З. Ахметовтің өмірі мен шығармашылығы

Қазақ әдебиеттану ғылымының тарихына көз жіберсек, әрбір кезеңде осы тақырыпты арқау еткен дүниелерді зерттеп, зерделеу жалғасын тауьш келеді. Десек те, қазақ әдебиетіндегі шығармашылық қолтаңбасымен дара көрінген тұлғалардың қаламгерлік жолын, көркемдік ізденістерін танытып, оларға терең бойлап, ғылыми-танымдық тұрғыдан баға беру, талдап, таразылау бүгінгі заман талабы екендігі даусыз.

Тілі мен діліне, діні мен тініне, дүние танымы мен рухына еркіндік алған қазақ елі өз қоғамдық санасындағы қымбатты құндылыктар мен асыл қазыналарға, рухани әлемі мен мәдени тарихына өзге көзқараспен қарай бастады. Қиындығы мол, аса күрделі осы мәселелерді зерттеу мен байымдау барысында академик 3.Ахметов еңбектеріндегі іргелі ой-пікірлердің орны айрықша бөлек.

Зәки Ахметов -қазақ әдебиеттану ғылымының қалыптасу, өсуіне, өркендеуіне өлшеусіз үлес қосқан ғалым. Ол ХХ ғасырдың екінші жартысында өзінің орыс, қазақ тілдерінде жазылған ғылыми монографияларымен Қазақстандағы әдебиет туралы ғылымның өрісін кеңейтіп, оны биікке көтерген үлкен зерттеуші. Оның қазақ әдебиетінің теориясы, методологиялық, текстологиясы тарихы, осы көрнекті ақын, жазушылары туралы зерттеулері орыс, ағылшын, қытай, түрік, белорус, молдавян, армян, азербайжан, өзбек, қырғыз тілдерінде жарияланып, қазақ әдебиетінің дүние жүзін кеңінен танылуына Зәки Ахметовтің сіңірген еңбегі айрықша, әр уақытта атап айтуға әбден лайықты.

Ғалым қазақ әдебиеттану ғылымының барлық саласына араласқан, көп қырлы, ғылым тарихында биік тұлға. Өзінің ширек ғасырдан астам зерттеушілік қызметінде сан алуан мәселеге арнап көптеген ғылыми, педагогтык, методологиялық еңбектер жазды. Соның ішінде оның, әсіресе, сүйіп зерттеген объектісі - қазақ поэзиясы. Оқымыстынын қазақ өлеңі туралы жазған қомақты да ғылыми жағынан өте маңызды монографиялары көпшілікке аян.

Зәки Ахметовті ғылыми әлемге әйгілі еткен алғашқы көлемді туындысы -«Қазақ өлең құрылысы» деп аталатын кітабы[7,27]. Қазақ өленінің тарихы мен теориясын талдайтын бұл еңбек поэтикалық тіл және стиль жөнінде, ақындар мен жыраулардың көркем шеберлігі жайында сыр шертетін ғылыми өрісі биік дүние. Оқырман бұл кітап арқылы қазақ өлеңінің ұйқасу сырына қанығып, шумақтық, ырғақтық қасиетіне қанық болғаны сөзсіз.

Ғалымның «Қазақ өлеңі құрылысы» (1964, орыс тілінде), «Қазақ поэзиясының тілі туралы» (1970, орыс тілінде), «Өлең сөздің теориясы» (1973) атты монографиялары - әдебиет теориясы саласындағы классикалық еңбектер.

З.Ахметовтің ғылыми зерттеу жұмыстарының құндылығы - қазақтың сөз өнерінің каймағын танытатын талантты ақын Абай Құнанбаев пен кемеңгер жазушы Мұхтар Әуезов шығармаларынын көркемдік ерекшеліктерін, философиялык, эстетикалық деңгейін орыс тілі арқылы әлем әдебиеттанушыларына кеңінен танытатын ғылыми-теориялык тұрғыдан дәлелдеп, мойындатуы еді.

Өлең сөздің теориясын сөз еткенде 3.Ахметов «Әдебиет теориясы, соның ішінде өлең сөздің теориясы, қатып қалған қағидалардың немесе жекелеген жаттанды қисындардың жиынтығы емес. Теориялық ұғым түсініктер, тұжырымдар жүйелі түрде танылып, көркем әдебиеттің, теориялық ойдың, зерттеудің айрықша қасиеттері толық аңғарылады.

Ғалымның зерттеу еңбектерін түгелдей алып қарасақ, оның ғылыми іс-әрекеттерінде тұтасқан жүйе бар екенін байқаймыз.

