Диплом жұмысы Тақырыбы: «Бастауыш мектеп білім мазмұнындағы Абай шығармаларындағы құлықтық тәрбие мәселелері»

Білім және ғылым министрлігі

«Халықаралық Қазақ- Түрік» университеті

Кафедра: Педагогика және психология

Диплом жұмысы

Тақырыбы: «Бастауыш мектеп білім мазмұнындағы Абай шығармаларындағы құлықтық тәрбие мәселелері»

Қорғауға жіберілсін:

Кафедра меңгерушісі: п.ғ.к., профессор С.С.Тілеуова

_____________________________________

«___»___________________200___ж.

Студент: Шалабаева Г.

Мамандығы: Бастауыш оқыту

педагогикасы мен әдістемесі

Ғылыми жетекшісі: Аға оқытушы

Ж.Б. Балажанова

Шымкент – 2008 ж.
Мазмұны
Кіріспе .................................................................................................. 3-5 бет
І - тарау. Бастауыш оқыту процесінде оқушыларды

адамгершілікке тәрбиелеудің маңызы ............................... 6-11 бет

оның мақсат – міндеттері .................................................... 6-11 бет

адамгершілікке тәрбиелеу құралы ретінде пайдаланудың

әдіс-тәсілдері .................................................................... 23-37 бет
2.1. Ана тілі оқулықтарында Абай шығармаларының

берілу жүйесі ................................................................... 23-37 бет

тәрбиелеу тәжірибесі ..................................................... 38-55 бет

Абай шығармашылығына арналған әдістемелік зерттеулерге М.Әуезовтың «Абай еңбектерінің биік нысанасы», Р.Сыздықованың «Абай шығармаларының тілі», Қ.Бітібаеваның «Абай шығармаларын оқыту», педагогтар Т.Тажібаевтың «Философские, психологические, педагогические взгляд Абая Кунанбаева», философ Ғ.Есимовтың «Абайдың 150 жылдығы», филолог Сүйіншәлиевтің «Абайдың қара сөздері» атты еңбектерін жатқызуға болады. [2] 45-47 б.

Бұл біздің «Бастауыш мектеп білім мазмұны Абай шығармаларындағы адамгершілік тәрбие мәселелері» деп аталатын дипломдық жұмысымыздың тақырыбының өзектілігін дәлелдейді.

Дегенмен бұл еңбектерде жоғары сынып оқушыларына оқыту мәселелері қарастырылады. Сондықтан біз бастауышта Абайдың адамгершілік қағидаларын таныту жолдарын зерттеу жұмысымыздың объектісі етіп алдық.

Бастауыш мектеп білім мазмұны Абай шығармаларындағы адамгершілік тәрбиесінің педагогикалық және әдістемелік жолдарын негіздеу.

1. 
   Абай туралы зерттеу еңбектеріне сүйене отырып, оның өскен ортасы, педагогикалық көзқарасы туралы сипаттап жазу.
   
2. 
   Бастауышта Абайдың адамгершілік мұратын ұғындыру жолдарының әдіс-тәсілдерін көрсету.
   

Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан және пайдаланған әдебиет тізімінен тұрады.

Кіріспеде жұмыстың әдіс намалық ақпараты келтірілді.

Бірінші тарауда, адамгершілік тәрбиесі туралы түсінік беріліп, оның мақсат- міндеттері, бастауыш сыныптағы оқыту процесінде оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеудің маңызы, адамгершілік тәрбиесін беруде Абай шығармаларын пайдаланудың жолдары баяндалды.

Екінші тарауда, ана тілі сабақтарында Абай шығармаларын оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеу құралы ретінде пайдаланудың әдіс – тәсілдері көрсетіліп, ана тілі оқулықтарында Абай шығармаларының берілу жүйесі, Абай шығармалары арқылы оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеу мәселесі жөніндегі озат іс –тәжірибелер жинақталды.

Қорытынды бөлімінде, зерттеу мәселесіне байланысты тұжырымдар жасалып, кейбір әдістемелік ұсыныстар келтірілді. Жұмыстың соңында оны орындау барысында оқып танысқан және пайдаланған 35 әдебиеттің тізімі көрсетілді.

І-Тарау. Бастауыш оқыту процесінде оқушыларды

адамгершілікке тәрбиелеудің маңызы.

1. 
   Адамгершілік тәрбиесі туралы түсінік, оның мақсат-міндеттері.
   

Жеке адамды адамгершілік жағынан қалыптастыру - әртүрлі факторлар мен жағдайлардың әсерінен іске асатын күрделі де, жан – жақты процесс. Жас жеткіншек әртүрлі ішкі және сыртқы, қоғамдық және табиғи факторлардың әсерімен дамиды. Өзін қоршаған ортадағы көптеген құбылыстар тікелей әсер етіп, оның мінез – құлқымен моральдық бейнесінде із қалдырады. [3] 113 б.

Мораль барлық қоғамдық өмірдің саласында – еңбекте, тұрмыста, саясатта, ғылымда, отбасында және халықаралық қатынаста адамның мінезі және санасын реттейді.

