«Шолпан» журналы және Алаш идеясы

«Шолпан» журналы және Алаш идеясы

«Жеке мақалаларында буржуазиялық-ұлтшылдық қате тұжырымдарға жол берілген. Сол себепті де журнал 8-саны шыққаннан кейін 1923 жылдың мамыр айында жабылды» [70].

«Ақ жол» газетінің 1921 жылғы 22 ақпанындағы нөмірінде «Шолпан» журнaлы» атты хабарлама шығады. Онда: «Қазіргі уақытта баспаханада әріп терушілердің аздығынан һәм қағаздың шамалылығын еске алып, үш ұлт үшін уақытша ортақ журнал шығармақ болды»,- деп алдын-ала хабарланады [71].

Журнал шығарушылар оның 56 бет көлемінде жарық көретінін және ол бірнеше тілде басылып шығатынын жазады. Алайда, 1922 жылдың 15 қазанында 1-саны жарық көрген «Шолпан» журналы қырғыз-қазақ тілінде айында бір шығатын саясат-шаруашылық, білім-әдебиет журналы болып шығады. Айта кетерлік бір жайт, «Шолпан» журналы Халық Ағарту комиссариаты жанындағы Білім комиссиясы атыннан шыққан. «1921 жылдың бас кезінде Ташкентте құрылған бұл ұйым жергілікті халықтың оқу-ағарту ісімен шұғылданған. 1922 жылдың күз айынан бастап Халел Досмұхамедұлы төрағалық еткен» [20, б. 256].

Профессор Т. Қожакеев «Шолпан» журналының шығу тарихы жайлы:

«Шолпан» журналының алғашқы саны тек 1922 жылы 22 октябрьде жарық көрді»,- деп жазған [72]. 1999 жылы жарық көрген Қазақ ұлттық энциклопедиясының 4-томының 50-бетінде «Шолпан» (1921-1924) шыққан деп мәлімет береді. Журналды оқырманға таныстыру, оны жарнамалау, оқырман тарту мақсатында 1923 жылдың февраль айындағы «Темірқазық» журналының 1-санына «Шолпан» журналы», - деген мақала жарияланған. Онда: «1922 жылы 15 октябрьден бастап Түркістан партия комитеті атынан қазақ-қырғыз тілінде

«Шолпан» журналы 1922 жылдың, 15 қазанында жарық көрген.

Журналды шығарушылар оның алғашқы санында «Шолпан» журналын

«Түркістан коммунистер партиясының Кіндік комитетінің тілі. Саясат- шаруашылық, білім-әдебиет туралы айында бір шығатын қырғыз-қазақ журналы. Шығарушы: Иса Тоқтыбаев. Бастырушы: Түркістан коммунистер партиясының Кіндік комитеті»,- деп жазған [73]. Осылайша, «Шолпан» журналының 1-саны 1922 жылдың 15 қазан айында Ташкент қаласындағы «Туркестанское государственное издательство» баспасынан басылып шыққан. Журналдың алғашқы саны ғана жеке басылған, кейінгі сандары 2-3, 4-5, 6-7-8 болып біріктіріліп шыққан. Журналдың соңғы 8-санында Басқарманың

«Оқушыларымызға!», - деген хабарландыруы берілген. Онда: «Журналымыздың қосылып шыққан бұл үш (6-8) нөмірлері, мерзімді уақытынан бір ай кешігіп шығып отыр»,- деп жазған [74]. Журналдың уақытында шықпау себептері ретінде шығарушы баспахананың құрал-жабықтарының істен шығуы мен жұмысының нашар болуы деп түсіндіреді, оқырмандарынын кешірім сұрайды. Журналды шығарушылар тарапынан осындай хабарландыру бола тұра

«Шолпан» журналы шықпай қалады. Оның себебі ретінде: «... жеке мақалаларында буржуазияшыл-ұлтшылдық қате тұжырымға жол берілген» деген пікірлер бар [75]. Журналдың соңғы санының екінші бетінде «6-7-8-нші сан. 1923 жыл, март, апрель, май»,- деп жазылғанымен мұқабасында «1923 жыл, 30 июнь»,- деп шыққан күні мен айы анық басылған [74, б. 2]. Сондықтан да журнал 1923 жылдың 30 маусым айында соңғы саны шыққан соң жабылды деп нақты айта аламыз.

«Шолпан» журналына жазылу бағасы: 2 айға 800 сом

3 айға 400 сом

1-саны 150 сом болып белгіленген. Журналдың алғашқы санынан белгіленген баға өзінің шығуын тоқтатқанша өзгермеген. Журналдың бірінші санының соңғы бетінде «Шолпан» журналына сөз жазушы азаматтар, деп мақала авторларының аты-жөндері жазылған. Олар: «Нәзір Төреқұлұлы, С. Қожанов, Санжар Асфендияров, Тұрар Рысқұлов, Мұхтар Әуезов, Ораз Жандосов, Халел Досмұхамедов, Иса Қашқынбаев, Аққағаз Досжанова, этнограф Әбубәкір Диваев, Мырзағазы Есболов, Кәрім Жәленов, Сегізбай Айзунов, Жаһанша Досмұхамедов, Ә. Сыддықов, А. Арабаев, Олегов, Искалов, Әбдірахман Оразаев, Сара Есова тағы басқалар»,- деп басылған [76].

