменттеу қазіргі зерттеу және сегменттеудің негізгі бөлігі ретінде қарастырылады. Егемендігімізді алып зерттеу және сегменттеудің дамуының жаңа бағытын, яғни нарықты қатынастарды таңдап, біз Қазақстанның қазіргі нарықты зерттеу және сегменттеусын бөлек дербес пән ретінде де қарастырған жөн.

Нарық механизмі ғылым мен техника жетістіктерін, еңбек ресурстарын, еңбекті ұйымдастырудың жаңа әдістерін кеңінен пайдалануды көздейді. Бірақ көп қаржы мен уақытты қажет ететін оның жаңа бағыттарында стратегиялық мақсаттарды жүзеге асыруды, өндірісте терең құрылымдық өзгерістер жасауды қамтамасыз ете алмайды.

Нарық дегеніміз не? Нарық-бұл өндіріс факторларын немесе оның нәтижелері мен шарттарын айырбастауға байланысты болатын өндірістік қатынастардың белгілі бір бөлігі немесе жүйесі.

Нарық-бұл сатушылар мен сатып алушылар арасындағы зерттеу және сегменттеу қатынастардың белгілі бір жүйесімен сипатталатын тауар айырбасының саласы.

Нарық-тауарларды сатып алу-сату мен байланысты орын алатын зерттеу және сегменттеу қатынастар жиынтығы.

Нарық-бұл тауарды өткізуге байланысты айырбас саласында қалыптасатын зерттеу және сегменттеу қатынастардың жиынтығы.

Нарықты әртүрлі тауар өндірушілер мен тұтынушылардың арасында болатын зерттеу және сегменттеу байланыстар мен қатынастар жүйесі деп сипаттауға болады.

1. 
   1Современная зерттеу және сегменттеу. Многоуровневая учебное пособие (Под ред. О.Ю.Маметова-Ростов на Дону, Феникс 2001)
   
2. 
   Блинов А.О. Малое предпринимательство. Организационные и правовые основы деятельности. М. Ось-89. 1998г.
   
3. 
   Мамыров Н.К. Смагулов Н.Т. Яновская О.А. и др. Основы предпринимательства. Учебное пособие - Алматы 1997г-72с.
   
4. 
   Рузавин Г.И. Основы экономики. М.Банки и биржи. 1999г.
   

1. 
   Нарықты зерттеу және сегменттеудің пәні.
   
2. 
   Ғылымның әдістемесі.
   
3. 
   Нарықты жалпы сипаттамасы.
   
4. 
   Кәзіргі кезде нарықты зерттеу және сегменттеудің алатын орны қандай
   

1. 
   Нарықтық қатынастардың даму кезендері.
   
2. 
   Қазақстандағы нарықтың даму тарихы.
   
3. 
   Кәзіргі заманғы нарық теориясы.
   

Нарықты зерттеу және сегменттеу - ертеден келе жатқан шаруашылықты жүргізу құралы, оның дамуының өзіндік бай тарихы бар. Нарықтың қалыптасуы айырбас пен қоғамдық еңбек бөлінісінің дамуымен байланысты. Нарық қатынастарының дамуын мынадай негізгі кезеңдерге бөлуге болады: а) нарық элементтерінің пайда болуы, б) натуралдық айырбас кезеңі нарығы, в) тауар баламасы кезеңінің нарығы, г) тауар емес балама кезеңінің нарығы.

Бірінші кезеңде айырбас операциялары тұрақсыз, кездейсоқ болады, олар өндірістің шарттары болып табылмайды. Құндық қатынастар, әрбір жеке сауда – саттық көріністерге кездейсоқ болды.

Екінші кезеңдегі тауар қозғалысын мына формула бойынша Т₁ - Т₂ көрсетуге болады. Балама айырбас көбіне – көп өндірістің шарты бола бастайды. Осының нәтижесінде қоғамдық қажетті шығындар категориясы калыптасады. Құнның субстанциясы әлі де болса тауардың бір түрімен біртұтас болып бірігіп кеткен жоқ, сондықтан “таза” құнның иеленушісі болып бірнеше тауарлар көрінуі мүмкін.

Үшінші кезеңдегі тауар тепе – теңдігі мына айырбас формуласы бойынша Т₁ - Т_2,, балама Т₂. Әрбір жергілікті нарыққа балама тауардың бір түріне тән. Ол ерекше тұтыну қасиетіне байланысты әрдайым тауарлардың ортасынан ығысып шығып қалып отырады. Бұл кезеңде “таза” құн өзінің иеленушісінің белгілі бір заттық формасымен біртұтас болып бірігіп кетеді, оған тауар қабығынсыз өмір сүре алмайтын “шығындық емес” деп бөлінетін құрамалары байланады. Дүниежүзілік нарықтың қалыптасуымен құнның жеке дара иеленушісі қызметін алтын атқара бастайды.

Төртінші кезеңдегі тауар қозғалысының формуласы Т₁ тауар емес балама Т₂. Алтынға тікелей айырбастың тоқталуымен, құнның “таза” иеленушілері – несие ақшалар өзінің “тауарлық” мәнін жоғалтады. Былайша айтқанда, құнның өзінің заттық иеленушісінің оқшалануы қазіргі замандағы нарықты сипаттайтын құбылыс болып табылады.

Монополиялық нарық XIX ғасырдың алғашқы кезеңінде өмір сүрді. Нарықтың бұл түрінде еркін бәсеке шектеледі, ал ол зерттеу және сегменттеудағы сапалық және сандық өзгерістердің динамикасына кері әсер етеді. Өндірістегі монополиялық үстемдік ғылыми – техникалық прогрестің баялауына бағаның өсуіне, тауар тапшылығына, ал түптеп келгенде, қоғамның барлық қайшылықтарының шиеленесуіне әкеліп соқтырады.

Қазіргі заманғы өркениетті елдерге реттемелі нарық тән болып отыр. Оны тек қана еркін өндірушілер мен тұтынушылар, еркін бәсеке мен бағалар ғана емес, сонымен бірге - өнім өндіруге мемлекеттік баға белгілеу, нарық конъюнктурасын зерттейтін маркетингтік қызметті еңгізу, өндірістің көлемін тікелей шарт жасау негізінде реттеп отыру, әртүрлі кәсіпорын ассоцияларын, жарнама – ақпараттық жүйелерді құру арқылы реттеуде мемлекеттің шешуші рөлін атап көрсету керек.

Нарық қатынастарының пайда болуының ең басты шарты - өндіріс құрал – жабдықтарына жекеменшік. Ал Қазақстандағы өндірістік қатынастардың негізі жерге феодалдық меншік болды ірі- ірі мал иелері жердің де аса ірі меншіктенушілері болды. Көшпелі мал шаруашылығы жағдайында жер өндірістің шарты ғана емес, сонымен бірге негізгі құралы да болды.

Тереңдей түссек меншіктік бөлінісу Қазақстанда тауарлы ақша қатынастардың белгілі бір дәрежеде өріс алуына, өркендеуіне жағдай жасады. Шындығында айырбас, сауда қатынастары қазақ даласында ерте кезде пайда болды. Айырбас ісінде негізгі бұйым мал болды. Академик С. Бәйішевтің мәліметтері бойынша Қазақстанда малмен сауда жасау, әсіресе XVI ғасырдан бастап мықтап өріс алған, оның едәуір бөлігі айырбас шетке шығарып өткізу үшін өңдіріліп отырған.