Ахметовтің өлең құрылысымен қатар туған әдебиетіміздің тарихы (Шоқан, Абай, Шәңгерей) туралы, туысқан халықтар арасындағы әдеби байланыстар хақында, текстология мәселелеріне қатысты келелі, көлемді еңбектер жазды; қазақ мектептері үшін орыс әдебиетінен оқулықтар жасады; қазақ әдебиетінің және көп-ұлтты совет әдебиетінің көп томдық тарихын жасауға, Абай шығармаларының толық жинағын бірнеше рет (1954, 1957, 1977) бастырып, қалың оқырманға таралуына белсене араласты. Сонымен қатар қазақ әдебиеттану ғылымында іргелі зерттеулердің қатарында ғалым З.Ахметовтің «Қазақ әдебиетінің қазіргі дамуы мен дәстүрлері» (1978) монографиясын ерекше атаған ләзім

Бұл ғылыми еңбекте қазақ әдебиетіндегі дәстүр мен жаңашылдықтың өзара байланысы алғаш рет жан-жақты әдеби деректер негізінде, ғылыми деңгейде зерттеледі. Болашақ іргелі еңбектер үшін әдебиеттану ғылымының жана бір көкжиегін ашудағы соны да тың қадам болып табылады. Кітапта қазіргі қазақ әдебиетінің көкейкесті мәселелерімен бірге ұлт әдебиеттерінің өзара байланысы мен ықпалдастығы нақтылы контекстерде қарастырылады[9].

Бүкіл саналы ғұмырын іліммен, ғылыммен өткерген көрнекті ғалым, Казақстан Республикасы Ұлттық Ғылым академиясының академигі Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты, филология ғылымдарының докторы, профессор Зәки Ахметұлы Ахметовтің «Абай және Лермонтов», «Қазақ өлеңінің құрылысы», «Абайдың ақындық әлемі», «Мұхтар Әуезовтің рамон-эпопеясы» және ғалымның жетекшілігімен жарық көрген еңбектері тұрғанда ғалымның есімі естен шықпайтыны дәлелдеуді қажет етпейтін шындық

Зәки Ахметовтің ғалымдық еңбектері көп саланы қамтиды. Біз бұл жолы тек ең незгілеріне ғана тоқталып өттік. Академик ағаның ғылыми мұрасын танып, зерделеу, оған терең талдау жасап, тиісті бағасын беру - алда тұрған зор міндеттердің бірі.

дегенді қоса айтады.

Абай шығармалары әр түрлі қолжазбалар негізінде, кейде ауызша да таралып, түгел сақталмағандықтан ақынның әдеби мұрасы көлемі жағынан салмақты ма, аз ба, көп пе деген сауал да қойылмай жүргсн жоқ. «Абайдың көп өлеңдері ұшты-күйді жоғалып кеткен» дегендей сөздер 1914 жылы жарияланған Нұқ Рамазанов мақаласында айтылған, онан кейін де айтылып келеді.

Бұл ауызша таралып жүрген өлең ел жадында сақталмайды, жоғалып кетеді деген ұғым бойынша айтылған пікір болса керек. Абай өлеңдері өзінің көзі тірісінде-ақ қолжазба түрінде таралғандығын, ал алғашқы жинағы кешеуілдеп болса да, 1909 жылы басылып, кейін бірнеше рет толықтырылғанын ескерсек, мүлде жоғалып, бізге келіп жетпегені тым көп бола қоймас деуге де негіз жоқ емес. Сөз қадірін білетін, өлең-жырды бір-екі естігенде-ақ қағып алып, жадында сақтай алатын адамдар көп ортада шынайы асыл өлеңдер он жыл, жиырма жыл ішінде мүлде жоғалып, жоқ болып кетеді деу қиын. Абай өлеңдерін жиыстыру, қолжазбаларды реттеу, баспаға дайындау ісі ақын кайтыс болғаннан соң көп ұзамай қолға алынғаны белгілі[14].

Бірақ Абайдың өз қаламының бедері түскен қолжазбалар бізге жетпегені, әрине, өкінішті.

Жоғалған порселер туралы сөз болғанда нақтылы мысал ретінде кейбір көлемді шығарманың (мысалы, «Озім», «Вадим») басы бар да, жалғасы жоқ екені айтылып жүр. Ал «Бородипо» өлеңін алсақ, оның бас жағы сақталған да, онан кейін үзік-үзік болып келетін бірнеше тармақтаи тұратын тағы үш бөлегі сақталған.

Қазіргі кезде Абай жинағында басылып жүрген шығармалар қандай классик ақынға болса да аздық етпейді. Абайдың ғана аузымен айтылуға лайық, оның өзіндік көркемдік шеберлігі, басқаға ұқсамайтын қолтаңбасы, ойлау, сөйлеу өзгешелігі, стилі анық көрінетін өлеңдер-ұлы ойшыл-суреткер ақынның алып тұлғасын айқын танытатын, міне, алдымен осылар десек керек.

Абайдың өмір жолын, шығармашылық өнерінің өзгешелігін, қыр-сырларын, сол дәуірді, сол ортаны қоғамдық қарым- қатынастарды терең түсініп білу үшін М.Әуезовтың «Абай жолы» дәуірнамасының баға жетпес танымдық мәні бар. Бұл туралы қанша айтсақ артық емес. Роман-эпопеядағы үлкен тарихи шындық Абай заманының, сол дәуірдегі қоғамдық қатынастардың әлеуметтік мәнін, халық тағдырын терең түсінуге тірек, негіз боларлық, шығармада тұтасып барып, бір арнаға келіп, тоғысатын көркемдік шешімдерден туындайды.