«Шолпан» журналының шығарушы-редакторы Иса Тоқтыбаев. Ол - 1904- 1917 жылдары Перовскідегі орыс-қазақ мектебінде, бастауыш орыс училищесінде орталау білім алып, Ташкенттегі мұғалімдер семинариясын бітірген. 1922 жылға дейін Қазақ ғылымын дамыту, көшпенділер арасында білім тарату комиссиясының төрағасы, мемлекеттік баспа бастығының орынбасары, республика оқу-ағарту комиссариатының коллегия мүшесі қызметтерін атқарады. 1922-1925 жылдары «Шолпан» журналының, «Ақ жол» газетінің редакторы, Актөбедегі жер басқармасының бастығы, Семейдегі «Қазақ тілі» газетінің редакторы қызметтерін атқарады.

Өзбекстан Орталық Мемлекеттік архивіндегі мерзімді баспасөздер анкетасында: «Шолпан» журналының қызметкерлері кімдер?»,- деген сұраққа М. Әуезов пен М. Жұмабаевтардың есімі аталып, редколлегия мүшелері ретінде И. Тоқтыбаев пен М. Әуезовің есімдері көрсетілген [77]. 1922 жылы М. Әуезов Орта Азия мемлекеттік университетінің еркін тыңдаушысы ретінде оқуға түскен М. Әуезовтің аталған мерзімді баспасөздерге белсене ат салысқаны ақиқат. М. Әуезов: «1922-23-жылдың қысында Ташкентте «Шолпан» журналын шығардық, сонда біраз әңгімелер бастырдым»,- дейді [78]. 1922-1923 жылдары Ташкентте «Шолпан» журналын шығарысып, Абай шығармашылығы туралы кеңінен сөз қозғайтын «Қазақ әдебиетінің бүгінгі дәуірі» атты мақала жариялайды. Онда қазақ ұлт әдебиетінің өткенін «Абайға дейін және Абай дәуірі», - деп бөліп, шолу жасайды.

Қазақ баспасөзін зерттеген профессор Бейсембай Кенжебаев: «Газет, журналдарда көбінесе бұрынғы ұлтшылдар, алашордашылар, ескі зиялылар отырды. Олар адал істемеді»,- деген пікірде болған [79]. Журналдарда ұлтшыл мақалалар басылғаннан кейін, олар халықтың арасына тек қана ұлтшылдықты уағыздады деген пікірлер бар. Бірақ оны қызыл идеологияның кезінде жазғаны анық еді. Өйткені Б. Кенжебаев қазақ әдебиеті тарихын сонау «Орхон-Енисей» жазбаларынан бері қарастырған ірі ғалым, батыл азамат екенін өмір кейін көрсетті. Расында да, «Шолпан» журналында тәуелсіздікті аңсаған, ұлтының қамын ойлап, қайтсек ел боламыз деген алаш азаматтары еңбек еткен. «1922 жылға дейін байшыл-ұлтшылдар совет тәртібіне қарсы, контрреволюциялық пікірлерін баспасөз беттерінде именбестен ашықтан-ашық жазып отырды. Ал, 1922 жылдан бастап, Қазақстандағы баспа орындарында байшыл-ұлтшылдық пікірге орын берілген жоқ. 1920-24 жылдарда байшыл-ұлтшылдар Ташкентте басылған «Шолпан», «Сана» журналдарында және «Ақ жол» газетінде жат

идеялық шығармалары аракідік жарияланып отырды» деп жазады [80].

«Шолпан» журналына қатысты жазушы-ғалымдардың «ұлтшыл» бағытты ұстанды деген пікірлеріне орай біз «Ұлтшыл» деген сөздің ұғымын тереңірек түсінуге тырыстық.

Ұлтшылдық құбылысын анықтай отырып, француз зерттеушісі Жан-Люк- Шабо оны былайша бөледі:

• 
  национализм, обозначающий чувство патриотизма, любви к своей нации, к свойм корнями;
  
• 
  национализм как обостренное чувство патриотизма которое приобритает крайнюю форму в случае появления обстоятельств, предоставляющих угрозу существования какой-либо нации:
  
• 
  национализм как политическую доктрину, претендующую на решение проблем человечества, при которой главенствующая роль отводится одной определенной нации [81].
  

Әлемдік энциклопедияда ұлтшылдық турасында: «Заңды дербес мемлекет пайда болғанға дейінгі жағдайларда ұлтшылдық өзінің тарихи даралығын сезінген қандай да бір қоғамдастықтың ерік білдіруін, өзінің егемен мемлекетін құру мен дамытуды білдіреді»,- деп жазылған [82]. Ал Жүсіпбек Аймауытов

«Тәрбие» деген мақаласында ұлтшылдықты жақсы, жаман жағы деп екіге бөліп қарастырады [32, б. 10]. Ұлтшылдықтың жақсы да, жаман жағы да бар дейді. Жеке адамның жағдайы ғана жақсарып қоймауы керек. Алдымен ұлтың жағдайын жасап, елді көркейтсе халық бақытты болады дегенді ұстанады.