Нарықты қатынастардың қалыптасуына белгілі бір дәрежеде дамыған қолөнер кәсібі де, өнеркәсіп те әсер етті. Қазақтар үй бастырды, жүннен мата тоқыды, теріден былғары иледі, металдан ыдыс – аяқтар жасай білді, киім тікті, киіз басып кілем тоқыды. Бұл салалардың бұйымдары айырбас үшін, тауар ретінде де шығарылатын болды.

Қазір тәуелсіз Қазақстан Республикасының алдында тарихи әділетсіздікті жою міндеті. Негізгі стратегиялық мақсат – демократияны дамыту, меншікті қатынастарды реформалау, нарықты зерттеу және сегменттеуны өндіру болып табылады.
Әдибиеттер:

1. 
   Блинов А.О. Малое предпринимательство. Организационные и правовые основы деятельности. М. Ось-89. 1998г.
   
2. 
   Мамыров Н.К. Смагулов Н.Т. Яновская О.А. и др. Основы предпринимательства. Учебное пособие - Алматы 1997г-72с.
   
3. 
   Зерттеу және сегменттеу предприятия. О.И. Волков. М. Инфра – М 1998г
   
4. 
   Камаев В.Д. и др. Основы экономики .-М.: 1992.
   

1. 
   Нарық қатынастардың даму кезендері.
   
2. 
   Қазақстандағы нарықтың даму тарихы.
   
3. 
   Кәзіргі заманғы нарық теориясы.
   

Қоғамдық байлықтың сипаттамасы.

Зерттеу және сегменттеу тиімділік және зерттеу және сегменттеу өсім көрсету
Сүрақтар:

1. 
   Әкімшілдік - әміршілдік жүеден нарықты жүйеге бейімделу.
   
2. 
   Өтпелі зерттеу және сегменттеудің негізгі заңдылықтары.
   
3. 
   Қазақстан зерттеу және сегменттеусының әлеуметтік – зерттеу және сегменттеу дамуының стратегиясы
   

Жүйе грек сөзінен аударғанда бөліктерді құрастыру, біріктіру деген мағынаны білдіреді. Жүйе-бір-бірімен байланысқан құбылыстардың, заңдылықтардың объективті бірлігі.

Жүйенің келесі қасиеттері бар:

• 
  ол элементтердің жиынтығы;
  
• 
  оның элементтері арасында байланыс болады;
  
• 
  оған бір ұйымдастыру тән;
  
• 
  оның элементтерінің өзара байланысу нәтижесінде жалпы жүйеге тән қасиеттер пайда болады.
  

1. 
   өндіріс процесінде тапшы ресурстарды тиімді пайдалануды қамтамасыз ету;
   
2. 
   техникалық прогрессті қамтамасыз ету.
   

Зерттеу және сегменттеудің негізгі белгілерін анықтау үшін зерттеу және сегменттеу жүйе түсінігі қолданылады.

Зерттеу және сегменттеу жүйе-зерттеу және сегменттеуны ұйымдастыру формасы, шектелген өндірістік ресурстарды тиімді пайдалану жолдарын және әдістерін табу негізгі міндеті болып табылатын шаруашылық механизмі.

Зерттеу және сегменттеу жүйенің пайда болуының себебі ресурстардың салыстырмалы шектеулілігінің жалпы заңы болып табылады.

Бұл заңның қызметінің негізінде екі жағдай жатады:

1.Адам қажеттіліктерінің үнемі өсуі.

2.Оларды қанағаттандыру үшін қажетті материалдық игіліктер мен қызметтердің шектеулі болуы.

Зерттеу және сегменттеу жүйе меншік, ақша жүйесі, үкімет органдары, салық, табыс, жоспарлау сияқты зерттеу және сегменттеу институттардың көмегімен қызмет етеді. Сонымен зерттеу және сегменттеу жүйе зерттеу және сегменттеу институттардың кешені ретінде көрінеді. Жүйелерді жіктеу үшін белгілі бір сандық белгілер қажет.

Оларға:

• 
  зерттеу және сегменттеудағы мемлекеттің ролі;
  
• 
  жоспарлаудың даму деңгейі;
  
• 
  нарықты қатынастардың ролі жатады.
  

1.Дәстүрлі зерттеу және сегменттеу

2.Нарықты зерттеу және сегменттеу

3.Әкімшілдік-әміршілдік зерттеу және сегменттеу

4.Аралас зерттеу және сегменттеу.

Дәстүрлі зерттеу және сегменттеу тұйықталған, оқшауланған шаруашылыққа негізделеді. Ұрпақтан ұрпаққа беріліп отырған дәстүр мен салт, қандай тауарды, кім үшін өндіру арқылы анықталады. Зерттеу және сегменттеудің осы түрі бұрынғыға қарағанда Азия, Латын Америка мен Африка елдерінде қазір өте сирек кездеседі.Негізгі белгілері: көп укладты зерттеу және сегменттеу, артта қалған технология, ғасырлар бойы сақталған дәстүрлер.

Еркін бәсекенің нарықты зерттеу және сегменттеусы ресурстарға жеке меншік және тауар өндірушінің еркін бәсеклік механизмімен сипатталады. Тұлға өзінің барлық материалдық және рухани мүмкіндіктерін өз пайдалылығы үшін қолдануға тырысады. Ол күнделікті өмірде қоғам үшін пайда келтіруді ойламайды. Адам тек өзінің мүддесін көздейді, бірақ бұл жағдайда көптеген басқа кездегідей, ол көрінбейтін колмен мақсатқа қарай бағытталады. Мұндай зерттеу және сегменттеу ең идеалды зерттеу және сегменттеу ретінде қарастырылады. Оның негізін қалаушы Адам Смит болды. Негізгі белгілері: жеке меншік, таңдау еркіндігі, жеке қызығушылық-қылықтың негізі, бәсекелестік, еркін баға белгілеу, мемлекеттің араласуы шектеулі.

Әкімшілдік-әміршілдік зерттеу және сегменттеудің ұраны: «Қазіргі өндіргіш күштермен олардың ұғыну бейнесінде, тіпті табиғатымен қарау байқалады. Өндірістегі қоғамдық анархия өндірісті қоғамдық-жоспарлы реттеумен алмастырылады». Негізгі белгілері: барлық материалдық ресурстардың қоғамдық меншігі, өнімді тіркелген баға мен сәйкестендірілген жалақы арқылы тік тарату, орталықтандырылған жоспарлау, зерттеу және сегменттеу тәртіп қатаң әкімшілік және қылмыстық-құқықтық шаралар қолдану арқылы қамтамасыз етіледі, зерттеу және сегменттеудің даму бағасының жалпы көрсеткіштері басым, кәсіпкерлік жоқ, көлеңкелі зерттеу және сегменттеу барлық шаруашылық қызметін қолдайды, саясат зерттеу және сегменттеудан басым.