Абай заманы, ол ақындық өнерге, ағартушылық жолындағы күреске барын салып кіріскен кез- қазақ халқының тарихындағы ең бір күрделі, талас-тартысы, қайшылығы мол дәуір болатын.

Абай жас шағында Семей қаласындағы медреседе оқиғаны мәлім. Бұл жылдары ол араб, парсы, шағатай тілдерін жақсы меңгерген. Шығыс классиктері Фирдоуси, Саадидің, Науаидің, Низамидің, Фзулидін, Дәмидің, Сайхалидің т.б. шығармаларымен танысты. Сонымен қатар ол орыс мектебіне- «приходская школаға» да барып жүреді. Өзінің ерекше қабілеттілігі және зейін қойып, зор ықыласпен үйренуі арқасында Абай орыс тілін де игеріп алады[15].

Халық мүддесі үшін күресуге бел байлап, елді, жастарды адал еңбек етуге, өнер үйренуге, білім-ғылым жолына түсуге шақыруды мақсат етіп қоймақ болған Абай осы ой-пікірін жалпы жұртқа жария етуге, солардың жүрегіне ұялатуға жарарлық бірден-бір күшті құрал- өлең сөз, ақындық өнер деп санайды.

Бірақ өнімді еңбек етіп, көп оқып, талмай ізденіп, өзі де өлең жазып, айналасына өнеге етіп білім таратып, өнер шашып жүрген жылдарында да ел ішіндегі талас-тартысқа араласуға мәжбүр болады, ел тыныштығын сақтау үшін уақытын, күш-қайратын аямайды. Мүны ұлғайған кездегі жазған өлеңіндегі:

Болды да партия,

Ел іші жарылды.

Әуремін мен тыя

Дауың мен шарыңды,—

деген секілді сөздерінен аңдай аламыз.

Абайдың білімін тереңдетіп, ғылымды игеруге, орыс классиктерінің шығармаларын жүйелі түрде оқып, тереңірек білуге кіріскен уақыты- жасы 30-дан асқан кезі. Осы кезде ол Семейге жер аударылып келген Е.П.Михаэлиспен танысады.

Михаэлис Петербургте 60-жылдары студенттердің қозғалысын ұйымдастырушылардың бірі болғаны үшін біраз жылдар айдауда Сібірде жүріп, кейінірек 1869 жылы Семейге келіп орналасқан. Абай 1870-жылы Семей кітапханасында Лев Толстойдың «Русский Вестник» журналында басылған романын сұрап тұрғанда Михаэлис онымен сөйлесіп, екеуі сол жерде танысқан деген дерек бар. Ал ондай кітапты оқу үшін орыстың әдеби тілін жақсы меңгерген адам болу керек екені анық[16].

Тұтастай алып қарағанда Абайдың орыс әдебиетінен оқығаны, түйгені көп екені анық.

Әрине, шығыс халықтарының әдеби нұсқаларына құштарлық, ынта-ықылас та көбеймесе азайған жоқ. Үнді елінің ежелден белгілі «Панча-тантра» («Бес кітап»), арабтың «Қалила мен Димна» секілді кітаптарынан бастап, «Мың бір түн», «Тоты-нама» әңгімелер жинағы, «Шаһнама», «Сейфүл- Мәлік», «Таһир -Зухра», «Ләйлә- Мәжнүн» сияқты дастандар, Ескендір, Лұхман Хаким, Абу-али-Сино туралы аңыз-әңгімелер ауызша да баяндалып, өлең-жыр түрінде де насихатталып жатты. Алайда шығыстан келген сюжеттер көптен таныс, үйреншікті дүние секілді болса, орыс әдебиетінің шығармалары мүлде жаңа кұбылыс еді. Қазақ елі мен көршілес орыс халқының арасында мәдени ауыс-түйіс бұрыннан орын алған еді десек те, орыс әдебиетінің қазақ мәдениетіне үлкен жаңа арна болып қосылуы осы кезде басталды. Орыс әдебиетін білуге, оны еркін игеруге ұмтылған Абай орыс ақын-жазушыларының шығармаларын тек қана өнерпаздықтың, көркемдік шеберліктің үлгісі деп қараған жоқ, айналадағы қоғамдық өмірді терең танып-түсінудің таптырмас құралы деп санады. Орыс жазушыларының шығармалары Ресейдің тарихынан, орыс халқының өмірінен хабардар болу үшін ғана емес, қазақ даласында әкімшілік жүргізіп отырған патша үкіметінің саясатын, ол саясатты жүзеге асырып отырған ұлық-чиновниктердің озбырлық іс-әрекеттерін білу үшін де қажет еді.