«Жаман жағы - бір адам бір ғана ұлттың қамын ойласа, өзге ұлтты құл қылса, тартысса, жұлысса», - деп тіршіліктің өз талқысы аласұртып, әр халыққа ұлтшыл болмасқа ерік қоймай отырғанын сөз етеді. Жүсіпбек Аймауытовтың айтқан тұжырымдарын қорытындылайтын болсақ, ұлтшылдық - заманның ісі деген байлам жасайды. Журналдың басы-қасында «ұлтшыл», «алашордашыл» азаматтар болды деген пікірлерге, тағылған айыптарға қарай сол заманның саяси жағдайы да басымдылық танытқан деп білеміз. Өйткені, заманның қиындығына қарамай газет-журнал шығарып таратты. Теңдікті, елінің тәуелсіздігін аңсаған азаматтар баспасөзді үгіт-насихат құралы ретінде пайдаланып, ел арасында ағартушылық қызметін жүргізді, ұлттың коды болып табылатын өнерді, әдебиетті, мәдениетті, салт-дәстүрді дәріптеді. Халықтың санасын оятуды мақсат тұтты. Мақсат-міндеттерін біз қарастырып отырған басылым беттерінен айқын аңғарамыз.

Енді басылымның мазмұнындағы мақалаларды бөлім-бөлімге бөліп қарастырсақ.

«Шолпан» журналындағы саяси-әлеуметтік тақырыптар журналдың Саясат, партия тіршілігі бөлімдерінде. Ұлттық басылымдағы оқу-ағарту, әдебиет және мәдениет мәселелері; Ағарту, оқу, білім, әдебиет, тарих

бөлімдерінде; Экономикалық және шаруашылық проблемалары; Шаруашылық бөлімдерінде жан-жақты көтеріліп, тақырыпқа терең бойлаған көлемді мақалалар жарияланған. Сондай-ақ журнал беттерінде бұйрық-жарлықтар да басылып тұрды» [83].

Саяси һәм жалпы бөлімінде «Абыр-сабыр заманда сақтану керек»,- деген мақала «Т» атты бүркеншік есіммен берілген. Онда «Төңкерістен бұрын қырғыз- қазақ кедейлері ылғи өгейлік көріп келді. Басынан тоқпақ кетпеді», - деп төңкеріске дейінгі қазақ-қырғыздардың жағдайының төмен болғанын, революциядан кейінгі жағдайының жақсаратынын жаза отырып, өзгеріп отырған уақыттың саясатына да сенімсіздік танытып, қазақ- қырғыз халқы баяғы таз қалпына түсіп, ұстағанның қолында, тістегеннің аузында кетуі мүмкін екендігін ескертеді [76, б. 22]. Ақпан төңкерісінің басында қазақ-қырғыздардың көрген қорлықтары баяндалған мақалада қырғыз-қазақтарды киізге орап, өртегендерін ашық жазған. Осылайша, басылым, жан түршігерлік оқиғаларды да баяндайды. Мақала авторы – ұлтына, еліне, жеріне жаны ашыған азамат. Баспасөз беттерінде ұлтшылдық мазмұнды жарияланымдардың кетіп қалмауын қадағалап отырғанның өзінде журналдың алғашқы санының бірінші беттерінде жарық көрген.

ХХ ғасырдың басында Ресейде халықтың саны өсіп, диханшылық бір жолға қойылған соң жерге деген мұқтаждық туындаған. Сол кездері Ресейдегі тұрмысы төмен кедейлерін, патшашыл үкіметі орыс боданында болған Түркістан, Қазақстан секілді елдерге тығып, Қазақстан мен Түркістан жерлерін келімсектерге толтырған еді. Міне, осы жағдайды баяндағын «Азаттықтың жолы осы» деген мақала басылған. Онда: 1) «жергілікті жұрттың жерін іштегі жерсіздерге беріп, бүліншілікті тоқтату; 2) келімсектерге сүйеніп, жергілікті жұрттарды өз дегеніне көндіру еді», - деген ескі үкіметтің көздеген мақсаттарын келтірген [76, б. 67]. Мақалада ескі үкіметтің дегендеріне жетіп, келімсектердің қазақ-қырғызды айналдыра қоршап, олардың қыстап, жаздап жүрген ең жақсы жерлеріне орналасып алғандарын ашық жазған. Бұл жағдайдың қазақ-қырғызға ұнамағаны анық. Сол себепті де алдағы уақытта Түркістанда артық жер жоқ екенін жаза отырып, жерін қорғаштайды. Ендігі тұста, азаттықтың жолы – жердің байлығын қазақ-қырғыз өзі ұқсатса, шикізатты өзімізде пайдалануды ұсынып, зауыт-фабрикалар Түркістанда ашылса пайдалы болар деген ой айтады. Саяси азаттық жерге иелену, мал шаруашылығын аяқтандыру, өнімді молайту дей отыра, шаруашылықты орнықты жолға салмай, алған ел азаттығының жұғымы аз болады, дегенге келеді. Алаштанушы ғалым, Мәмбет Қойгелдиев:

«Россия қазақ ұлтының санасында өздері туралы қазақ жеріне алдыңғы, дамыған өркениеттің жетістіктердің жеткізуші, жарылқаушылар бейнесін қалыптастыруға күш салды»,- деген [26, б. 20]. Қазақ жеріне өзге ұлттарды қоныстандыру саясатын қазақ жеріне келіп жеткен өркениетпен байланыстыру ұлтты алдап-арбау тәсілі екені айдан анық. ХХ ғасыр басында осындай түсініктер Ресей оқу орындарында білім алушы қазақ жастарының санасына ақырындап енгізіле бастағаны жасырын емес. Бірақ, қазақ оқымыстылары бұл бастаманы қабылдай қоймады. Үкіметтің шаруашылық саясаты нәтижесінде

қазақ жерлерінің жарамды аумағы жаппай қоныс аударушылардың пайдасына беріле бастауы, кедейленген ауыл-аймақтардың көбейуіне әкеп соқтырды. Осындай саяси жағдайлар енді қалыптасып, құрылып келе жатқан ұлт арасынан шыққан зиялылар тобын саясатпен кәсіби шұғылдануға, елдік ұстанымды, ұлттық сананы қалыптастыруға, саяси ұйымдарға бірігуге мәжбүр етті. Қазақ оқығандарының ойынша ұлт өзінің жерін, дәстүрін, тілін толығымен иеленбейінше қазақ қоғамында даму болмайды деген көзқараспен тәуелсіздікті аңсай отырып, ұлттық баспасөз арқылы елге жеткізіп отырды.

«Шолпан» журналының үкімет тарапынан қысым көріп, тынысының тарылып бара жатқанын журналдың біріктіріліп шыққан 4-5-ші сандарынан байқаймыз. Журнал бетінде «Оқушыларымызға» деген басқармадан хабарландыру басылады. «Шолпан» журналына, дүние жағынан хүкіметтің беріп келген жәрдемі бұдан былай тоқтатылатын болды. Журналдың бар қаражаты өз мойнына түсіп, өзінен өндірілетін ақшамен шығатынға айналды.

Басылым оқу-ағарту, әдебиет және мәдениет мәселелерін ағарту, оқу, білім, әдебиет, тарих бөлімдерінде басып отырған.

Білім бөлімінде «Ф» деп қол қойған автордың «Ғылым не береді?» мақаласында: «Шолпан» журналында «Білім бөлімі»,- деген бөлім бар. Бұл бөлімде әр түрлі ғылыми нәрселер жазылып тұрмақшы... Ғылым алатын жер – мектеп, медіресе. Журнал арқылы мектеп, медіресенің беретін ғылымын түгел беру қиын. «Шолпан» журналының білім бөлімінде, қазақ-қырғыз тұрмысына керекті, оқушыларымыздың көбіне түсінікті һәм қызықты мәселелер ғана жазылып тұрмақшы» деп журнал оқушыларынан қандай ғылыми мәселелер оқығылары келетініне де сұрау салады. Осылаша білім бөлімі «Ғылым не береді?», «Дарвин сөздерінің негіздері»,- деп Дарвиннің жауабымен оқушыларды таныстырып отыруды «Шолпан» журналы міндетіне алады деп келесі сандарында да Дарвин ілімін насихаттап отырған. П. Жәленова деген автордың «Емшек баласын асыраудың һәм тәрбиелеудің реті» атты ғылыми мақаласында баланы асырап, бағу, тамақтандырудың түрлі жолдары зеттелген. Мазмұнын оқи отырып бұл ғылыми зерттеудің әдіс-тәсілдері бүгінге дейін өзінің құндылығын жоғалтпаған деуге болады. Медициналық сөз тіркестеріне орай

«Басқармадан» деп «Түсініктемелер» беріліп отыр. Мысалы, сол кездері қазақша баламасы табылмаған атауларға түсініктемелер беріліп отырған: «*Белок деген жұмыртқаның ағы. Бұл жалғыз жұмыртқада ғана емес, басқа да тамақтарда болады» [76, б. 173]. Бұл расында да бала бағып, үй шаруасымен айналысып отыратын қазақ әйелдеріне үлкен көмек болды деп ойлаймыз. Мақала мазмұны күні бүгінге дейін маңыздылығын жоғалтқан емес.

Журнал оқу-ағарту мәселесіне ерекше ықыласпен қарайды. «Жұртым жұрт боп көгерсін деген азамат болса, ә дегенде жұртының ағарту ісін жақсы жолға қойсын. Жұртының әдебиеті, мәдениеті алға басып, өсіп-өнуіне себеп боламын десе, жұмыла іске кіріссін» деген ұранмен «Есің бар да етегіңді жап!»,- атты мақала басылады [74, б. 263]. Мақала мазмұны, көтерген мәселесі – тарихи жырларымызды, қисса-дастандарымызды жатқа білетін қария-абыздарымыздың көзі тірісінде қағазға түсіріп қалуымыз керек екенін дәріптейді.