Әкімшілік-әміршілдік зерттеу және сегменттеудің нарықты зерттеу және сегменттеуға қарағанда артықтығы мынада: ол ашық түрде жұмыссыздықты, өндірістің құлдырауын болдырмайды.

• 
  американ;
  
• 
  жапон;
  
• 
  швед;
  
• 
  неміс;
  
• 
  француз;
  
• 
  қытай;
  
• 
  оңтүстік корея.
  

1Современная зерттеу және сегменттеу. Многоуровневая учебное пособие (Под ред. О.Ю.Маметова-Ростов на Дону, Феникс 2001)

2. Блинов А.О. Малое предпринимательство. Организационные и правовые основы деятельности. М. Ось-89. 1998г.

3. Мамыров Н.К., Ихданов Ж. Государственное регулирование экономики в условиях Казахстана (теория,опыт, прблемы). Учебное пособие-Алматы: Зерттеу және сегменттеу, 1998г-248с.

4. Мамыров Н.К. Смагулов Н.Т. Яновская О.А. и др. Основы предпринимательства. Учебное пособие - Алматы 1997г-72с.


Бақылау сүрактары:

1. 
   Дәстүрлі зерттеу және сегменттеу
   
2. 
   Еркін бәсекенің нарықты зерттеу және сегменттеусы
   
3. 
   Әкімшілдік-әміршілдік зерттеу және сегменттеудің
   
4. 
   Аралас нарықты зерттеу және сегменттеуға
   
5. 
   Зерттеу және сегменттеу жүйелердің моделдері
   

1. 
   Меншіктің мәні, нысандары және зерттеу және сегменттеу жүйенің типтері.
   
2. 
   Меншік – зерттеу және сегменттеу категория.
   
3. 
   Меншіктің турлері және олардың зерттеу және сегменттеу қызметтері.
   
4. 
   Зерттеу және сегменттеу жүйелер және олардың модельдері. Қазақстан Республикасында жеке менщіктің қалыптасу мәселелері.
   
5. 
   Зерттеу және сегменттеу мүдделер мен қажеттіліктер және олардың түрлері.
   

Қазіргі қазақстандық заңнамаға сәйкес меншік иесі (өз қалауы бойынша) меншік объектісін иеленеді, пайдаланады және билік етеді. Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінде келесі категорияларға түсінік беріледі:

Иелену - мүлікті іс жүзінде иелену мүмкіндігінің заң жүзінде қамтамасыз етілуі.

Пайдалану - мүліктен оның пайдалы қасиеттерін алудың, сондай-ақ одан пайда табудың заң жүзінде қамтамасыз етілуі.

Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексі меншіктің жеке, мемлекеттік және аралас нысандарының қүқықтық ауқымын анықтайды. Әлемдік тәжірибеде және батыс ғылымында мемлекеттік болып табылмайтын барлық меншік "жеке" деп танылады. "Жеке" жеке-дара және топтық (аралас меншік) бола алады.

Меншік

Жеке меншік

(республикалық, коммуналдық)

Жеке

Жеке меншіктің өз еңбегі негізінде

Нарықты зерттеу және сегменттеудің қалыптасуы меншік қатынастарын өзгертудің заңды қажеттілігін туындатты. Бұл мемлекетсіздендіру және жекешелендіру арқылы жүзеге асырылады.

Аукцион немесе конкурс бойынша сату, сатып алу

2 сурет.
Жекешелендіру түрлері:

1. Шағын - жүмысшылар саны 200 адамға дейінгі объектілерді жекешелендіру.

2.Жаппай(купондық) -жұмысшылар саны 200 адамнан асатын орта кәсіпорындарды жекешелендіру.

3.Жеке жоба бойынша -ірі (5000 адамнан астам) және стратегиялық маңызды мемлекеттік меншік объектілерін жекешелендіру.

Жекшелендіру кезеңдері:

1 кезең-1991-1992 жылдар. Негізгі мақсаты-мемлекеттік меншікті басқа нысандарға айналдыру, азаматтардың мемлекеттік кәсіпорындардың мүліктерін сатып алу.

2 кезең-1993-1995 жылдар. Негізгі мақсаты-нарықты зерттеу және сегменттеуға көшуге жағдай жасау.

3 кезең-1996-1998 жж. Негізгі мақсаты-жекешелендіру үрдісін аяқтап зерттеу және сегменттеуда жеке сектордың басымдылығына жету.
Әдибиеттер:

1. 
   Блинов А.О. Малое предпринимательство. Организационные и правовые основы деятельности. М. Ось-89. 1998г.
   
2. 
   Мамыров Н.К. Смагулов Н.Т. Яновская О.А. и др. Основы предпринимательства. Учебное пособие - Алматы 1997г-72с.
   
3. 
   Зерттеу және сегменттеу предприятия. О.И. Волков. М. Инфра – М 1998г
   
4. 
   Камаев В.Д. и др. Основы экономики .-М.: 1992.
   

1. 
   Зерттеу және сегменттеу жүйелер және олардың модельдері. Қазақстан Республикасында жеке менщіктің қалыптасу мәселелері.
   
2. 
   Қазақстан Республикасындағы аралас меншіктер.
   
3. 
   Қазақстан Республикасындағы меншікті мемлекетсіздендіру және жекешелендіру проблемаралы.
   

1. 
   Нарық – зерттеу және сегменттеу категория ретінде.
   
2. 
   Нарық құрылымы.
   
3. 
   Түтыну тауарлар нарығы.
   
4. 
   Өндіріс факторлар нарығы.
   
5. 
   Қаржы, қызметтер, инновация, рухани өнім нарығы.
   

Зерттеу және сегменттеу байланыстар өнімнің өндірушіден тұтынушыға қозғалуын қамтамасыз етеді. Бір жағынан өндірушілер арасында көпжақты айырбас, екінші жағынан тұтынушылар арасында пайда болады. Мындай процесстер тауарлы қатынастарға ауысады, ал тауарлы-ақша қатынастар жағдайындағы айырбас процестер нарықты қатынастардың формасына ие болады. Нарықты қатынастардың мәнін қарастырғанда кез-келген зерттеу және сегменттеу әдебиетте олардың әртүрлі анықтамалары беріледі. Нарық-адамдар бір-бірін сатушы сатып алушы ретінде іздейтін- табатын орын. Нарық екі жақты мағынаға ие: 1.нарық айырбас, айналыс сферасында іске асырылады.

2.нарық-өндіріс, бөліс, айырбас, тұтыныс процестерін қамтитын адамдар арасындағы зерттеу және сегменттеу қатынастарының жүйесі.

Нарықты жүйе жеке меншіктің үстемдігі, қоғамдық еңбек бөлінісі, ақша арқылы жүзеге асырылатын айырбас қатынасының кеңінен дамуымен сипатталады. Бұл жүйе зерттеу және сегменттеудің орындылық қағидасына, яғни минималды шығындар арқылы максималды нәтижеге жетуге ұмтылысқа негізделеді.

• 
  өнірушілер мен тұтынушылар;
  
• 
  жеке меншік немесе аралас меншік;
  
• 
  баға белгілеу;
  
• 
  сұраныс пен ұсыныс;
  
• 
  бәсеке;
  
• 
  шектелген мемлекеттік араласу.
  