Абай ақын, ойшыл, композитор болып елге таныла бастаған кезде оның сөзіне, өнеріне құмартып алыс жерлерден келіп кездескен ақын, әнші, жыршылар аз болмаған. Олар Абайдың өлеңдерін, әндерін қазақ даласына бұрынғыдан да мол таратуға күш салған.

Абай әдебиетке мүлде жаңа міндет жүктеді. Ол өз поэзиясының түлегенін («сөз түзелді, тыңдаушы, сен де түзел») деп айта отырып, тыңдаушы (оқырман) қауымының да көркемдік, идеялық, эстетикалық түсінігі, талғамы, мәдениеті өсуін талап етті, мұны өмірдің де, өнердің де қажеттілігі деп санады.

Абай шын мәніндегі халық ақыны, ұлттық ақын болды. Өйткені, В.Г.Белинский атап көрсеткендей, «ақын неғұрлым зор болған сайын, ол солғұрлым ұлттық ақын болып табылады, өйткені ұлттық қасиеттер оған неғұрлым жақын». Абай қандай нәрсе туралы айтса да, адамдарды пайдалы еңбекпен шұғылдануға, білім алуға шақырса да, өнерге шын пейілмен қарауды жақтаса да, бүтіндей бір әлеуметтік топтың немесе жеке адамның кемшіліктерін сынаса да, табиғат көріністерін суреттесе де, осының бәрінен оның халық рухын, халық бұқарасының талап-тілегін, мұқтажы мен мүддесін жақсы түсінетіндігі айқын көрінеді[17].

Ұлы ақынды заман туғызады дейміз. Бұл ап-айқын, үйреншікті қағида көрінгенімен, зер салып қарастыруды қажет ететін өте күрделі мәселе. Бір дәуірде, тіпті бір ортада өмір сүрген ақындардың да суреткерлік деңгейі, ақыл парасатының көтерілген биігі әркелкі болатынын дәлелдеп жату артық. Заман, қоғамдық жағдай- ақын, жазушы творчествосының өмірлік тірегі, негізі, түп тамыры. Ал ақынның өз заманымен, қоғам өмірімен қатынас-байланысы, жалпы дүние-болмыстан алатын әсерлері сан алуан, оны бірнеше нақтылы жай-жағдайлармен шектеуге, бір жақты, тар көлемде түсінуге болмайды. Басты мәселе Абай халықтың түбегейлі мүддесін, арман-тілектерін қаншалықты терең ұғып-түсініп, қандай ойшылдық деңгейде, қандай көркемдік қуаттылықпен айтып жеткізе алғандығында. Ақын үлкен творчестволық тұлға болып қалыптасып, жетіліп кемеліне келуі үшін тиісті қоғамдық жағдай, аса зор дарын мен даналык, үздіксіз еңбек, ізденіс-міне осылардың түйісіп келуі шарт. Ақынның өнерпаздық жолын, шығармаларын сөз қылғанда алдымен осы аталған жайларға көбірек мән беріп, толық, айқын ашып көрсету қажет.

Абай сөзін тексерушілер, сынаушылар ол ғұмыр кешкен дәуірдегі қоғамдық өмірге, халық тағдырына өз көзқарасын, өз білген-түйгенін таразының бір жағына салып, ақынның шығармаларындағы тарихи шындық мынадай деп, оны таразының екінші басына салғандай болса, өз білгені салмақтырақ, яғни, дәлірек көрінуі қиын емес. Кейбір бұрынғы еңбектерде осындай, не осыған ұқсас тәсіл қолданылғанын жасырмақ та болар. Абайдың дүниетанымын, ой-пікірлерін өзге ой-пікірлермен салыстыру дегенге оралсақ, ақын өзінін алдындағы, өзімен қатарлае әдебиет қайраткерлерінен қоғамдық өмір құбылыстарын, маңызды әлеуметтік мәселелерді қаншалық терең, толығырақ түсінгенін ойластыру, сөзсіз қажет. Қоғам өміріндегі түйінді, көкейкесті мәселелерді терең толғаған, шебер бейнелеген Абайдан басқа да қазақ ақындары аз болған жоқ. Солардың бәрінен Абайдың асып түсіп тұрғаны оның шығармаларынан көрінетін өмір шындығы аса терең болғандықтан. Сонымен бірге Абайдың өмір құбылыстарын түсінуі, бағалауы, бейнелеп суреттеуі де өзгеше, ой-пікірлері, мақсат-нысанасы әлдеқайда озық. Бұдан Абай шығармашылығының осы жақтарын ақын шығармаларын талдағанда неғұрлым толық, нақтылы түрде ашып көрсету қажеттігі келіп туады. Әдеби шығарманы тек онда айтылған ой-пікірлер тұрғысынан қарап бағалаудың тағы бір осал жағы- көркем шығармадан бөліп алып, ондағы ой мен сезім-әсер жалғастығын еске алмаған соң, олардың өзі жай, жалпылама, жадағай пікірлер болады да шығады. Ақынның өмір құбылысына қатысы, тебіренісі, сезімінің қуаттылығы арқылы айтқан ой-пікірінің де нәрленіп, өзгеше сипат алып шығатыны ескерілмей қалады[16,142].

Абайды ойшыл, қайраткер ретінде қалайда қатып қалған қағидалардың шеңберіне сиғызуға тырысқандық кейін де кездесіп жүр. Мысалы, Абай -ағартушы-реалист, немесе, ағартушы-ойшыл деп, және осыны ол тек білім-ғылымды ғана қоғамдық өмірдің тірегі, өмірді өзгертетін күш сол ғана деп санаған дегендей түсінік те жоқ емес. Абайды ағартушы дегенде орыс қоғамында, немесе Еуропа елдерінде бір-екі ғасыр бұрын болған ағартушылық ағымға, қоғамдық ой-пікірлерге байланысты қарастыру ешбІр қисынға келмейді.

Абай шығармаларында көркемдік шарттылық та, көркемдік қиял да шыншылдықпен жанасымды келеді. Еш жасандылығы жоқ, жарасымын толық тапқан. Осыны айта отырып, оның шығармаларының әрқайсында өмір шындығы әр қырынан көрінетінін, алынған тақырып, айтылған ой, ақынның көңіл-күйі, жан сезімі әр түрлі нақтылы көркемдік шешімін табатынын ескеру қажет. Ақын бүкіл дәуірдің болмысын айқын аңғартып, аса маңызды әлеуметтік мәселелерді терең толғайды. Осы кең мағынасында Абайдың барлық шығармасынан заман шындығын, сан алуан өмір құбылыстарының кескін-бейнесін айқын көре аламыз.

Абай поэзиясы ақын өз өмір сүрген тұтас бір тарихи дәуірді жан-жақты, барынша толық бейнелеп берді дейміз. Бірақ ақын творчествосы жарты ғасырды қамтитын тарихи дәуірді танытады деу аз. Сол замандағы қоғамдық өмір салтының, ой-сана, ұғым-түсініктердің бірнеше ғасыр бойы қалыптасқанын, түп тамыры әріде жатқанын ескерсек, Абай поэзиясы қоғам көшіндегі бір елеулі кезеңді бенелеу арқылы халықтың тағдырын, ұлттық мінез-құлқын тарихи тұрғыдан кең арнада алып, қоғам көшінің жеткен жерін ғана емес, өткен жолында танытарлықтай етіп, көрсете білді деген жөн.

Абай — қазақтың жаңа реалистік жазбаша поэзиясының, әдебиетінің негізін салды. Абай реализмі дегенде, шыншылдықты көркемдік принцип етіп қолдануды айтамыз. Абай реализмінің көркемдік әдіс ретіндегі ең басты өзгешеліктері алдымен айналадағы өмір, болмысты, қоғамдық құбылыстарды мейлінше кең қамтып, нақтылы бейнелеу, ел тағдырына, өміріне қатысты ең маңызды әлеуметтік мәселелерді халықтық мүдде, озат арман-мақсаттар тұрғысынан толғай білу дейміз. Яғни, көркемдік шыншылдық, шынайылық әдебиеттегі халықтық принциппен, озат идеялылықпен ұштасып келетінін атап айтамыз. Абай творчествосын өз дәуірінің шеңберінде ғана қаралатын, осы маңызда біз үшін тек тарихи маңызы бар өткінші құбылыс деп санауға болмайды, ол- заман ауысып, уақыт озған сайын қоғамдық ой-санаға ықпал-әсері арта түсіп, өркендеп, дамып отыратын асыл мұра.

Абай творчествосын түгелдей алып талқылағанда, жеке шығармаларын талқылағанда да екі түрлі талдау принципін дұрыс ұшырату шарт. Оның бірі- тарихи принцип, яғни, ақын шығармаларын туғызған заман, қоғамдық орта, әлеуметтік жағдаймен байланыстыра қарау болып, екінші- бүгінгі заман тұрғысынан қарап, қазіргі моральдық ұғым-түсінік, идеалдарға үйлестіре қарап бағалау. Абай творчествосы өз заманының түпкі, түбегейлі қоғамдық мүдделерін, арман-мұраттарын бейнелейді. Абай творчествосының өз заманымен, сол кездегі қоғамдық өмірмен байланысын, сол кезде қандай зор танымдық, тәрбиелік міндет атқарғанын, сөз өнеріне не жаңалық әкелгенін толық тусінсек, сонда ғана біз оның кейінгі кезеңдерде, қазіргі заманда қоғамдық ой-сананың, әдебиеттің өркендеуіне қандай ықпал жасап келе жатқанын толық аңғара аламыз. Сондай-ақ, ақын мұрасының өміршеңдігін, заман озған сайын маңызы, әсері қаншалықты кушейе түскенін зер салып байыптасак, оның өз заманының озық тілек-мақсаттарына сәйкес тарихи өмірдің өзі туғызған бастапқы сипат-қасиеттерін айқынырақ тани аламыз[10,52].