Басылым беттеріндегі Х. Досмұхамедовтың «Қазақ тілінің сингармонизм заңы» және «Х» деген бүркеншік есіммен жазған «Диуани луғат ат-түрік» атты көлемді мақаласы жарияланған. «Бұл еңбек Халел Досмұхамедұлының қолынан шыққан. Бұлай деуімізге осы мақаладан кейін Халел Досмұхамедовтың «Қазақ тілінің сингармонизм заңы» деген мақаласының басылуы»,- дейді [76, б. 9]. Х. Досмұхамедовтың қаламынан туған «Қазақ-қырғыз тіліндегі сингармонизм заңы» еңбегі өзінің құндылығымен ерекшеленеді. Онда: «Он тоғызыншы ғасырдың екінші бөлігінде қазақ елі отырықшы бола бастады. Өзара араласуы кеміді. Көршілес отырған «адабияты» бар ноғай-сарттардың тілі отырықшы елдің арасына жайыла бастады. Осы, ағайындар арқылы, бірқатар парсы-араб сөздері өзгермейінше тілімізге кіре бастады»,- деп өзге ұлттардың жазуы, түрлі тілдік әдістері қазақ тіліне кіріп жатқанына дабыл қағады [76, б. 275]. Халел Досмұхамедов: «Ана тілін жақсы біліп тұрып, бөтенше жақсы сөйлесең бұл сүйініш, ана тілін білмей тұрып, орысша жақсы сөйлесең бұл күйініш»,- деп ана тіліміздің қадір-қасиетіне байыппен қарауды өтінеді [76, б. 280]. Өзге тілге еліктеп, сол ұлттың тілінде сөйлеп, ана тілін менсінбеу қате екенін айтады. Бұл зерттеу мақаласының ғылыми құндылығына байланысты айтылған пікірлер бар. Профессор Шора Сарыбаев: «Қазақ тіліне қатысты туындылардың ішінде аса бір білімдарлықпен жазылған еңбек – «Қазақ-қырғыз тіліндегі сингармонизм заңы»,

- деп оның лингвистика саласындағы маңызын жоғары бағалайды [84].

Х. Досмұхамедовтың осы іргелі зерттеуі жайындағы пікірін академик Зейнолла Қабдолов тебірене сабақтайды: «...Бұл қазақ тілінің Конституциясы яки Негізгі Заңы туралы зерттеу.

- Қазақ, ел болам десең тіліңді сақта!- деген өсиет осы еңбектің әр қайырымынан таң самалындай тап-таза леппен есіп тұр»,- деп Халел Досмұхамедовтың еңбегіне жоғары баға береді [85]. Газет, журнал оқушылардың көбіне сингорманизм деген сөздің өзі жат сөз болған. Журналдың алғашқы санында «Сингорманизм заңы не?»,- деген сауалға жауап береді. Қазақ- қырғыз тілінде сингорманизм қай түрде екенін, сондай-ақ қазақ-қырғыз тілінің өзге халықтардың тілінен айырмасын да түсіндірген. Дыбыстарды тексерген. Бұл мақаланың жалғасы журналдың келесі сандарында да жазылады.

Белгілі зерттеуші ғалым Үшкөлтай Сүбханбердина: «Ләйлі-Мәжнүн» поэмасының қазақ арасында мол тараған нұсқасы – Физули дастанының сюжеті бойынша Шәкәрім Құдайбердиев поэма жазған. Ш. Құдайбердиев дастанды 1907 жылы жазған. Ол алғаш рет «Шолпан» журналының 1922-1923 жылғы 2-8 сандарында жарияланып, 1935 жылы Сәкен Сейфуллин алғы сөз жазып жеке кітап бастырып шығарған», - дей келе поэмаға былай деп баға берген: «Поэмада

Ләйлінің аймен, жарықпен, самалмен, шаммен, көбелекпен, жұлдызбен, бұлтпен сырласқан тұстары өте әсерлі» [86].

Шығармада феодалдық құрылыстағы әйелді кемсіту, оны төмен бағалау секілді қоғамдық мәселелер суреттелген. «Шолпан» журналында басылған бұл поэма жайында Ш. Құдайбердіұлы «Қазақ тілі» газетінің басқармасына өтініш жазған. Онда: «Баяғы түріктің ақыны (поэт) Файзули өлеңінің басында айтқан:

«А, құдай! Менің өлеңімді үш түрлі антұрғаннан сақта. Бірінші, әннің ретін білмейтіннен кісіден сақта, себебі ондай кісіге айтқан жақсы өлең де жаман көрініп байыбына бара алмайды. Екінші, күншілден сақта, оның себебі жақсы өлеңімді жамандап, теріс мағыналап, халықтың жүрегіне азғыру салады. Үшінші, қате жазушыдан сақта, оның себебі менің «көз» деп жазғанымды «көр» деп жазып, ашық көзімді соқыр етеді»,- деген мысалдар келтіреді [63. б, 59]. Мұны келтірудің өз себебі болған, Ш. Құдайбердіұлы «Шолпанға» берген өзінің

«Ләйлі-Мәжнүн» поэмасын басқан редакция ұжымына ренішін білдіреді. Қате өте көп, жартысы басылмай қалған, өлеңімді қор қылыпты дейді. Бұл пікір арқылы біз енді қалыптасып келе жатқана қазақ баспасөзінде кемшіліктердің де орын алғанын байқаймыз.