1. Үй шаруашылықтары - адамзат капиталының өндірісін, қайта өндірісін қамтамасыз ететін, қандай да бір фактордың меншік иесі болып табылатын, өз мұқтаждықтарын максималды қамтамасыз етуге талаптанатын, шешімді жеке-дара қабылдайтын құрамында бір немесе бірнеше тұлғалар бар зерттеу және сегменттеу бірлік, яғни мұның бәрі түтынушылар.

2. Фирма (кәсіпорын) - өнімдерді сату мақсатында дайындау үшін өндіріс факторларын қолданатын, пайданы максималдандыруға талпынатын, шешімді жеке-дара қабылдайтын зерттеу және сегменттеу бірлік.

3. Мемлекет - бұл үкіметтік және мемлекеттік мекемелер.

Нарықтың күрделі зерттеу және сегменттеу жүйе ретінде өзіндік құрылымы бар. Нарықтарды ажырату критерийлері көп және олардың бәрі нарықты қатынастардың әр түрлі қырларын сипаттайтындықтан маңызды болып табылады.

Сонымен қатар, әр зерттеу және сегменттеу жүйенің түпкі мақсаты түрлі зерттеу және сегменттеу мақсаттағы тауар өндіру арқылы іске асырылатын тұтыну болғандықтан, негізгі критерийі нарықтың нарықты қатынастар объектілерінің зерттеу және сегменттеу мақсатына қарай жіктелуі болып табылады.

Атақты Л. Эрхардтың айтуы бойынша, "нарықты зерттеу және сегменттеудан жоспарлы зерттеу және сегменттеуға өту оңай, керісінше, жоспарлы зерттеу және сегменттеуны еркін нарықты шаруашылықпен ауыстыру асқан қиыншылық тудырады".

Нарықтың атқаратын қызметтері:

• 
  реттеуші;
  
• 
  ақпараттық;
  
• 
  санациялық;
  
• 
  делдалдық;
  
• 
  баға белгілеу.
  

• 
  меншік формасы;
  
• 
  тауарөндірушілер құрылымы;
  
• 
  сауда түрлері;
  
• 
  жекешелендіру және мемлекетсіздендіру деңгейімен.
  

1.Нарықты қатынас объектілерінің зерттеу және сегменттеу мүдделері бойынша:

• 
  тауар мен қызмет нарығы;
  
• 
  өндіріс факторлар нарығы;
  
• 
  қаржы нарығы;
  
• 
  ақпарат нарығы.
  

• 
  жергілікті;
  
• 
  аумақтық;
  
• 
  ұлттық;
  
• 
  әлемдік.
  

3.Бәсекенің шектелу деңгейі бойынша:

• 
  жетілдірілген бәсеке нарығы;
  
• 
  монополистік бәсеке нарығы;
  
• 
  олигополия нарығы;
  
• 
  монополия нарығы.
  

• 
  көтерме сауда нарығы;
  
• 
  бөлшек сауда нарығы;
  
• 
  ауылшаруашылық өнімді мемлекеттік сатып алу нарығы.
  

• 
  ресми нарығы;
  
• 
  қара базар нарығы.
  

Нарықты инфрақұрылым-институттар (ұйымдар, фирмалар, мекемелер) жиынтығынан тұрады, оның мән-мағынасы нарықтың дамуы мен қызмет жасауы үшін қалыпты жағдай қалыптастырады және қызмет көрсетеді. Нарықты инфрақұрылымның элементіне-тауарлық, қор биржасы, еңбек биржасы, делдалдық және маркетингтік қызметтер, ақпараттық жүйелер, коммерциялық банктер, көтерме сауда орталықтары, аукциондар, жәрмеңкелер және т.б. жатады. Нарықты зерттеу және сегменттеудің бой көтеруі нарықты инфрақұрылым негізгі элементтерінің қалыптасуына мүмкіндік жасайды. Құрылған объектілер қалыпты зерттеу және сегменттеу нарықты қызметті қамтамасыз етуге тиіс. Оларға:

• 
  топтасқан тауарларды көтерме сауда жасау үшін сауда биржасы;
  
• 
  бағалы қағаздарды саудалау үшін қор биржасы;
  
• 
  өндіріс құрал-жабдығы мен тұтыну заттарын сату үшін коммерциялық көтерме сауда кәсіпорындары;
  
• 
  акционерлік кәсіпорын мен бірлестіктер қаржысына құралған қоймалар, элеватор, тоңазытқыш, транспорт шаруашылықтары;
  
• 
  коммерциялық банктердің коммерциялық несиелер арқылы қызмет жасауы, ол несиелер құрылтайшы-кәсіпорын пай жарнасынан немесе акционерлік негізде құрылуы керек;
  
• 
  коммерциялық ақпараттық орталықтар және кәсіпорындағы маркетингтік бөлімдер;
  
• 
  жарнамалық сипаттағы қызмет үшін құрылтайшылар;
  
• 
  сервистік, ремонттық, консультациялық, банктік және құқықтық қызметтер жатады.
  

1. 
   Блинов А.О. Малое предпринимательство. Организационные и правовые основы деятельности. М. Ось-89. 1998г.
   
2. 
   2 Мамыров Н.К. Смагулов Н.Т. Яновская О.А. и др. Основы предпринимательства. Учебное пособие - Алматы 1997г-72с.
   
3. 
   Зерттеу және сегменттеу предприятия. О.И. Волков. М. Инфра – М 1998г
   
4. 
   Камаев В.Д. и др. Основы экономики .-М.: 1992.
   

1. 
   Нарық моделдерін білу.
   
2. 
   Әр мемлекет бойынша сипаттау
   

Сұраныс пен ұсыныс – нарықты зерттеу және сегменттеудің мәселелерін шешетін категорияларымен таныстыру

1. 
   Сұраныс пен ұсыныстың түсінігі, олардың қызметтері.
   
2. 
   Сұраныс заңы.
   
3. 
   Сұраныс қисығы.
   
4. 
   Сұранысты анықтайтын факторлар.
   
5. 
   Ұсыныс кисығы.
   
6. 
   Ұсынысты анықтайтын факторлар.
   
7. 
   Ұсыныспен Сұраныстың өзара байланысы.
   
8. 
   Нарықты тепе-тендік.
   

Нарықты зерттеу және сегменттеу сұраныс пен ұсыныстың бітпейтін өзара әрекеттестігімен сипатталады. Сұраныс дегеніміз - адамдардың тауар сатып алуға талабы мен қабілеттілігі. Баға мен бағадан тыс факторлар сұранысқа ықпал тигізеді. Сұраныс заңы - сұраныс көлемінің бағаға кері төуелділігі деп білеміз: тауардың бағасы неғұрлым төмен болса, тауар сұранысы соғұрлым жоғарылайды. Сұраныстың қисық сызығы - сұраныс заңының графикалық бейнеленуі. Сұраныстың бағаға кері тәуелділігі мына себептерге байланысты: 1) баға төмендегенде сатып алушылар саны көбейеді; 2) түтынушының сатып алу қабілеті өседі; 3) арзандаған тауардың қосымша бірліктерін сатып алу тиімді болады. Баға әсері сұраныс шамасын өзгертеді де, сұраныстың қисық сызығы бойынша (D) көрінеді. Бағадан тыс факторлар сұраныстың өзін өзгертеді және сұраныс қисығын оң жаққа (өскен жағдайда) және сол жаққа (төмендегенде) ысырады.