Мораль этикалық зерттеу объектісі. Этика – бұл философиялық ғылым, сананың формасы, қоғамдық қатынастардың түрі. Этикаға нормативтік этика және мораль теориясы кіреді. Нормативті этика игілік, жақсылық, жамандық, әділеттілік мәселелерін зерттейді, жеке адам мінез – құлқының кодексін жасайды. Мораль теориясы моралдың мәнін, нормаларын, тарихи сипатын анықтайтын заңдылықтарын зерттейді. Нормативті этика және мораль теориясы бір – бірімен тығыз байланысты, оларды бөліп қарастыруға болмайды.

Моральдық немесе адамгершілік сезімдер адамдардың бірлесе жасаған әрекеттері негізінде туып, дамиды да осы қоғамда үстемдік етіп отырған адамгершілік ережелеріне бағынады. Олар басқа адамдар мен адамның өзінің мінез – құлқы, әсерінен туады. Көңіл – күйінің осындай халде болуы – адамның өзі үшін де, басқалар үшін де міндетті түрде қажет деп санайтын мораль ережелеріне қылықтарының сай келуі немесе келмеуін өзінше бағалаудың нәтижесі.

Адамгершілік сезімдердің ерекшелігі – олардың әсерлілігі, яғни айқын көрінетін эстетикалық сипаты. Адамгершілік сезімдердің зстетикалық сипаты дегеніміз адамдарды жігерлендіріп отырады, олар өзінің барлық күші мен энергиясын кездескен қиыншылықты жеңуге жұмсап, сөйтіп мақсатқа жетуге мәжбүр ететін күш пайда болады.

Нормативті этика және мораль теориясы әрбір азаматты саналылықта тәрбиелеуде, адамгершілік тәрбиесі теориясы мен практикасын дамытуда елеулі орын алады. Нормативті этика және мораль теориясы негізінде моралдың мына түрлерін атауға болады: ұжымшылдық мораль, гуманистік мораль, белсенді, қарекетшіл мораль.

Әрбір адам өмірінде, іс - әрекетінде кездесетін мораль категорияларын (жақсылық, жамандық, борыш, ұят, адалдық, әділеттілік, қайырымдылық, абырой,т.б.) терең ұғынуы қажет.

Моральдық этикалық нормалар, халықтың ұлттық әдет – ғұрыптары қалыптасқан дәстүрлі ұрпақтан ұрпаққа ауысып отырады, жастардың мінез – құлқына байымды әсер етеді өйткені, халқымыздың өзі келешек ұрпаққа айтар ақылын, адамгершілік үлгісін, салт – сананы, дәстүрлерді насихаттап келді. Халқымыз өзінің бай тәжірибесіне сүйеніп, ұрпақты адал еңбекке, өнер – білімге тәрбиелейді, үйелменнің, ауыл –аймақтың, елдің ар – намысын қорғау сияқты ізгі адамгершілік қасиеттерін қалыптастырады.

Қай қоғамда болмасын, оның барлық салаларында өмірде, еңбекте, тұрмыста, үйелмендік жеке қатынастарда, мораль адамның мінез – құлқын, сана – сезім реттейді. Мораль принциптері белгілі қоғамдық бастауларды, өмір құрылысын, қарым – қатынас формаларын қуаттайды, бекітеді немесе керісінше өмір талаптарына байланысты олардың өзгеруін талап етеді.

Адамгершілік дағдыларының мектеп оқушыларының моральдық бейнесін қалыптастырудағы орны ерекше. Дағды - әрекетті орындаудың қалыптасқан тәсілі. Қандай да болмасын адамгершілік дағдыларының негізінде шартты рефлекторлық байланыстарды қалыптастыру және бекіту жатады. Дағдының ерекшелігі оның автоматтануы болып табылады. Мінез – құлық дағдылары баланың жеке басының ерекшеліктерін қалыптастыруда маңызды роль атқарады. Мысалы, баланы адамдармен инабатты сәлемдесуге үйретеді. Оған адамдар мен өмірдің түрлі жағдайларында қалай амандасу керек екенін түсіндіреді. Сан рет қайталау нәтижесінде балада үлкен адамдарға инабатты сәлем беру дағдысы қалыптасады.

Қазіргі кезеңде көпшілік арасында жүргізілетін тәрбие жұмыстарының мақсаты мен мазмұны әр адамға, оның ой - өрісіне, сезіміне, мінез- құлқына ықпал жасауы тиіс.

Кез-келген қоғамда қауымдасып өмір сүру ережелерін сақтау қоғамдық тәртіпті ұстаудың ең маңызды шарты болып табылады. Түрлі елдерде бұл ережелердің жергілікті жағдайларға, дәстүрлер мен салттарға тәуелді өзіндік ерекшеліктері болады. Ғасырлар бойы қалыптасқан үйелмендегі және қоғамдағы тәртіп ережелерін үйреншікті орындауда адамдардың өндіріс пен тұрмыстағы күрделі өзара қарым – қатынасы тасада қалады.

Қазіргі ғылым тұрғысында адамның өміршең белсенді қалпы – адамның қоғамдық мәнінің біртұтас қасиеті. Ол адамның әлеуметтік және табиғи ортамен қарым – қатынас шеңберін құрайды. Өзінде адамның және қоршаған ортаның шындығының күрделі құнды қатынастар жиынын біріктіріп, өміршең белсенді қалып адамның қоғамдық мәнінің әлеуметтік бағдарының сипатын, оның азаматтық тәртібі және іс - әрекетінің түрін анықтайды.

Адамның қоғамдық мәнінің әлеуметтік қалпында өнегелікті сенімдер ерекше роль атқарады. Сенім – адамның қоғамдық мәніне енген білім. Жалпы сана сияқты, өнегелікті сана, қандай деңгейде болмасын өзінің нәтижесі ретінде әрдайым белгілі бір бағаға ие болады, яғни шындықты белгілі бір дәрежеде білу болады. Айтылған білімді қоғам өмір сүретін өнегелік ережелерді, принциптерді түсіну болып табылады.

Мінез – құлық мәдениеті жөніндегі білім өнегелі тәртіптің алғы шартын ғана жасайды. Адамның қоғамдық мәнінің өнегелік дамуының негізінде оның өнегелік тәжірибесін қалыптастыру жатады. Осымен қатар өнегелік тәжірибеде адам тәртібінің барлық тәжірибесі сұрыпталмайтынын еске алу керек. Ең алдымен ол үшін белгілі бір маңызы бар және қажетті жоғары ой - өрістік және сезімдік белсенділік туғызатын өнегелік әрекеттер сұрыпталады. Олар адам санасы мен сезіміне елеулі із қалдырады, тек бұрынғы емес, жаңа өмір шеңбері мен жағдайларда онан арғы тәртібіне ықпал жасайды.

Адамның өзін қоршаған әлемге, алатын білімге, өмір сүріп, дамитын жағдайларға қатынасы баға беру сипатында болады. Білім адамның сезімі мен күйзеліс шеңбері арқылы өткенде ғана өнегелік көзқарастардың жалпы жүйесіне қатынасады және оның моральдық сезіміне дейін көтеріледі. Күйзеліс моральдық ережелердің сезімдік тасмалдаушысы ретінде көрінеді.

Мектеп тәртібінің қалыптасу барысының нәтижесі, адамның мәнінің маңызды сапалық қасиеті – тәртіптілік. Оның негізінде адамның қоғамдық мәнінің еркін дамуы, өз тәртібін қоғамдық мүддеге бағындыру білігі, мақсатты жүзеге асыру жолында өз құлқының ынтасын өшіре отырып қиындықтарды жеңе білуі жатады.

Адам тәртібінің ішкі өлшемі қазіргі кезде оның тек жеке еңбегіне ғана емес, ұжымның, тұтасынан алғанда, қоғамның іс - әрекетіне елеулі ықпал жасайды

Гуманизм адамның моральдық бейнесінің көрінісі ретінде адамдарға көмек етуге бағытталған іс - әрекеттерде, жолдастарымен қарым – қатынастарда, өзара талапты қайырымдылықта, жауапкершілікте, оқушылар арасындағы қара бастың қамын ойлау көріністерімен белсенді күресте тәрбиеленеді.

Өнегелік ұғымдар мен сенімдердің қалыптасу барысы тек мінез-құлық мәдениетінен ағарту жұмысын жүргізу емес, жоғары ой - өрістік және практикалық іс - әрекеттің кең шеңберін қамтитын.

Тәжірибе оқушылардың өнегелік санасы білім мен тәртіп тәжірибесінің бірлігіне негізделсе ғана нәтижелі қалыптасады.

Қайырымдылық пен зұлымдық жөніндегі өнегелік түсініктер мен ұғымдардың қалыптасуына, олардың жеке көзқарастар мен сенімдерге айналуына өнегелік жайында лекция, баяндама, әңгіме, пікір талстырулар ықпал жасайды.

Өнегелікке тәрбиелеу тәжірибесінде ең көп тарағаны – мінез – құлық шамаларына арналған әңімелер. Ол оқушларға моральдық принциптер мен шамаларды түсіндірудің түрі және оқушы бойына өнегелік баға, пікір, ұғым – сенімдерді қалыптастыру мақсатында оларды құбылыстар, қылықтар және әрекеттерді талқылауға және саралауға қатыстыру әдісі ретінде көрінеді.

Мінез – құлық шамалары жайлы әңгімелердің негізгі мақсаты – оқушыларға мораль жөнінде күрделі мәселелерді түсінуге, балалардың берік өнегелі тәртіп тәжірибесін саналы ұғынуына, мораль жөніндегі алған білімдері негізінде тәрбиеленушілерге өнегелік көзқарас, бағалау, пікірлерді қалыптастыру біліктерін дамытуға көмектесу.

Мінез – құлық шамалары жайлы әңгіме балалардың күнделікті өмірінен алынған деректер мен уақиғалардан, көркем әдебиет, мерзімді басылымдар, кинофильмнен алынған мысалдарды сұрыптау мен талқылау негізінде құрылады. Мінез – құлық шамалар жайлы әңгіме ерекшелігі оқушылар бойында өнегелік қылықтар жөнінде дұрыс баға және пікірлер айтуға балалардың өздерін қатыстыру әдісі болатындығында.

Белгілі өнегелік білім беру қажеттігі туса, бағдарламадан тыс әңгімелер де өткізіледі. Оң нәтижеге тек жақсы даярлық және білікті өткізілген әңгіме ғана жеткізеді.[4] 225-245б

2. 
   Абай шығармаларын бастауыш оқу-тәрбие процесінде пайдаланудың маңызы.
   

Абай шығармаларын бастауыш сыныптарда тәрбиелік мақсатта пайдалануда педагог – ғалымдар мен психологтардың жас ерекшеліктері туралы ілімін және Абайдың өзінің жас балаларға арналған тәрбиелік пікірлеріне сүйену – іс- шаралардың нәтижелі болуының кепілі. Бұл орайда Абай шығармалары тәрбиелік мақсатқа қол жеткізудің құралы ретінде қарастырылуы, тәрбиелік іс – шараның мазмұны емес, керісінше, тәрбиелік мазмұнды жүзеге асыратын құрал болуы керек. Мәселен, 1-сынып оқушыларының бойына сіңіретін негізгі әдет, дағдыларының бірі оларды тәртіпке бойсынуға тәрбиелеу болса, ақын шығармалары осы мәселені шешетін құрал ретінде қолданылуы керек. Сол сияқты 2-сыныптаы тәрбиелік іс – шаралардың арқауы оқушыларға жалпы еңбек туралы мәлімет бере отырып оқу еңбегіне көзқарас, оқу еңбегі дағдыларын қалыптастыру болса, мұны жүзеге асыруда ақын шығармаларынан көптеп көмекші материалдар табуға болады. 3- сыныпта оқушының өзіне сенімін тәрбиелеу, 4- сыныпта оқу, ғылым жайлы кеңірек түсінік беру және оның жолдарын көрсету, тағы сол сияқты басқа сыныптарда да, міне, осы бағытта жұмыс жүргізу Абай шығармаларын тәрбиелеу іс – шараларында тиімді қолдануда шарт түзеді. Енді бастауыш мектептің әр сыныбына қатысты тәрбиелік іс- шаралардың үлгілеріне тоқталамыз. [5] 55-60 б.

Бастауыш мектептің 1-сынып оқушылары Абайдың өз сөзімен айтсақ, «білсем екен, көрсем екен, үйренсем екен» деген жан құмарының басымдығымен қатар қайратының әлсіздігі, әсерленгіштік пен жақсы оқуға ұмтылумен қатар бір нәрсеге ұзақ көңіл қоюының қиындығы, зейінділігі жақсы болғанымен, табандылығы нашар. Сол себепті психикасы тұрақсыз, ал бұл бастаған ісін соңына жеткізу, әр нәрсені өз уақытында атқару, асықпай тиянақты істеу, өзін тежеу, артын ойлау, кешіктірмеу, сабаққа кешікпеу, үй тапсырмасын уақытылы орындау, оқытушының айтқандарын көңіл қойып тыңдау сияқты іс - әрекеттеріне кедергі келтіреді. Мұның барлығы, бір сөзбен айтқанда, - тәртіп делінеді. Осылардың бәрін орындау тәртіптілікке қатысты. Сондықтан 1-сыныптан бастап-ақ оқушыларды тәртіпке бағынуға тәрбиелеу кейінгі сыныптарда, тіпті бүкіл өмірінде аса маңызды. Сондықтан осы сынып оқушыларын тәртіпке бойынсынуға тәрбиелеуде Абай шығармаларын тиімді пайдалануға болады. Мәселен, ақынның 32- қара сөзіндегі пікірді арқау етіп, оқушыларға оқудағы мақсат білу, білмекке ұмтылу, ал білу деген көргенін, естігенін көңілге түйіп, тағы да білмегенін білу үшін пайдалану. Мұны 19-қара сөзіндегі «естілердің айтқан сөздерін ескеріп жүрген кісі өзі де есті болады ... Сол естілердің естіп білген жақсы нәрселерін ескермес, жаман дегеннен сақтаса, сонда іске жарайды... Мұндай сөздің есіткенде жайқақтап салғырттанып не салбырап, салғырттанып естісе, не есіткен жерін қайта қайырып сұрап ұғайын деп тұшынбаса ... ондай адамға сөз айтып сөз айтып не керек»,- деген үзінділер мен өлеңдеріндегі осы секілді пікірлерді пайдалануға болады. Бұлар, әрине бала ұғымына ауыр да болар, дегенмен, ұстаздар көмегімен игертуге болады. Бұлар арқылы оқушыларға мұғалімнің айтқандарын көңіл қойып тыңдау, оларды түсінуге ұмтылу, оларды орындау, әр нәрсені өз кезінде атқару – тәртіпке бойсынудың шартты екендігін ұғындырумен қатар, тәртіп – ілудің, үйренудің негізгі қағидасы екендігін саналарына сіңіруге болады. Мұнда тәртіпке бойсыну ең алдымен оқушының өз басына қаншалықты пайдалы екендігі Абай шығармалары арқылы ұғындыру мүмкіндіге мол. Айталық, 32- қара сөзден мынадый үзінділерді оқушыларға жаттатып, әр кез ескерудің үйрету пайдалы әдет-дағдылар қалыптастырудың кепілі: 1. Бір ғана білмектің өзін дәулет біл. 2. Білгеніңді берік ұстап, білмегеніңді білсем екен деп үміттен. 3. Әрбір естігеніңді, көргеніңді жақсы ұғынып ал. Немесе 19- қарасөзінен:

1. Естіген жақсы нәрселерді ескер, жаманнан сақтан. 2. Есіткеніңді қайта сұрап ал. 3. Есіткеніңді ұғайын деп ұмтыл, т.б.[6] 112-117 б.

Осы бағытта оқушылардың бойында тәртіпке бойсыну сезімдері мен дағдыларын қалыптастыруда Абай шығармаларынан көптеген материалдар тауып пайдалануға болады. Ал екінші сыныпта оқушылармен жүргізілетін тәрбиелік жұмыста Абай шығармаларын пайдалану, тәртіпке бойсынуға тәрбиелеуді жалғастырумен қатар еңбектену дағдыларын қалыптастыру арқау етіп алынады. Бұл жастағы оқушыларға ең алдымен оқу, білім алуға әрекеттену, білу үшін шамасының жеткенінше ұмытылудың өзі еңбек екендігін түсіну қажет. Сонымен қатар еңбектің басқа түрлерімен таныстыру, еңбектенудің қарапайым жолдарын үйрету, еңбек шарттарын орындауға тәрбиелеу (ұқыпты жылдам, сапалы, т.б.). Мұнда еңбек деген ұғым осы жастағы баллардың жас ерекшеліктеріне сәйкес алынады. Абай шығармаларын еңбек тәрбиесіне қатысты тәрбиелік іс – шараларды жүзеге асыруда пайдалану мүмкіндігі көптен бері айтылып келе жатқандықтан, ол ұстаздарға таныс. Мәселен, ең алдымен оқушыларға еңбектің қай түрі болмасын бір нәрсені игеруге бағытталады:

Түбінде баянды еңбек егін салған,

Жасынан оқу оқып, білім алған.

Би болған, болыс болған өнер емес,

Еңбектің бұдан өзге бәрі жалған -

деген өлең жолдарын жаттатып, қазіргі заман тұрғысынан түсіндіру, мәселен, оқудағы мақсат «бастық болу» (қазақ арасында кең тараған «менің балам бастық болады») деп емес, ең алдымен білу үшін, одан соң біліміңді «өзіме, еліме қызмет етемін деп, еңбектеніп бәрін табуға үйрену үшін оқимын (оқисың)» деген пікірді баланың санасына ендіру. Бұл – басты мақсат. Одан соң не нәрсені болмасын игеру үшін еңбектену керек, мысалы, өнер үйреніп, оны өз пайдасына жарату, мал бағып, егін егу немесе ғалым болу, ұстаз, дәрігер болу, т.б. Мұнда Абайдың 31- қарасөзіндегі «естіген нәрсені ұмытпастыққа төрт түрлі себеп бар» - деген үзіндіні оқу үшін аса маңызды қағида ретінде түсіндіріп, мына үзіндіні жаттау «әуелі көкірек байлауға берік болмақ керек». Мұны қандай еңбекпен айналыссаң да әуелі білім керек, оны игеру үшін табанды, шыдамды төзімді, қайратты болу керек деп түсіндіру мен осы қасиеттерді дамыту жолдарын үйрету. Осы 31- қарасөздің «сол нәрсені естігенде, я көргенде көңілденіп, ынтамен ұғу керек», тағы бір шарт «сол нәрсені ішінен бірнеше уақыт қайтарып, ойланып көңілге бекіту керек» - міне, бұларды оқушылар жаттап алғандары дұрыс. 3- сыныпта алдыңғы сыныптағыларды қайталай отырып жаңа сатыға көтеру, мұнда оқушылардың өзіне сенімін арттыру Абай шығармалары арқылы тәрбиелеудің арқауы етіп алынады. Мұнда ақынның:

Өзіңе сен, өзіңді алып шығар,

Еңбегің мен ақылың екі жақтап...

деген жолдары және басқа да шығармалары арқылы - өзіне сену деген не, ақыл деген не, ақылды кісі қандай болады- деген сұрақтарға жауап берумен қатар Абайдың 13- қарасөзіндегі «беріктік» деген сөздің мәнін түсіндіру, 17, 38- қарасөздеріндегі ақыл туралы пікірлерді пайдалануға болады. Осыларға сүйене отырып, әркім өзіне сенімді болуы үшін әділ, ақылды болуға, адал еңбектенуге кедергі болатын өтірік, ұрлық, мақтаншақтық, т.б. жаман қылықтардан аулақ болса ғана өзіне сенімді бола алатындығын ұғындыру.[7] 65-72 б.

Мысалы Абайдың:

Бес нәрсеге қашық бол,

Бес нәрсеге асық бол.

Өсек, өтірік, мақтаншақ,

Еріншек, бекер мал шашпақ

Бес дұшпаның білсеңіз.

Талап, еңбек, терең ой,

Қанағат, рақым ойлап қой,

Бес асыл іс көнсеңіз.

Үзіндісін жаттатумен қатар «бес нәрсенің» әрқайсысынының мәнін ашып, маңызын түсіндіру - өзіне сену пікірін оқушыларға жеткізудің нанымды етеді. Өзіне сенуге тәрбиелеу әр баланың санасын өз басына бұрады. Мұғалім әр оқушыға «мен қандаймын» - деген сұраққа өте кең болмаса да жауап берулерін ұйымдастырады (сауалнама, шығарма, т.б.). Мұнда «мен қалай оқимын, тапсырманы қалай орындаймын, мұғалімнің, ата – анамның айтқандарына қалай құлақ асамын, өтірікті көп айтып жіберген жоқпын ба ? », т.б. сұрақтар көлемінде. Бұл – оқушылардан сын көзқарас қалыптастырудың басы. Осы өзін сынаудың кемшілігінен әр адам, тіпті бір қоғам қатты зиян шегуі мүмкін. Байыпты қарасақ, біздің қоғамда осы жағынан азаматтарды тәрбиелеу кемшіндеу секілді. Өйткені сын көзқарас қалыптастыру мектептегі тәрбиеге қатысты бағдарламалардың бірінен де орын алмаған екен. 4-сыныпта оқу- ғылым тақырыбы жалғастырылып, ол Абайдың 38- қарасөзіндегі ғылым туралы пікірлер арқылы тереңдетіледі: «адамның ғылыми, білімі хақиқитқа, растыққа құмар болып, әр нәрсенің, әр нәрсенің түбін, хикметін білмекке ынтық бірлән табылады... ол хәмманы білетұғын ғылымға ынтықтық» екендігін түсіндірумен қатар адамның өміріндегі ғылымның маңызын ұғындыру үшін ақынның 17- қарасөзіндегі ғылым туралы пікірін пайдалану және:

Ғалым болмай немене

Балалықты қисаңыз.

Болмасаң да ұқсап бақ,

Бір ғалымды көрсеңіз.

Ондай болмақ қайда деп

Айтпа ғылым сүйсеңіз

өлеңіндегі «балалықты қисаңыз» және «болмаса да ұқсап бақ» деген сөздерінің маңызын ашып түсіндіру. Бұдан соң 3- сыныптағы «мен қандаймын ?» - деген сұрақ тереңдетіліп, Абайдың:

Көптің аузын күзетсең күн көрмейсің,

Өзіңді - өзің күзет, кел, шығарам.

деген пікірін арқау ете отырып, оның:
Ойға түстім толғандым,

Өз мінімді қолға алдым.

Мінезімен көз салдым,

Тексеруге ойландым.

Осынша ақымақ болғаным

Көрінгенге қызықтым.

Ғаділетті жүректің

Әділетін бұзыппын.

Ақыл менен білімнен

Әбден үміт үзіппін...

Абай тәрбие мәселесіне ерекше көңіл бөлді. «Әне оны берем, міне мұны берем деп, бастан балаңды алдағаныңа мәз боласың, соңынан балаң алдамшы болса кімнен көресің? “Боқта” деп біреуді боқтатып, “кәпір, қияңқы, осыған тимеңдерші” деп, оны мақсаттандырып тентектікке үйретіп қойып, “қу, сұм бол” деп, “пәленшенің баласы сенің сыртыңнан сатып кетеді” деп, тірі жанға сендірмей жат мінез қыласың » деп, теріс тәрбие беретін ата-аналарды қатты сынға алады. «Ақыл- ардың сақтаушысы» деп қарап, адамгершілік мәселелерін жоғары бағалап, ар тазалығы үшін күресуді дәріптеген ұлы ағартушы –

Ынсап, ұят, ар-намыс, сабыр, талап,

Бұларды керек қылмас ешкім қалап...

Терең ой,терең ғылым іздемейді

Өтірік пен өсекті жөндей сабап, -

деп кейбір адамдардың іс- әрекетіне кейістік білдіреді.

Талап, еңбек, терең ой,

Қанағат, рақым ойлап қой,

Бес асыл іс көнсеңіз,-

деп, ел қамын ойлаған адамның бойында қандай қасиеттің болуы керектігін тізбектейді. Ақылды азамат болу үшін адам бойындағы қасиеттердің қалыбы үш нәрсеге байланысты екендігін айтады:

Ақыл, қайрат, жүректі бірдей ұста,

Сонда толық боласың елден бөлек,-

деп адам мінезіндегі орынсыз мақтап, ойсыздық, салғырттық, жалқаулық, күншілдік, көрсеқызарлық сияқты жаман әдеттердің ақыл мен ойды тоздыратындығын айта келіп, естігенді есте сақтау, көргеннен үлгі-өнеге алу, жаман әдет- дағдылардан бойын аулақ ұстау, нәпсіні ақылға жеңгізу, ұстамды болу сияқты адамгершілік қасиеттерді қастерлейді.

Ұлы ойшыл Абай адамның өсіп- жетілуіндегі тәрбиенің рөліне ерекше тоқтала келе, өзінің 19- қара сөзінде “ Адам баласы туа сала есті болмайды. Естіп, көріп, ұстап, татып,естілердің айтқандарын есте сақтап қана естілер қатарында болады. Естіген нәрсені есте сақтау, ғибрат алу ғана есті етеді” – ақыл- естің тәрбиенің жемісі арқылы жетілетінін ғылыми тұрғыда дәлелдеп береді. Абай “сүйекке біткен мінез сүйекпен бірге кетеді” дейтін теріс көзқарасты әшекерлеп, адам мінезі өмір барысынан сабақ алып, өзін қоршаған жағдайларға байланысты өзгеріске еніп, оның іс- әрекеттері арқылы көрінеді деген тұжырым жасайды. Адам мінезінің түрлерін адамгершілік, моральдық имандық тұрғыдан қарастырып, оларды жақсы және жаман деп жіктейді. Әдептілікті, сыпайылықты, құмарлықты, тәуелсіздікті, беріктікті жақсы мінезге жатқызса, сенгіштікті арсыздықты, мақтаншақтықты, қулықты, жауыздықты, т.б. жаман мінез деп есептейді. Абай: “ Адам баласы бір- бірінен ақыл, білім, ғылым, ар, мінез деген нәрселерді озады, онан басқа нәрселермен оздым ғой демектің бәрі ақымақтық” –дей келе, адамды тәрбиелеудегі қоғамдық ортаның рөлінің ерекшелігін саралап көрсете білді.

Өсе, ер жете келе, тәрбие құралдары арқылы бала жанына жақсылық ұрықтарын егіп, игі сезімдерге, адамгершілікке тәрбиелеуге болады. Ақын бала мінез қалыптастыруда ата – анасының ұстаздарының, құрдастары мен достарының үлгі-өнегелері мен тәрбиесінің маңызы зор деп дұрыс түйіндейді.[9] 35-42 б.

Осы айтылғандар және жеке басының ерекшеліктері жайлы айтқан психологиялық пайымдаулары өзінің ғылыми тереңділігімен ерекше бағалы.

Ұлы ақын Абайдың педагогикалық көзқарасындағы басты нысана «Атаның баласы болма халықтың, баласы бол... жақсы көпке ортақ, пайдаң еліңе, халқыңа тиісін» деген гуманистік ой – пікірлерді қуаттау болды. Оның жастарды тәрбиелеудің педагогикалық көзқарастары дүниежүзілік педагогика классиктері Ж.Руссо, Д.Дидро, И.Кант, т.б., орыстың ойшыл педагогтары: Л.Н.Толстойдың, К.Д.Ушинскийдің ағартушылық ой – пікірлерімен терең қабысып жатыр.

Абай ұрығын сепкен оқу, өнер- білім, адамгершілік әдет, мораль мәселелері қазақ халқының рухани азығына айналып отыр.

Еліміздің егемендік алуы, қоғамдағы жаңарулар ұрпақ тәрбиесінің жауаптылығын бұрынғыдан да асырып отыр. Осы жауаптылықтан туындайтын «Демократиялы қазақ елі» атану үмітінен қуат алған еліміздің жаңа адамды қалыптастыру жолындағы оқу – тәрбие жұмысы өзіне керекті ақыл сөз бен асыл сөздің бәрін Абай мұрасынан табады. Оның адам тұлғасын қалыптастыруда негіз боларлық ғибрат сөздері ұрпақ тәрбиесіне ат салыссам дегендердің тілегімен тікелей қабысып жатыр. Солай бола тұра, мектепте қазіргі оқылатын Абай шығармасы өзінің көлемі жағынан және баланың жас ерекшелігіне, білімділігінің дәрежесіне лайықтылығы жағынан талапқа сай алынбағандығы байқалады. Дәл осы айтылғандардың салдарынан әр мазмұнды оқушыға меңгеруге керекті әдістемелік негіз жоқтығы Абай шығармашылығын меңгеруде көп қиындық тудырады.

Бұл олқылықтардың болуының толып жатқан өзіндік себептері бар. Кеңес дәуірінде Абайды саясатқа бірде қабылдап, бірде қабылдамай жүрді, тіпті атаусыз қалдырған тұстары да болды. Соның салдарынан мектепте оқыту-оқытпау тиянақты болмай, бағдарламалар мен оқулықтарға жүйелі түрде енгізілмеді. Абайға деген бұл көзқарас оның жан – жақты ойланып оқылуына ырық бермеді.

Кеңес дәуірінде Абай шығармаларының өзіндік ерекшелігін ескере отырып оқытуға көңіл бөлу арнайы сөз бола қоймады. Жалпы алғанда орыс мектебінің тәжірибесі мен әдістемесінде бар зерттеулерге сүйену дәстүрі қазақ әдебиетінің оқыту әдістемесінде де үстемдік етті. Сөз жоқ, сол әдістеменің ішкі ерекшелігіне бойлап жатпай – ақ, Абай шығармасын оқытуда да қолданылады. Одан бері қазақ әдебиетін оқыту әдістемесі даму үстінде болды десек те, Абай шығармасын оқыту барлық жағынан талапқа сай жүргізілді деу, түгелдей қазақ мектептерінің оқулықтары терең ғылыми- әдістемелік негізге сүйеніп жасалған деп айту қиын.

Ал бүгінгі қазақ елі өзінің ұлттық мәдениетін жандандырамыз деген егемендіктен келген құлшыныс түсында әсіресе, Абайды танытудағы олқылықтың есесін толтыруға дереу кірісу қажеттілігі ешбір қарсылық туғызбаса керек. Абайдың тұлға қалыптастыруға қатысты айқын сөздері бүгінгіге де, болашаққа да бағдар. Олай болса, Абай ғибратын ұрпақ бойына сіңіру, оның шығармаларындағы мазмұнды оқушы өміріне азық етерлік деңгейге көтеру жолын білу керек.

З. Ахметов «Абай творчествосын түгелдей алып талқыланғанда, жеке шығармаларын талқылағанда да екі түрлі талдау принципін дұрыс ұштастыра білу шарт», - деп көрсетіп: «Оның бірі – тарихи принцип, яғни ақын шығармаларын туғызған заман, қоғамдық орта әлеуметтік жағдаймен байланыстыра қарау болса, екіншісі - бүгінгі заман тұрғысынан қарау, қазіргі моральдық ұғым – түсінік идеяларға үйлестіре қарап бағалау», - дейді. З.Ахметовтың Абай шығармаларын өмір сүріп отырған заман мен уақытқа байланысты көзқарасқа бағындыруы қажет деуі себепті, бұл пікір кеңес заманында қоғамдық бағыттағы ұжымды мораль мүддесіне сай болу ыңғайында айтылған сияқты. Бұл ұсынылып отырған талдау принциптері бүгінгі талап-тілек тұрғысынан қарағанда да негізгі мүддеден алшақ кетпейді. Сондықтан Абай шығармаларын бұрын жеке тұлғаның қалыптасуының бір факторы болып есептелетін қоғамдық орта, тарихи кезеңге көңіл бөлген орынды.

М.Мырзахметов Абай туралы еңбегінде Сырдария обылысының генерал – губернаторы Н.И. Градеков «... 1867 жылдың заңы ... Қазақ руларын ыдыратып, әлсірету мақсатымен көшпелі халықты болыс –болысқа, ауыл-ауылға бөлуді өте қажет деп қарады. Өйткені көптеген қазақ руларын тұтастырып, бір үлкен ру басына билету саяси жағынан барынша зиянды нәрсе деп табылды »,- деп атап көрсету жай нәрсе емес» - дейді.[10] 139-148 б.

М.Әуезов “Абайдың өмірбаяны” деген еңбегінде осы мәселелерге қатысты ру ішіндегі талас – тартыстың кең етек алғанын баяндайды: «Құнанбай Жігітектің он жеті адамын Сібірге айдатады... Сотталу, абақтыға жабылу, айдалу дегендер ел көрмеген үлкен сұмдық саналатын... Бір Құнанбай емес осы кезде ел ішінде жауласқан күшті жуанның бәрі де бір- бірін ұлық арқылы жер аударып жазалап жүрді. Кейін сіп іске араласатын жас Абайдың алдында әкесі тастап кеткен зор пәле, қайшылық, зорлық тұрған-ды», - деп жазады.

Бала күнінде ескіше хат таныған Абай он екі жасында Семейде Ахмет риза медресесіне түседі. Абай он төрт жасында медреседе оқи жүріп, үш ай орыс мектебінен дәріс алады. М.Әуезовтың жоғарыда айтылған еңбегінде «Абайдың үш-ақ жыл оқуы сырт көзге аз оқу болса да, өзіне көп жаңалық беріп, көп жаңа дүниенің шетін ашқан сияқты. Алдымен ақындарды көп оқуға себепті Абай араб, парсы тілін сол үш жыл ішінде жақсы біліп шыққан. Мұның белгісі сол заманнан қалған бірен-саран өлеңдерінен білінеді... Қаладағы оқудан шығыс ақындарды сүюді, ақындықты сүюді ала келген Абайға ендігі зор тәрбиеші, ұстаз- қазақтың халық қазынасы болады. Осылайша ел даналарын танып, соны ерте қамтуы жас талапкерге жаңа зор мектеп болады»,- дейді.[11] 145-156 б.