Қазақ баспасөзінің тарихын зерттеген ғалым Х. Бекқожин өзінің «Қазақ баспасөзі тарихының очеркі», - деген еңбегінде «Шолпан журналының әдебиет бөлімі көп қателіктер жіберді»,- деп журналдың әдеби бөлімдерінде алашордашы азаматтар жұмыс жасап, олар тек ұлтшылдықты жазды дейді [15, б. 107]. Бұл пікір «Шолпан» журналында ұлтының қамын жеген алашорда азаматтарының қызмет еткенін тағы да дәлелдей түседі. Дәл осындай пікірде болған ғалым Т. Қожакеев те журналдың жабылу себептерін революцияны жырламады, оның жеңілісін теріс түсіндіретін мақалалар басты. Сол себепті де журнал көп өмір сүре алмай, жұмысын тоқтатты деген пікірде болған [72, б. 62]. Журналдың жабылу себебіне келсек, сол бір заманда қазақ зиялыларының басына төнген қауіпті бағамдаймыз. М. Әуезов 1932 жылдың мамыр айында былай деп жазған: «Енді мен саясатпен айналыспаймын, әдебиетке бір жола бет бұрамын»,- деген ой-пікірін «Өзінің саяси қателіктерін мойындау туралы ҚазКСР ХКК председателі жолдас У. Исаевқа» өтініш жазған. «В частности, считаю, абсолютно не соответствующими социальному заказу революционных лет и революционной общественности, свои ранние идеологические вредные высказывания на страницах журнала «Шолпан», о путях казахской литературы дореволюционных лет» [87]. М. Әуезовтің бұл бас тартуын көзі ашық әр азамат дұрыс түсінеді. Себебі, Мұхтар Әуезовтің бұл өтініші ендігі жерде күрес күрделене түскенін толық түсінген, көп нәрсені түйсінген адамның қадамы болатын.

«Шолпан» журналының 1922-жылғы 2-3 санында М.Әуезовтің «Қазақ әдебиетінің бүгінгі дәуірі» мақаласының басы, 1923 жылғы 4-5-інші сандарында оның жалғасы ретінде «Қазақ әдебиетінің қазіргі дәуірі»,- деген атпен жарияланады. Бұл мақалаға «Қоңыр» деп қол қойған. Ол кезде журнал шығарушы, оған жазатын авторлар саны өте аз болғандықтан, бір кісінің бірнеше мақаласы, тіпті түрлі жанрдағы туындылары бір санда жариялана беретін. Негізгі

редакциялық жұмыс М. Әуезовтің үлесінде болғандықтан материалдардың тапшылығын толтыру мақсатында журналдың бір санындағы жазушының бірнеше әңгіме, мақалаларына бүркеншік есімдер молынан пайдаланылатын. Әлгі аталған екі мақала да «Қоңыр» атты жазушының жиі қолданатын бүркеншік атымен жарияланған.

«Шолпан» журналының 2-3-ші сандарында М. Әуезовтің «Қазақтың қалам қайраткерлеріне» деген ашық хаты жарық көреді. Мұнда да әдебиеттің бір сүйенетін діңгегі газет-журнал екендігін айтады. Сол заманда газет-журналдың аз болғандығын, сол себепті де баспасөз өз міндетін толық атқара алмай отырғандығын жазады. «Не басындағы адамы ауысады, не заманы ауысады, көбінің өмірі тіпті болымсыз, қысқа болады»,- деп сол дәуірде шыққан газет- журналдардың негізгі жабылу себептерін айтып өтеді [76, б. 70].

«Шолпан» журналының ғұмыры қысқа болса да, ұлт әдебиетінің, ұлт мәдениетінің өркендеуіне ықпал етті. ХХ ғасырдың 20-жылдары қазақ қаламгерлерінің қуатты қаламынан туған қазақ әдебиетінің үздік туындылары болып саналатын көптеген шығармалар тұңғыш рет «Шолпанда» басылды. Бұл турасында журналды араб әріптерінен кирилл қарпіне түсіріп, баспаға әзірлеген ақын Ханбибі Есенқарақызы: «Шолпан» журналы өзінің қысқа ғұмырында қазақ поэзиясының жанашыры бола білді»,- деп жоғары бағасын берді [76, б.10].