Сүраныс мен ұсыныстың өзара ерекеттестігі баға механизмі мен бәсеке негізінде іске асырылады. Бұл сұраныс мен ұсынысты теңестіріп, тепе-тең бағаның құрылуына әкеліп соғады. Егер нарықты бага тепе-теңдік бағадан артық болса, артық ұсыныс (артылып қалу) пайда болады, немесе ұсыныс шамасы тауар сұранысынан асып кетеді. Егер на рықтық баға тепе-тең бағадан төмен бекітілетін болса, қанағаттанарлықсыз сұраныс (тапшылық) пайда болады, бұл жағдайда сұраныс шамасы ұсыныс шамасынан басым болады.

Тауардың бағасының өзгеруі, тұтынушылардың кірісі мен басқа тауарлардың бағасы сұранысқа әр түрлі әсер етеді. Икемділік дегеніміз - бір айныманың екінші айныманың өзгеруіне пайыздық өзгерістің қатынасы ретінде көріну реакциясы.

Тауар баға икемділігіне көбірек ие болған сайын оның алмастырушылары көбірек болады (немесе тұтынушыға қажеттігі аз болса). Ұсыныстың икемділігіне ықпал ететін маңызды фактор - уақыт. Ұсыныс әдетте ұзақ мерзімге икемді (өйткені өндірісті үлғайту немесе өндірісті басқа бір түріне ауыстыруға мүмкіндік бар) - бағаның өзгеруі ұсыныс шамасына әсер етеді.

°
Q₁

СҮРАНЫСТЫҢ БАҒАДАН ТЫС ФАКТОРЛАРЫ

Тұтынушы-лардың кірістері

талғамы

Күтілісі


Ұсыныстың бағадан тыс факторлары.

ҰСЫНЫСТЫҢ БАҒАДАН ТЫС ФАКТОРЛАРЫ

Ресурс

Технология

тауарлардың багалары

Сатушылар

Салық пен жәрдем қаражаты

Сүраныстьщ баға жөнінен икемділігі

2. Блинов А.О. Малое предпринимательство. Организационные и правовые основы деятельности. М. Ось-89. 1998г.

3. Мамыров Н.К., Ихданов Ж. Государственное регулирование экономики в условиях Казахстана (теория,опыт, прблемы). Учебное пособие-Алматы: Зерттеу және сегменттеу, 1998г-248с.

4. Мамыров Н.К. Смагулов Н.Т. Яновская О.А. и др. Основы предпринимательства. Учебное пособие - Алматы 1997г-72с.

1. 
   Сұраныс пен ұсыныстың түсінігі, олардың қызметтері.
   
2. 
   Сұраныс заңы.
   
3. 
   Ұсыныспен Сұраныстың өзара байланысы.
   
4. 
   Нарықты тепе-тендік.
   

1. 
   Бәсеке: мәні, зерттеу және сегменттеу рөлі.
   
2. 
   Бәсекенің формалары мен қызметтері.
   
3. 
   Монополиялық бірлістіктер.
   
4. 
   Бәсеке мен монополияның бірігүі. ҚР бәсеке нарығын қалыптастыру проблемалары мен жолдары.
   

Кәміл бәсекеге көпшілік фирмалар бір текті өнім өндіріп сататын нарықты құрылым тән. Салаға ену және шыру шектелмеген. Әр фирма саланың жалпы өнім көлемінің азғантай бөлігін шығарады. Мұндай жағдайда бірде-бір фирма өнім бағасына әсер ететіндей нарықтың бөлігіне ие емес.

Жетілдірілмеген бәсеке белгілі бір монополиялық билігімен ерекшеленеді. Оның пайда болуына салаға ену кезінде заңны және табиғи тосқауылдар әсер етеді. Тосқауылдардың мықтылық дәрежесіне сәйкес не таза монополия, не монополистік бәсеке, не олигополия пайда болады.

Монополиялар мен монополистік бәсекедегі фирма өнімдеріне сұраныс ауытқымасы нарықты сұраныстың ауытқымасы болып табылады да, теріс еңкіш сызықты болады. Сондықтан фирмалар тауардың өндірілуін бақылай отырып (монополистік бәсеке үшін бақылау толық емес), бағаға ықпал ете алады. Монополия жағдайында (бағалың кемсі-тушілікке бармайтын) тауардың қосымша бірлігін сатудан алатын шекті кіріс (MR) оның бағасынан төмен.

Фирманың табысы максималды болған жағдайда өндіру келемі MR = МС ережесімен анықталады. Кестеде бұл шекті шығын ауытқымасы мен шекті табыс ауытқымы-ының қиылысу орны болып табылады. Бекітілген баға максималды табыс беретін сұраныс ауытқымасының биіктігімен анықталады. Мұндай баға шекті шығындардан әр-дайым жоғары.

Бәсекемен күресу әдістемелері

БӘСЕКЕЛІК КҮРЕСТІҢ ӘДІСТЕМЕЛЕРІ

Бәсекенің формалары:

1. 
   Кәміл бәсеке-еркін бәсеке нарығы.
   
2. 
   Жетілдірілмеген бәсеке.Ол өзі 3 түрге бөлінеді:
   

• 
  монополия-тауардың бағасына ықпал ететін, өндірістің көп бөлігін бақылайтын бір ғана сатушының билігі.
  
• 
  олигополия-ірі фирмалар билейтін нарық.
  
• 
  монополистік бәсеке-біртекті емес, бірақ ұқсас тауар ұсынатын сатушылар саны көп нарық.
  

Монополиялардың пайда болуының негізгі себептері — өндіріс пен капиталдың шоғырлануы.

Казақстан Республикасының монополияға қарсы заңы мынадай нормативті-құқықтық актілерге негізделген: ҚР «Табиғи монополиялар туралы», «Адал емес бәсекелестік туралы», «Бәсеке және монополия қызметін шектеу туралы» заңдары.

Адал емес бәсекенің келесі түрлері бар:

1. 
   Фирмалық атауды, тауар белгісін заңсыз пайдалану.
   
2. 
   Бәсекелестің бәсекеші тауарының сыртқы рәсімдеуін тікелей ұдайы өндіріс жолымен көшіру.
   
3. 
   Сатушының сатудың қосымша шарттарын зорлап еңгізу;
   
4. 
   Басқа бәсекелестің қызметін әдепсіз түрде салыстыратын жарнаманы тарату.
   
5. 
   Тауардың нағыз қасиеттері мен сапасы туралы мәліметтерді жарнамада әдейі бұрмалау немесе жасыру.
   
6. 
   Бәсекелестікті болдырмауға әкелетін нарықты қатынас субъектілерінің деңгейлес қосылуы т.б.
   

1. 
   1Современная зерттеу және сегменттеу. Многоуровневая учебное пособие (Под ред. О.Ю.Маметова-Ростов на Дону, Феникс 2001)
   
2. 
   Блинов А.О. Малое предпринимательство. Организационные и правовые основы деятельности. М. Ось-89. 1998г.
   