Абайдың өлеңдері туралы айтқанда, лирикалық поэзияның өзгешелігін естен шығармауымыз керек. Лирикада ой мен сезім бірлесіп, терең қабысады. Оған тартымды күш-қуат дарытатын- алғыр оймен суарылған жалынды сезім. Өмір, дүние, адам тағдыры жайлы үлкен толғаныстан тумаған, жай сезімшілдік поэзияны жандандыра алмайды.

Лирикалық поэзияға жан беретін- көркемдік ойдын қуаттылығы, сезімнің оттылығы, нәзіктігі. Лириканың басқа жанрлардан, айталық, сан алуан адамдардың қарым-қатынасын, қоғамдық тартыс-шиеленісті баяндайтын көлемді, оқиғалы шығармадан айырмасы да, өзіндік артықшылығы да, міне, осында.

Ақын бейнесі әр өлеңде әр қырынан, әр түрлі көркемдік тәсілдер арқылы нақтылы көрініс табады. Поэзияда ақын тұлғасы көбінесе жинақталған лирикалық бейне қалпында көрінеді. Үйткені ақын өленінде үнемі басынан кешкенді, өзі көрген, немесе, өз өмірінде болған жайларды ғана айтпайды, болатынды, болуы мүмкін жайларды да айтады.

Абай шығармаларында алдымен мейлінше мол, әр қырынан көрінетін, әрине, ақынның өз бейнесі, өз тұлғасы. Лирик-ақын қоғам өмірінің шындығын өз көніл-күйін білдіру арқылы, өз сезім толқыныстары, ой-толғамдары арқылы танытады. Ақынның өз тұлға-бейнесі оны тебіренткен ой-сезімдерден, айтылып, баяндалып отырған өмірдегі алуан түрлі жағдайларға, коғамдық мәселелерге, әр түрлі адамдардың іс-әрекеттеріне оның қатынасынан, берген бағасынан айқындала түсіп, жан-жақты толық көрінісін табады. Көптеген өлеңдерінде ақын өз көңіл күйін тікелей білдіріп, ойын тура айтады. Өлеңдері кейде сұхбат, сырласу, кейде насихат, кейде ойға шому, ой толғау түрінде әр алуан болып келсе, ал кейде ақын өлеңін өз атынан, бірінші жақтан айтқанымен өмірге жинақталып жасалған лирикалық тұлғаның көзімен қарайтыны байқалады[16,194].

Әрине, «Жасымда ғылым бар деп ескермедім», немесе «Мен жазбаймын өлеңді ермек үшін» дегендей тікелей өзі туралы айтатын кезі де аз емес.

Халықтың ой-санасында ертеден қалыптасқан кісіні адамгершілік тұрғысынан бағалап, даралайтып жақсы мен жаман деген секілді үғымдарды да Абай жаңаша мағына беріп, орынды пайдаланады. Мысалы:

Ел, жұрт деген ұғымдарды Абай қалың ел, қазақ жұрты, халық деген кең мағынасында алып, бүкіл халықты тұтас алып мінездеу үшін де қолданады. Мысал үшін «Қалың елім, қазағым, қайран жұртым»,— деп басталатын өлеңді еске түсірсек жеткілікті. Ақын бейнесінің өзгешелігі алдымен оның халықтың өмірін, тағдырын қалай түсіне білетініне байланысты. Ақын өзі туралы айта отырып ел жайын толғайды, халық туралы айтады. Ұлы ақын өзі жайлы, өзінің жеке басы туралы айтқанда да, жалпыға ортақ жайларды айтады, бүкіл адамзат тағдырын ойлап толғанады.

Ақынның поэзиядағы өз тұлға бейнесі арқылы біз оның өзі өмір сүрген заманды қалай танитынын, халықтың мүддесін, арман-тілегін қалай түсінетінін көреміз. Халық өмірінің, заман келбетінің поэзиядағы көрінісі арқылы ақын бейнесін айқынырақ сезіне түсеміз. Жинақтап айтқанда, осының бәрінен сол дәуірдегі қазақ өмірінің мол шындығын табамыз[18].

Абайдың ақындық дарыны аса қуатты және сан қырлы. Ол- керемет суреткер ақын және сыршыл лириканың сирек кездесетін шебері. Сонымен бірге біз Абайды ойшыл ақын дейміз. Мұны алдымеи ақынның өмір құбылыстарын терең толғап айту жағы басым келетін өлеңдеріне қатысты айтсақ, сонымен қатар өмір, адам тағдыры, дүние, заман ағымы жаплы пікірлері, дүниетанымы көбірек көрінетін өлеңдеріне қатысты, яғни ойшыл-философ ақын деген мағынада айтамыз. Абайдың шығармашылық өнерінің арнасы кең, ақын сусындаған бұлақтары мол екені үнемі айтылып келеді. Атап, анықтап айтатын нәрсе- Абай поэзиясының негізгі тірегі, қайнар көзі, ана сүтіндей нәрлендірген арнасы- халық поэзиясы, қазақтың ақындық өнері. Абай поэзиясының халықтың сөз өнерімеп тығыз байланысты, тамырлас екенін дәлелдеу үшін «Сап-сап, көңлім, сап көңлім» секілді нағыз ауызша поэзияның үлгісінде шығарылған өлеңдерін айтсақ та әбдеи жетерліктей.

Абай поэзиясының халықтың сөз өнерімен жалғастығы, терең тамырластығы ақынның көркемдік ойлау ерекшелігіне тән үлттық сипат-қасиеттерінен, сөз қолданысынан, өлең өрнегінен, сөзді үйлестіруінен-осының бәр-бәрінен, яғни, барлық шығармаларынан айқын аңғарылады. Абай өзінен бұрынғы ақындарға кейбір жанрлық үлгіні, көркемдік тәсілді қолдануы жағынан жақындығыда бар дегенде де, оынң өзіндік өзгешелігі, жаңалығы және бар екенін көре білу қажет екенін байқаймыз[19].

Абайдың өзі кейбір ақындарды сынайтыны басқалармен өнер өлшесу, өзінің поэзиясындағы ұстаған бағытын, әкелген жаңалығын тереу түсіну мақсатынан туғаны хақ. «Сөз түзелді, тыңдаушы, сен де түзел»,- деген сөзінен біз Абай өз творчествосының жаңашылдық сипатына айрықша мән бергенін аңғарамыз.

Ал өзінен бұрынғы ақындарды сынағанына келсек, атын атап, анықтап айтатыны тек Бұқар, Шортанбай, Дулат қана.

Абайдың сыны оларға поэзияда қолданылған әдіс-тәсілдерге, нақтылап айтсақ, өлең-жырларда бұрынан қалыптасқан нақыл сөздерді, дайын сөз үлгілерін жиі қолданушылыққа қатысты болса керек. Жамау, құрау деп отырғаны осы мағынада айтылған деп түсіну қисынды.

Абай өлеңдерінде қазақ поэзиясында бұрын дәл осындай мағынада айтылмаған ойлар, шертілмеген сырлар көп. Оның поэзиясының жаңалығы сонда, және сол ойлары мен сезімдерінің тереңіне бойлайтын, бейнелеп жеткізе білетін ақындық шеберлігінде.

Абай қазақ әдебиетіндегі ұлы тұлга, маңдай алды ақын екені, таңдаулы туындылары дүние жүзі поэзиясының озат үлгілерімен деңгейлес тұрғаны білген адамға айқын шындық. Сан ғасырлық бай поэзиясы, ел қамын жоқтаған жүздеген өрен жүйрік жырау, жыршы, ақындары бар әдебиетте Абайдай ұлы ақын дүниеге келуінде өзіндік заңдылық бар.

Абайдың алдындағы ірі ақындардың ең зор еңбегі деп, әсіресе, поэзия тілін, әдеби тілді жан-жақты дамытып, өрістеткенін айта аламыз. Қазақтың сан ғасырлар бойы дамыған, әбден шындалған ақындық тілі болмаса, Абай поэзиясының тілі соншалықты оралымды, бай бола алмайтыны анық.

Ақындық өнерді өзіне өмірлік зор мақсат етіп, өз өлеңдерін қағаз бетіне түсіруге Абай тек 80-жылдардың ортасында жұмыла кіріседі. Бұл Абайдың айнал-сын болжап, әлеуметтік кұбылыстарды терең бағалап, кең ойлай алатын, көргені мен түйгені тәжірибесі молайған, әбден кемеліне келген шағы болатын.

Абайдың орасан зор ақындық қуат-күші өз шығармаларында қазақ өмірінің ең манызды әлеуметтік мәселелерін көтере білуінен, қоғамның алдыңғы қатарлы өкілдерінің ой-арманын, түбегейлі мүддесін терең ұғып, сезіне білетіндігінен айрықша айқын көрінеді. Ақынның «Қалың елім, қазағым, қайран жұртым», «Қартайдық, қайғы ойладық, ұйқы сергек», «Сегіз аяқ», «Ғылым таппай мақтанба», «Болыс болдым, мінеки» секілді таңдаулы көркемдік туындыларының қайсысын алсақ та оларға идеялық арқау болатын келелі мәселелер- білімге, адал еңбекке, әділеттілікке шақыру, надандықты, артта қалу кесепатын айыптау, алауыздық пен керіс-тартысты, өкімет билігін теріс пайдалануды әшкерелеу екені бірден байқалады. Абай халықты қоғамдық асыл мұраттарға жетуге ынталандырады.

Абайдың адам мен қоғам жайындағы концепциясы- қазақ топырағындағы жаңа концепция. Абай адамды белгілі қоғамдык өмірдің жемісі, нәтижесі ретінде қарады, оның қимыл-әрекетін, психологиясын, моральдық келбетін өмірге, әлеуметтік тұрмысқа байланысты көріп, бағалап бейнеледі.

Абай поэзиясындағы психологизм, әр түрлі адамдардың мінез-құлқын, психологиясын, қандай жағдайда қандайлық әрекет ететінін ашып көрсетуге шеберлігі жағынан алғанда үздік шығармалар аз емес дегенде, алдымен осы «Бөтен елде бар болса» және «Сабырсыз, арсыз, еріншек» секілді өлеңдерді атауға болар еді.

Елді бірлікке, татулыққа шақыру- «Сегіз аяқ» өлеңінің ең күшті сарыны.

деген үлкен қоғамдық мәні бар терең мағыналы түйінді ойын ерекше тебіреніспен айтады.

«Қайға шығар ілімнен»- ашу мен ызаға толы өлең. Ақынның қайғаса да, ашу-ызасы да халықтың тағдырын ойлаудан туады. Абай ел жайын толғайды, елдің мінез-құлқын сынға алады. Елді тұтас алып:

Қызық пенен тыныштыққа

Қазақ тұрмас тұрықтап

...Түзу бол деген кісіге

Түзу келмес ырықтап,-

деп сипаттайды.

Қажет деген жерінде ақын сөз тигізетін адамдар тобын саралап, бөліп айтады. Мысалы: «ұқпайсың өз сөзіңнен басқа сөзді» дегені өңкей қырт, мылжың адамдарға қатысты болса, «бас-басына би болған өңкей қиқым» дегені елдің сиқын бұзып жүрген, қолындағы күші азайған, ұлыққа, мансабы жоғары чиновникке бағынышты болыстарға қатысты.

Ал енді жалпы жұртқа қаратып айтылған:

деген секілді сөздер халықтың қамын жеп толғанған ақынның жүрегінің түкпірінен шыққандай сезіледі де, мөлшерсіз қатты сын деуге келмейді.

Абай халық туралы сөйлегенде, ел жайын қозғағанда кейде «қазақ», «халық» көбінесе «ел», «жұрт» деген сөздерді қолданады. Бірақ есте тұратын нәрсе- осы сөздердің нақтылы мағынасы ылғи бірдей болмай, айтылатын ойдың орайына қарай әр түрлі келеді. Абайдың елдің арасын бұзатын, араздық, алауыздықты бықсып-қоңырсыған иісі адамның қолқасын алатын отынның шаласымен салыстыруы сол арамдық, алалықты қоздырушылықтың елге қаншалықты зиянды, жексұрын қылық екенін жақсы байқатады[20].

Еңбек ету, өнер үйренуді уағыздайтын пікірлерімен ұштастыра, жар сүю, үй болу мәселесін әсіресе «Жігіттер, ойын арзан, күлкі қымбат» атты өлеңінде көбірек толғайды. Бұл- Абайдың жастарға арналған достық, татулык, жар сүю мәселесіп қозғайтын насиғат өлеңі.

Абайдың қоғамдағы әр түрлі топтардың өкілдерін сипаттаудағы сыншылдық пікірлері де, жастарға айтқан ғибратты ойлары, ақыл-кеңестері де халықты үлкен адамгершілік мақсат-мұратқа жетуге ынталандыру ниетінен туған. Олардың жағымсыз мінез, жаман әдеттерін мысқылдап, ажуалай отырып ақын адалдық, жігерлілік, еңбек сүйгіштік, әділеттілік сезімі, ой тереңдігі секілді қасиеттерді үлгі етеді.

Абайдың өмірді, адамды суреттеуі барынша шыншыл да терең. Қандай құбылысты сөз етсе де, ол оның қоғамдык, әлеуметтік тамырын, маңызын айқындап, адам үшін, қоғам үшін пайдалы немесе зиянды жақтарын ашып және осының барлығын өмірдің ілгерілеу, даму тұрғысынан суреттейді. Міне, бұл ерекшелір Абайдың өмірді суреттеушілік тәсілін жаңаша қалыптастырды, әдебиетте сыншылдық бағытты орнықтырды, мұның бәрі сайып келгенде, қазақ әдебнетінде реалистік, сыншыл реалистік көркемдік әдістің туып, қалыптасуы еді. Абай әдебиетке әкелген аса зор жаңа сапалық өзгерістердің бірі және негізгісі- осы дейміз

Қажет деген жағдайда көрер көзге келгірсіп, жанын аямайтындай көрініп, достық, тілектестік пердесін жамылып, монтанысып, мүләйімсіп қалатыны, бірақ сырт айналғанда жалтарғыш, колына билік тисе, кекірейіп, басқаны көзге ілмеуге тырысып, суық, сұсты түрімен сескендіре қарайтыны- кейіпкердің мұндай әдеттерін ақын айлакерлік қана емес, шектен шыққан ерсілік, жөнсіздік, жосықсыздық деп санайды.

Елге білім тарату, ғылымды меңгеру тақырыбы Абай творчествосында бұрын-соңды болмаған, шын мәнінде орасан зор әлеуметтік мазмұнға ие болды.