«Шолпанда» әдебиет, мәдениет мазмұнды қандай жарияланымдар болды, олардың төлиелері кімдер еді десек, онда Мағжан Жұмабаевтың «Шолпанның күнәсі», «Қорқыт», «Батыр Баян» поэмаларын, Мұхтар Әуезовтің «Оқыған азамат» әңгімесі мен «Заман еркесі» романын, «Қазақ әдебиетінің қазіргі дәуірі» атты әдеби сын мақаласын, Бекмұхамед Серкебаевтың «Қонай құлаған тас», Шәкәрім Құдайбердиевтің «Ләйлі-Мәжнүн» поэмаларын, Қырғыз әдебиеті тарихынан Әли Тоқамбайұлының «Құрманбек батыр», Момынәлі Ибраимовтың

«Бидайлық» туындыларын, Жаяу сал деген автордың «Қыр суреттерін» атауымызға болады. Осы ретте Бекмұхамбет Серкебаев туралы тоқтала кетсек.

«Серкебаев Бекмұхамед Құсайынұлы – қазақ қоғамы үшін орны ерекше тұлғалардың бірі» [65, б. 366]. Кезінде Мағжан Жұмабаевпен бірге Башқұртстанның Уфа қаласындағы «Ғалия» медресесінде білім алған. Ол елімізге танымал, әнші Ермек Серкебаевтың әкесі болғанын айта кеткеніміз жөн.

Тарихи өмірдегі қазақ жастарының тағдыры мен рухына бейнелеген еңбектер қазақ қоғамында жастарды ұлттық рухқа, жігер мен намысқа жетелейтін рухани қорған болып қалатындығы анық. Қазақ зиялылары өмір шындығын негіз етіп жазған дүниелерінен жастардың бойындағы рухтың нығайатыны рас. Сол кеудедегі жанып тұрған рух болашақта елдің рухын нығайтып, қорғайтын күш болмақ.

ХХ ғасырдың басындағы әлеуметтік-саяси өзгерістермен қатар, қазақ әдебиетінде де тың жаңалықтар мен ізденістер пайда болды. Оның көрністері ең алдымен баспасөз беттерінде орын алды. «ХХ ғасырдағы қазақ әдебиеті әлемдік көркемдік тәжірибені меңгерген дарынды қаламгерлер жасаған, барлық жанрларда дамыған, сұлулық жүйесі қалыптасқан, биік эстетикалық деңгейге көтерілген маманданған екенін тамаша туындылармен әйгілеп берді» [88]. Осы

орайда, «Шолпан» журналындағы әдеби туындыларды саралап шықтық (тізім автордан). Олар:

1. 
   проза (Мұхтар Әуезов, Мағжан Жұмабаев);
   
2. 
   поэзия (Шәкәрім Құдайбердіұлы, Ғабидаллаһ Балақадырұлы, Мағжан Жұмабаев, Сәкен Сейфуллин, Міржақып Дулатов);
   
3. 
   әдеби-сын (Сәкен Сейфуллин, Бекмұхаммед Серкебаев, Абдолла Байтасұлы);
   
4. 
   Халық мұрасы (Әбубәкір Диваев).
   

«Шолпанның күнәсі». Шығарма журналдың 4,5,6,7,8 сандарында басылды. Әйел жанына терең үңіле отырып ұлттық психологияға тән элементтерді айшықтап көрсетіп, қазақ танымына, қазақ болмысына сәйкес дүниені ұсынады.

«Шолпан» журналында Шәкәрім Құдайбердиевтің «Ләйлі-Мәжнүн» поэмасы [76, б. 120] үзбей басылады, Мағжан Жұмабаевтың «Қорқыт» [76, б. 103], «Батыр Баян» [76, б. 182], «Мадияр» деген бүркеншік есіммен Міржақып Дулатовтың «Бүркіт кегі» [76, б. 390 ] жарық көрді.

Осылайша, «Шолпан» журналы өзінің ұстанған әдеби бағытын жоғары деңгейде атқарды.

Экономикалық және шаруашылық мәселелері де «Шолпан» журналының әр санында жазылып отырды. «Жер хақында шыққан жаңа заң» деген мақалада қазақ-қырғыз облыстарының болашағы туралы көлемді сараптама жазылған. 1921-1922-ші жылдарда болған Түркістандағы жер саясатының өзгермейтіндігін, жаңа шаруашылық саясаты Түркістанның жер заңына зиянын тигізбейтіндігін, қазақ-қырғыз кедейлеріне берілген жерлер сол күйінде қалатындығы толық дәлелдермен түсіндірілген. Қазақ-қырғыздың қазіргі шаруасы, жаңа заңды қалай қолдану жайында айтылған.

«Түркістанда мал шаруасының осы күнгі жәйі һәм оның ілгері басуы» [76, б. 23] және «Түркістан салықтары»,- деген екі мақалада Түркістан жайынан толық мағұлмат берілген [76, б. 31]. Түркістанның мал шаруашылығы, мақта байлығы өткен жылдарда қандай еді, қазір қай күйде екенін бәрін де, дәлел келтіріп түсінікті санмен көрсеткен.

Келтірген сандар бойынша, Түркістанның қай облысында қандай шаруашылық бар; малы қанша, жаны қанша, егін-мақтасы қанша, халыққа түскен салықтар қандай, бәрі де журнал бетінде жарияланып отырған.