3. 
   Мамыров Н.К. Смагулов Н.Т. Яновская О.А. и др. Основы предпринимательства. Учебное пособие - Алматы 1997г-72с.
   
4. 
   Рузавин Г.И. Основы экономики. М.Банки и биржи. 1999г.
   

1. 
   Монополиялық бірлістіктер.
   
2. 
   Бәсеке мен монополияның бірігүі. ҚР бәсеке нарығын қалыптастыру проблемалары мен жолдары.
   
3. 
   Бәсекемен күресу әдістемелері
   

1. 
   Жеке меншік – нарықты зерттеу және сегменттеудің, негізі.
   
2. 
   Бизнес – нарықты зерттеу және сегменттеудің жылжытушы күші, оның белгілері мен түрлері.
   
3. 
   Кәсіпкерліктің үйымдастыру – құқыұтық формалары: артықшылықтары мен кемшіліктері. ҚР кәсіпкерліктің дамуы.
   

Кәсіпкерлік-адам қызметінің ерекше саласы және ол еңбектің басқа түрлерінен оқшауланып тұрады. “Кәсіпкерлік” терминін алғашқы рет ағылшын экономисі Ричард Кантильон (1650-1734) еңгізді. Бұл ұғымға ол нарықты тәуекелділік жағдайында табыс алу мақсатымен өндірісті ұйымдастырудағы адам белсенділігін жатқызған.Кәсіпкерлік-бұл адамның зерттеу және сегменттеу қызметі, жаңа ізденіске бағытталады және осы жаңалықты жүзеге асыру үшін тәуекелге бас ұрады.

Кәсіпкерлік пен бизнес ұғымын бір-бірімен баламалап, теңестіріп қарауға болмайды. Бизнес-табыс әкелетін кез-келген қызметтің түрі. Кәсіпкерлік-новаторлық іс. Нағыз кәсіпкерлік-ол өнертапқыш. Зерттеу және сегменттеуда “кәсіпкерлік қабілеттілік” деген ұғым бар. Ол дегеніміз адамның бизнесте жаңалықты аша білу қабілеттілігі, бірақ бизнеске қатысатындардың барлығының қолынан бұл келе бермейді. Бизнес-бұл табыс әкелетін адамның зерттеу және сегменттеу қызметі.

Кәсіпкерліктің ұйымдастыру-құқықтық формаларының ерекшеліктері келесі:

-шаруашылық бірлестіктің қатысушылар саны

-капитал иесі

-басқару формасы

-мүліктің қайнар көздері

-мүліктік жауапкершілік шегі.

Кәсіпкерлік қызметпен заңды және жеке тұлғалар айналысады.

Заңды тұлғаның екі түрі бар: коммерциялық және коммерциялық емес.

Коммерциялық ұйымдар: толық серіктестік, коммантидтті серіктестік, жауапкершілігі шектеулі серіктестік, қосымша жауапкершілігі бар серіктестік, акционерлік қоғам, өндірістік кооператив, мемлекеттік кәсіпорындар.

Серіктестік-үлестері әртүрлі формалы және оның құрамынан шыққан кезінде сондай алынатын, барлық мүшелері кәсіпкерлік әрекетке жеке араласатын шағын компаниялар болып табылады.

Толық серіктестік-серіктестіктің міндеттері бойынша оның мүшелері өзінің барлық мүліктермен ортақ та толық жауапкершілікте болады.

Коммандитті серіктестік немесе “сенім артқан серіктестік” мұнда серіктестік мүшелерінің бір бөлігі осы ұжымның міндеттемелері бойынша, өз мүліктері есебінен толық жауапкершілікте болса, ал қалған бөлігі тек өздері қосқан жарнасы көлемінде ғана жауапкершілікте болғандықтан, басқару ісіне араласпайды.

Жауапкершілігі шектеулі серіктестік-серіктестіктің міндеттемелері бойынша оның мүшелерінің бәрі тек өздерінің қосқан жарналары көлемінде ғана жауапкершілікте болады.

Қосымша жауапкершілігі бар серіктестік, яғни бұд жерде серіктестіктің міндеттері бойынша оның мүшелері ең алдымен өз жарналары көлемінде, ал жарналары жетпей қалған жағдайда өз мүліктерінің жарнаға тең көлемінде қосымша жауапкершілікте болады.

Акционерлік қоғам-бұл қаржысы акцияларды сату арқылы жиналатын және сол акция иелеріне келешектегі пайда есебінен дивиденд беріп отыратын серіктестіктер.

Акция-бұл оның иесі акционерлік қоғамның капиталына өз үлесін қосқанын және оның сол кәсіпорынның түсірген пайдасының белгілі бөлігін алуға құқы бар екенін растайтын бағалы қағаз. Акционердің өз акциясына алып отыратын табысы дивиденд деп аталады.

Қарапайым акция акционерлік қоғамның өз арасында бөлуге арналған пайданың бір бөлігінен дивиденд алуға құқық береді. Сонымен бірге, акцияның бұл түрі акционерлердің жиналысында қатысуға және бір дауысқа құқық береді.

Акциялар құнды қағаз нарықтарынды-қор биржаларында сатылады және сатып алынады. Бірақ акция бағасы әдетте осы құжатта көрсетілген ақша сомасына сай келе бермейді. Акция бағасы дивидентің мөлшері мен процентінің мөлшерлеріне байланысты болып және өзінің иесіне ақша салғаны үшін дивиденд сияқты табыс алуды қамтамасыз ете алатын ақша сомасына сай келеді.

Бүгінгі таңда мемлекет иелігінен алу мен жекешелендіру нәтижесінде меншік пен кәсіпорындардың алуан түрлері мен формаларының барлығы бірдей заң жүзінде орнықпағанымен, дұрыс қалыптаса бастады. Олардың ең алдымен мемлекеттік меншікке негізделетін және төмендегідей формаларда әрекет жасайтын түрлері бар:

• 
  мемлекеттік бюджетте тұрған кәсіпорындар мен ұйымдар-несие негізінде коммерциялық қызметпен айналыспайтын мемлекеттік-бюджеттік кәсіпорындар;
  
• 
  шаруашылық есеп, өзін-өзі қаржыландыру және өзін-өзі басқару негізінде жұмыс істейтін мемлекеттік шаруашылық есептегі кәсіпорындар;
  
• 
  мемлекеттік-жалгерлік кәсіпорын-мемлекеттік кәсіпорынды, оның бір бөлімшесін немесе басқа мүліктерін сондағы еңбек ұжымының өзі жалға алған жағдайда құрылады;
  
• 
  кооперативтік кәсіпорындар-бұл жаңа түрлі кооперативтер. Олар жалға алған немесе олардың пайдалануына берілген мүліктерді пайдаланып, тауар шаруашылығымен айналысу мақсатымен кооперативке мүше ретінде ерікті түрде бірлескен адамдар тобы. Олар өндірісті дербес, өзін-өзі басқару және өзін-өзі қаржыландыру принципіне сәйкес ұйымдастырылады.
  
• 
  мемлекеттік-акционерлік қоғам немесе холдингтер;
  
• 
  мемлекеттік бірлескен кәсіпорындар, сол кәсіпорынды құрушылардың мүліктерін біріктіру жолымен құрылады. Оларға заңдылық құқығы бар тұлғалар, шетел мекемелері мен азаматтары кіреді.
  

1Современная зерттеу және сегменттеу. Многоуровневая учебное пособие (Под ред. О.Ю.Маметова-Ростов на Дону, Феникс 2001)

2. Блинов А.О. Малое предпринимательство. Организационные и правовые основы деятельности. М. Ось-89. 1998г.

3. Мамыров Н.К., Ихданов Ж. Государственное регулирование экономики в условиях Казахстана (теория,опыт, прблемы). Учебное пособие-Алматы: Зерттеу және сегменттеу, 1998г-248с.

4. Мамыров Н.К. Смагулов Н.Т. Яновская О.А. и др. Основы предпринимательства. Учебное пособие - Алматы 1997г-72с.

Бақылау сұрақтары:

1. 
   Жеке меншік – нарықты зерттеу және сегменттеудің, негізі.
   
2. 
   Бизнес – нарықты зерттеу және сегменттеудің жылжытушы күші, оның белгілері мен түрлері.
   
3. 
   Кәсіпкерліктің үйымдастыру – құқыұтық формалары: артықшылықтары мен кемшіліктері. ҚР кәсіпкерліктің дамуы.
   

1. 
   Баға және оның қызметтері.
   
2. 
   Баға орнату стратегиясы.
   
3. 
   Жаңа тауарларға баға орнату.
   
4. 
   Нарықтағы тауарларға баға орнату.
   
5. 
   Баға орнатудың мақсатын және әдісін таңдау.
   
6. 
   Баға дискриминациясы
   

Құн мен баға-ұқсас ұғымдар, алайда біркелкі, пара-пар деп түсінуге болмайды. Құн тауар өндірісінің шығындарын көрсетеді, ал жекелеген тауардың бағасы нарықта байқалады және ол құннан ауытқуы әбден мүмкін. Себебі оған сұраныс пен ұсыныс, пайдалылық, сиректік, мода, инфляция және т.б. факторлар ықпал жасайды. Баға-тауар құнының ақшалай өлшемінің модификациясы. Нарықты зерттеу және сегменттеуда тауар қозғалысы шаруашылық процесстерін реттеудің инструменті болып табылатын бағамен іске асады. Баға белгілеу механизмі бірқатар элементтерден тұрады: бағалар, олардың құрылымы, деңгейі, белгілеу тәсілі, баға динамикасының факторлары.

1. 
   Баға-құнның ақшалай көрінісі. Ол құннан ауытқып тұрады, тек нарықты тепе-теңдіктің кейбір моменттерінде құнмен сәйкес келеді.
   
2. 
   Баға-тауарға төленетін ақша соммасы, яғни баға тауар өндірісіне кеткен шығындармен байланыспайды.
   

• 
  Есеп қызметі. Бұл өнім өндіргенде қоғамдық қажетті еңбек шығыны процессінің өзгеруінде байқалады және әртүрлі өнімді өндіру қалай немен жүзеге асқанын көрсетеді.
  
• 
  Ынталандыру қызметі. Бұл кезде баға өндіріс тиімділігіне әсер етіп, өнім ассортиментін жаңғыртуға, жаңа технологияны қолдануғағ өнім сапасын арттыруға күш салады.
  
• 
  Бөлу-реттеу қызметі. Бағаның бөлу қызметі сұраныс пен ұсынысты реттеу және тұтынушы мәртебесінің өзгеруі кезінде байқалады.
  
• 
  Нарықты, тепе-теңдік сақтағанда, тұтыну мен өндірісті теңгергенде байқалады.
  
• 
  Ақпараттық. Баға тұтынушыға сатушылар тарапынан тауар ұсынымы туралы белгі береді және олар өз өнімі үшін қанша алғысы келетіндігін баяндайды.Екінші жағынан сатушылар сатып алушылардың төлем қабілеттілігін немесе өндіріс ресурстарының қорын байқайды. Мұндай ақпарат барометр сияқтя-зерттеу және сегменттеудағы конъюктура жағдайын айқындап, кейбіреулердің іскерлік белсенділігін арттырады.
  

• 
  Нарықты баға сатушы мен сатып алушы арасында пайда болады. Бұл кәміл бәсеке нарығына тән. Нарықты баға реттелмейді, себебі ол сұраныс пен ұсыныс әсерімен қалыптасады.
  
• 
  Аукциондық баға.
  
• 
  Комиссионды баға.
  
• 
  Шартты баға (өзгертуге жатпайтын баға)
  
• 
  Фьючерстік баға.
  
• 
  Мемлекеттік баға (тарифтер мен бекітілген бағалар)
  
• 
  Бөлшек баға, тауарды бөлшектеп сатқанда қолданылады.
  
• 
  Көтерме баға, ірі партия тауарларын сауда және өнеркәсіп кәсіпорындарына жеткізуде қолданылады.
  
• 
  Монополды баға, монополиялар бекіткен жоғары немесе төмен өндіріс бағасы.
  
• 
  Монопсоды баға, жалғыз сатып алушымен қойылатын баға.
  
• 
  Халықаралықбаға-халықаралық сауда бағасы.
  

1. 
   Үкімет оргндары тарапынан бағаны бақылау. Мемлекетті орган мен олардың әлеуметтік партнерлары бағалы бақылаудың басты мақсаты-өмір сүру құнының өсуін айқындау.
   
2. 
   Бағаға жанама әсер ету. Мұның мәні мынада: сыртқы саудада кейбір сандық немесе кедендік шектеуді еңгізу немесе алып тастау. Сондай-ақ есептеу ставкасының өзгеруі, салық ықпалдығын ескеру, ақша эмиссиясының көлемін көбейту немесе азайту.
   
3. 
   Мемлекеттің баға құрылу процесіне араласуы. Бұл жерде үкімет органдарының өндіріс шығындарын көтеруге рұқсат етілуі көзделген: өзіндік құнға көтеріңкі жойылған амортизация қосылады және басқа қорларға жіберілген нәрселер.
   
4. 
   Бағадағы лидерлік. Бұл құбылыс өндіріс саласының тауар мен қызмет көрсету саласында басталады. Себебі мемлекеттің үлесі сүбелі. Егер салаларды мемлекет пен жеке кәсіорындар басқарса, мемлекет конъьюктуралық немесе құрылымдық-саяси мақсатта өзіне жататын кәсіпорындар бағасына әсер ету қолынан келеді. Мемлекет нарықтың көлемді бөлігін бақылап, ұсынымның шектелуімен баға белгілеуде лидер болып, сала бойынша оның деңгейін анықтайды. Осындай жағдай мемлекеттік ірі сатып алушы және тапсырыс беруші салаларында да қалыптасқан.
   
5. 
   Мемлекеттің бағаға тікелей әсері. Мұны мемлекеттік субсидия жүзеге асырып, сала ішінде, салада немесе аймақта жеке тұтынушылар шығынының төмендеуін байқатады.
   
6. 
   Зерттеу және сегменттеудің мемлекеттік секторында өндірілген тауар және жасалатын қызметке жеңілдетілген баға мен тарифтерді белгілеу. Бұған минерал-шикізат және жағармай-энергетикалық ресурстар, темір жол мен почта-телеграф тарифтерінің бағасын айтамыз.
   
7. 
   Бағаның көрсетілген түрін немесе олардың белгіленген көтерілу шегін үкіметтің бақылауы. Бағаны осылай реттеу әлеуметтік келеңсіздіктің белен алғанында ғана қолданылады.
   
8. 
   Тауардың кейбір түрлеріне бағаны бекіту мен бақылауды ұлттық органдар құзырына береді.
   

1Современная зерттеу және сегменттеу. Многоуровневая учебное пособие (Под ред. О.Ю.Маметова-Ростов на Дону, Феникс 2001)

2. Блинов А.О. Малое предпринимательство. Организационные и правовые основы деятельности. М. Ось-89. 1998г.

3. Мамыров Н.К., Ихданов Ж. Государственное регулирование экономики в условиях Казахстана (теория,опыт, прблемы). Учебное пособие-Алматы: Зерттеу және сегменттеу, 1998г-248с.

4. Мамыров Н.К. Смагулов Н.Т. Яновская О.А. и др. Основы предпринимательства. Учебное пособие - Алматы 1997г-72с.

1. 
   Ф.Ф. Стерликов. Зерттеу және сегменттеу 100 вопросов, 100 ответов. Гуманитарный издательский центр «Владос», 1999
   

1. 
   Баға орнату стратегиясы.
   
2. 
   Жаңа тауарларға баға орнату.
   
3. 
   Нарықтағы тауарларға баға орнату
   

1. 
   Факторлық табысты бөлу және қалыптастыру.
   
2. 
   Жалақы және еңбек қатынастарын реттеу.
   
3. 
   Жалақының зерттеу және сегменттеу негізі.
   
4. 
   Еңбек нарығында жалдау проблемасы, жұмыссыздық және әлеуметтік кепілдер.
   
5. 
   Табыс және капитал.
   
6. 
   Капитал және пайыз.
   
7. 
   Табыстың зерттеу және сегменттеу негізі.
   
8. 
   Рента түрлері.
   

Зерттеу және сегменттеу игіліктерді өндіру үшін ресурстар, яғни қоғамның әлеуметтік мүмкіндіктері пайдаланылады. Өндіріс үрдісінде ресурстар өндіріс факторларына айналады, олар келесі топтарға бөлінеді: жер, еңбек, капитал, кәсіпкерлік.

Еңбек нарығы-бұл жұмыс күшіне сұраныс пен ұсыныс сәйкестігінің жалпыға ортақ формасы.

Еңбек нарығын мемлекеттік реттеу:

• 
  Жұмысқа орналастыру және кәсіби даярлық пен қайта даярлықтан өтуге көмектесу.
  
• 
  Үйлесімді еңбек нарығын жасауға ынталандыру, еңбек қатынастарын құқықтық қамтамасыз ету.
  
• 
  Жұмыссыздарды әлеуметтік қорғау.
  

Жұмыссыздарды әлеуметтік қорғау принциптері келесі:

- тиімді жұмыс істеу, кадрлар даярлау және қайта даярлау жүйесін қамтамасыз ету;

- кіріс жасаудың тиімді жүйесін ұйымдастыру;

- кірістегі және жеке тұтынудағы дифференциация процесін макрозерттеу және сегменттеу реттеу;

- ең төменгі өмір сүру деңгейінің нақты көрсеткішін анықтау және оны жүйелі түрде индексациялау;

-жұмыссыздарды әлеуметтік қорғаумен қамтамасыз ету.

Жер рентасы-жер учаскесін уақытша қолданғанға төленетін төлем. Бұл төлемқосымша құнның арендатор капиталының орташа пайдасынан артық болу есебінен пайда болады.

Дифференциалдық рентаның екі түрі бар: 1-ші және 2-ші дифференциалдық ренталар. 1-ші дифференциалдық рентаның құрылу себебін жерді шаруашылық объектісі ретінде монополиялау болып табылады. Оның мәнісі мынада: сапалық жағынан жақсы және орташа жер учаскелерін пайдаланған кәсіпкер-арендаторлар, өздерінше жерді шаруашылық объектісі ретінде игереді. Сондықтан олар оған басқа кәсіпкерлердің капитал салуына жол бермейді, сөйтіп сапалық жағынан жақсы және орташа жер учаскісінен монополды қосымша пайданы табады.

Дифференциалды және абсолютті ренталардан басқа жекелеген кейбір жер учаскісінде монополиялық рентаның болуы мүмкін. Оның пайда болуы монополиялық бағамен түсіндіріледі, себебі ондай баға кейбір сирек ауыл шаруашылығы өнімдеріне белгіленеді.

Қазіргі дамыған нарықты тауар өндірісі жағдайында өнімнің көптеген бөлігі сату үшін шоғырланады және ұдайы өндіріс процесінің төрт фазасының бірлігін қалыптастырады: өндіру, бөлу, айырбастау, тұтыну. Осы бірлікте капитал ұдайы өндіріс процесінің бөлінбейтін бөлігі болып табылады. Оның негізгі қызметі өнеркәсіп капиталына қызмет жасауға саяды және осы қызмет өнеркәсіп капиталының өнімділігі арттырады. Сауда капиталының басты ролі, ол құнның тауарын түрін ақшалай да өзгертеді.

Қарыз капиталы-бұл өнеркәсіп капиталының оқшауланған бөлігі. Қарыз капиталының құрылу мүмкіндігі өнеркәсіп капиталының шеңбер айналымымен түсіндіріледі. Қарыз капиталының бірнеше қайнар көзі бар:

- тауарды өткізу мен жаңасын сатып алудағы уақыттың сай келмеуі;

- қосымша құн бөлігінің қорлануы, бірақ уақытша өндірісті ұлғайтуға қолданылмайды;

- амортизациялық төлемдер;

- жалақыны төлеуге арналған ақшалар;

1. 
   Блинов А.О. Малое предпринимательство. Организационные и правовые основы деятельности. М. Ось-89. 1998г.
   
2. 
   Мамыров Н.К., Ихданов Ж. Государственное регулирование экономики в условиях Казахстана (теория,опыт, прблемы). Учебное пособие-Алматы: Зерттеу және сегменттеу, 1998г-248с.
   
3. 
   Мамыров Н.К. Смагулов Н.Т. Яновская О.А. и др. Основы предпринимательства. Учебное пособие - Алматы 1997г-72с.
   
4. 
   Рузавин Г.И. Основы экономики. М.Банки и биржи. 1999г.
   

1. 
   Еңбек нарығында жалдау проблемасы, жұмыссыздық және әлеуметтік кепілдер.
   
2. 
   Табыс және капитал.
   
3. 
   Капитал және пайыз.
   
4. 
   Табыстың зерттеу және сегменттеу негізі.
   
5. 
   Рента түрлері.
   

1. 
   Нарықты инфрақұрылымы.
   
2. 
   Өнімді бөлу, бөлу амалдары.
   
3. 
   Бөлшек сауда оның қызметтері.
   
4. 
   Көтерме сауда оның қызметтері.
   
5. 
   Тауар биржасының түсінігі, оның белгілері мен қызметтері.