Мысал үшін 1922-ші жылғы Түркістандағы мал саны туралы көрсеткен мәліметттерді келтірейік:

Кесте 3 – Түркістандағы мал саны (мыңдап). «Шолпан» журналының 1-санында жарияланған кесте [76, б. 26].

Облыстар	Мыңдап
	ірі қара	жылқы	қой һәм ешкі	шошқа	барлығы
Сырдария һәм Әмудария	720	709	6084	10	7,522
Самарқанд	224	95	1052	10	1,377
Ферғана	429	367	1034	40	1,834
Жетісу	660	1,113	7,126	530	9,261
Түрікпен	52	146	4,076	-	4,276
Барлығы	2,291	2,430	19,370	106	24,270

Мақала авторы (М. Шағырша) осындай деректерді келтіре отырып, Түркістандағы мал шаруашылығы халық тіршілігінің, күн көрісінің мықты тіреуі екендігін жазады. 4- кестеге де назар аударсақ:

1922 жылғы Түркістандағы мал саны мен шабындық қылып отырған жерлердің санын көрсете отырып, мынандай қорытындыға келеді: «Жоғарыдағы сандардан көрініп тұр. Малды жайып бақпаса шөп жетпейді»,-деп мал шаруашылығындағы түйткілді мәселелерді қозғап, нақты ұсыныстар айтады [76, б. 26]. Мәселені шешудің жолдарын да қарастырады. Ол үшін малмен айналысатын көшпелі халықтың күн көрісі, жайылымды жердің маңыздылығы нақтыланады. Бұл мақала журналдың келесі сандарында да жалғасын тапқан. Малшаруашылылығына байланысты талдау кеңінен жүргізіліп, 8 түрлі кестеге салынып, нақтыланған. Көлемді мақала оқырманға мал шаруасын өрбіту үшін атқарылатын істер ретімен қорытынды жасайды. Мал шаруашылыңында күні бүгінге дейін өзектілігін жоймаған ұсыныстардан мысал келтіре кетсе:

«1) мал шаруасымен тіршілік қылатын аудандарда, келешекте сол мал шаруасы болады деп, түпкілікті қылып жер мәселесін шешу керек;

2. 
   малдың тұқымын асылдандыру жұмысына кірісу керек. Мұның үшін қазақ-қырғыз малына басқа тұқымдардан араластырып, жаңадан кіргізу керек, һәм өз арасында асылдандыру керек;
   
3. 
   қазына асбап беріп, халыққа міндетті ретте пішен қорын жидыру керек;
   
4. 
   мал індетімен күресу керек. Мұның үшін жергілікті халықтың жастарын оқытатын школ ашу керек. Олар, сол школдан оқып шығып, малдың індетімен күресетін болсын;
   
5. 
   Түркістан топырағынан шетке мал шығару тоқтатылсын;
   
6. 
   малға түсетін мемлекет салықтарын жеңілдету керек;»,- деген ұсыныстарын жаза келе, Жер-су комиссарияты осы мәселелерді қолға алса да жақсы болар еді,
   

Шаруашылылық проблемаларын жазып, оны шешу жолдарын ұсынған журнал материалдары өте сауатты, терең талдаумен жазылғандығын байқаймыз. Шаруашылық бөліміне жазушылар: М. Шағырша, С. Асфендияров, Асқаров, Бөриев, Севастьяновтар болған. «Қатаған» атты автордың «Жетісу халқының тұрмысы тақырыбы» деген мақаласы қырғыз тілінде басылған. Осыған орай басқарма тарапынан оқырманға түсініктеме де беріле кеткен. Онда: «Шолпан» қырғыз-қазақ журналы болғандықтан, һәм мақала жазушы жолдас Қатаған басқармадан әдейі өтінгендіктен, бұл мақаланы өзгертпей қырғыз тілінде басып отырмыз»,- дейді [76, б. 96]. Бұдан шығатын қорытынды – басқарма журналға жазушы авторлардың мақаласын оқып, өзге тілде жазушылардың жіберген материалдарын қазақ тіліне аударып басып отырған.

Әрине, кез-келген басылымның қызметіне баға беру үшін сол заманның, сол дәуірдің саяси ахуалын екшелей отырып, бағамдау керек. Партиялық идеология «Шолпан» журналы көтерген материалдарды қолдай қоймайтын. Сондықтан «Алашордашыл», «Ұлтшыл» басылым деп оны қаржыландыруды тоқтатты, қудалады. Бірақ, қазақ баспасөзінің тарихында «Шолпан» журналының өзіндік үлкен орны бар. Журнал әдебиет, өнер, шаруашылық, саясат мәселелерін барынша қозғауға тырысты. «Шолпан» жаңа қанаттана бастаған қазақ зиялыларының ой-жүйесі басылған басылымдардың бірі болды.

«Шолпан» журналы ұлт сөзін сөйлеген басылым ретінде қазақ баспасөзінің мақтанышы болып қала бермек.

3. 
   
   жүктеу/скачать 0.84 Mb.
   
   Достарыңызбен бөлісу: