Дм.Қ: Тұрсын аға, осы Олжас Сүлейменов ағамызды әдемі қартая алмады дегенге қосыласыз ба? Ол кісі неге шабысынан жаңылысты?
жүктеу/скачать 89 Kb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Тұрсын ЖҰРТБАЙ
- Тұрсын ЖҰРТБАИ
| ОЛЖАС НЕГЕ ӘДЕМІ ҚАРТАЯ АЛМАДЫ?
Дм.Қ: Тұрсын аға, осы Олжас Сүлейменов ағамызды әдемі қартая алмады дегенге қосыласыз ба? Ол кісі неге шабысынан жаңылысты? Тұрсын ЖҰРТБАЙ: Олжастың соңынан ұйымдастырып, сол үшін дақпырт таратып жүретін бір академия бар жисаң. Кезінде Олжаспен жақсы аралас-құралас болдым, қазір де хабарласып тұрамыз. Кезінде Шерхан Мұртаза да, Қабдеш Жұмаділов те Олжасқа қарсы тұрды. Шерханның мықты редактор болғанын мойындаймыз, бірақ ол да сол бір қызыл идеологияның алдыңғы шебінде тұрды ғой. Олжастың артынан әртүрлі әңгімелер шыға бастағанда, мен оған бардым. Ол менің «Дулығамды» оқып отыр екен. Жеке отырып, ашық әңгімелестік. Сонда мен Олжасқа үш сұрақ қойдым. «Біріншіден, неге сіз макроэкономикадан қашасыз? Елдің бәрі сізді еврейлерге ілесіп, сауда жасайды деп жүр. Екіншіден, қазақ тілінің көсегесі дәл қазір көгерсін деген саясатқа қарсысыз. Мұныңыз қалай? Мен бұл ойыңызға үзілді-кесілді қарсымын. Үшіншіден, сіз саяси одақ құрайық дейсіз. Тәуелсіздігімізді енді алып отырғанда, сіздің мұныңыз не? Осының бәрін маған түсіндіріп беріңізші. Не ойлағаныңыз бар?» дедім. Сонда ол маған: «Ей, Тұрсын, бір ұлтшыл болса, онда ол мендей болсын. Сен менің жанымды түсінесің ғой» деді. Тұңғыш рет ұлт-азаттық идея дегенді 1954 жылы айтқан орыс тілді жазушы Әнуар Әлімжанов. Одан кейін оған 1955-56 жылдары Олжас Сүлейменов қосылды. Бәріміз «ақпыз, қарамыз, сарымыз» деп жүргенде, ұлтты тұңғыш рет айтқан солар. Қазірге дейін Әбдіжәмілдердің (Нұрпейісов) санасына ұлттық деген сөз кіріп шықпайды, Әбдіжәмілдің ұлтына қосқан үлесі жоқ. Сосын ғой Әнуар мен Олжасты Әуезовтің қолдағаны. 54-жылдары «Мен Арғымақ, Мен қазақ!» деп кім айғайлап айтып еді?! Осыдан кейін барып, «Мен қазақпын» деп Жұбандар шыға бастады. Олжастай болып, орыстың бетіне қасқайып қарап, былшылдатып ұрған ешкім жоқ. «Мен шетелдің көбін араладым. Капитализмге ентелеп кетіп бара жатқан елдерді зерттедім. Біз Үндістан сияқты болып қалмауымыз керек. Себебі, мен әр қазақтың баласының қолында күлше болса деймін» деді Олжекең. Рас қой, алғаш тәуелсіздік алғанда, есіңде болса, сен де бидай жедің, кәмпит дегенді көрмедің. «Мені саудагер дейді. Бірақ әр адам өз шаруасымен өзі айналысып, сауда жасап үйренгені жақсы. Шағын бизнесті дамытсақ, әр қазақ өз сыбағасын өзі ала алады. Ал макроэкономика болса, бізді алып елдер талан-таражға салып, тоз-тозымызды шығарып жібереді», деген сонда. Олжастың айтқаны келді. Қазір бәрі осыны айта бастады. Екінші конфедерация мәселесіне қатысты: «Үш алып мемлекет бізге көз тігіп отыр: Ресей, Қытай, АҚШ. Қытай бір кіріп кетсе, оны шығара алмаймыз. АҚШ анталап, атом бомбасымен жарып жіберуі мүмкін. Егер осы үш елдің бірімен саяси одақ құрсақ, бізге қолайлысы Ресей болмақ. «Үйренген жау атыспаққа жақсы». Олардың құрығанда тілін білеміз. Ал үшінші сұрағыңа келер болсақ, Шерхан бастаған топ шулай береді. Қалай десек те, қазақ тілі халықаралық тіл емес, онымен саяси келісім, сауда-саттықта алыс-беріс жасай алмайсың. Одан да менің бұларға айтатыным «Гаага» келісімі деген келісімшарт бар. Сонымен жұмыс істейік. Осы келісімге 1948-49 жылдары қол қойған үнді, араб, еврейлер ұтылды ма? Жоқ. Бұл келісім бойынша он жыл уақыт береді. Онда он жылға дейін қазақ тіліне басымдық берілмейді. Бірақ он жыл өткен соң, қалай ма, қаламай ма, қазақ тілі өз мемлекетінде үстемдік құрады. «Ұлтаралық татулық» деген сыпайылық бұл жерде рөл атқармайды да» деді. ДмҚ: Сонда Сүлейменов айтқан Гаага келісіміне қол қойғанымызда, бүгінде қазақ тілінің проблемасы жоқ болар ма еді? Тұрсын ЖҰРТБАЙ: Келісім бойынша он жыл уақыт бергенде, қырық бестегі қызметкерлер зейнеткерлікке шығып, отыздағылары өздері үшін үйреніп, мектепте, университетте он жыл бұрынғысын алдын ала ойлап, қазақ тілінің проблемасы жоқ болар еді. Үйренбесе: «Таня, мен саған он жыл уақыт бердім, қазақ тілін үйренсін деп. Енді біз дос бола алмаймыз» деп шығар едік. «Қазақ тілінің дәрежесін Конституция бойынша бекіту саяси дауға айналдыру деген сөз. Саясатқа айналдырғасын, қазақ тілінің жыры мәңгілік бітпейді, мәңгілік мемлекеттік тіл дәрежесінде өмір сүре алмайды» деп еді Олжас. Одан бері де жиырма жылға жуық уақыт өтті. Тіл проблемасы күн өткен сайын өршелене түсуде. Біз Олжасты тыңдай білсек, ол керемет саясаткер. Ақындар ақымақтау болады ғой. «Алма-Ата звучить!» деуі ақындығымен айта салғаны. НӘЗІК ХАОСТЫҢ ӨЗІ ҚАУІПТІ ДмҚ: Бүгінгі күнге көңіліңіз тола ма? Тұрсын ЖҰРТБАЙ: Бүгінгі қазақ қоғамы ұлттық идеядан толық ажырап, беймаралдық күйге түсті. Қоғамдық, мемлекеттік құрылым осы бір бей-жай көңіл-күйді реттеп қана отыратын лакмус қағазға айналды. Мемлекет ұстанымын толық пәрменімен жүзеге асыра алмайды. Себебі, мемлекеттік ұстаным халыққа түсініксіз. Төмендегінің идеясы жоғарыға жетпейді. Өйткені, халықты олар мүлдем түсінгісі келмейді. Осы екі ортада дызақтаған электр тоғы сияқты зиялылардың әлсіз, кейде тосын жанайқайлары шығып қана екі аралықты байланыстырып тұр. Еріксіз Лениннің сөзі еске түседі: «Жоғарыдағылар төмендегілерді толық басқара алмаса, төмендегілер жоғарыдағыларға сенбестікпен қарап, үміт үзген жағдайда, қоғамда революциялық жағдай қалыптасады» дейді. Біздің қазіргі мемлекетті басқарушылар мен халықтың арасында осындай тылсым кеңістік қалыптасты. Бұл біздің мемлекетіміздегі бюрократиялық жүйенің әккіленіп, өз билігінен басқа, өз үкімінен өзге пікірге даму бағытына бой ұсынбайды деген сөз. Яғни, билігіміз өз сөзінен басқа сөзді ұқпайды. ДмҚ: Біздің қазіргі қоғамға революция керек демекшісіз бе? Тұрсын ЖҰРТБАЙ: Жоқ. ДмҚ: Сонда бізге қазақ; қоғамын алға жетелеу үшін не керек? Тұрсын ЖҰРТБАЙ: Бүгінгі қазақ қоғамы өте нәзік хаостың кеңістігінде ілініп тұр. Бұған себептер көп. Менің ойымша, Қырғызстандағыдай жағдай бізде қалыптаспауға тиіс. Бірақ төзімнің де шегі бар екені белгілі. Және сол көзқарастар, жаңағы дызылдаған ойлар, мыңның басындағы алаңдаулар түптің-түбінде бірігіп, үлкен күшке айналуы мүмкін. Ол бүгінгі күннің өзінде бар. Революциялық өзгеріс болады деп өз басым күтпеймін. Бірақ азаматтық мойынсынбаулар, азаматтық қозғалыстар, ұлттық мүдделер күресі барған сайын шыңдалып, топталып, ұйымдаса береді. Ол үлкен халықтық күшке айналады. Қазіргі мемлекеттік құрылымға біздің ұлтымыз көніп келген. Сондағы басты жұбанышы тәуелсіздікке деген ұлы құрмет, сағыныш және осы тәуелсіз мемлекеттің тұсындағы қоғамдық қарым-қатынастардың, алыс-берістердің, білімдік жүйенің, адамгершілік негіздердің толық екшеліп, бір жақты ыңғайласпауынан туған. Қазір бұл жайлардың барлығының беті ашылып, өзара айырмашылықтары білініп, жікарасы нақтыланып ой қорытуға жетелей бастады. ДмҚ: Қазақты анау деп бөлдік, мынау деп бөлдік. Қалай десек те қазақтың арасында бөліну бар... Тұрсын ЖҰРТБАЙ: Мен де қазақ қоғамындағы саналық иірімдерді үшке бөлер едім. Бірінші, өз сөзінен басқа сөзді ұқпайтын және біреу айтса болды көнетіп, өздерінің қалыптасқан билік жүйесінен оңға да, солға да бұрылмайтын, сол билік жүйесін өздерінің күнкөріс көзіне айналдырған топ. Бұл топтың қазір бетпердесі ашылып, адамгершілік кейіптерінің сұрғылт тамырлары көрініп, не істеп, не қоятынын және қандай нәтижеге жететіні анықталған қоғам үшін керек. Олар осы билік үшін жанын беруге әзір. Екінші ой ұйытқысы. Ол осы қоғамдағы қайшылықтарды, психологиялық тебіреністер мен бұлқыныстарды, экономикалық тығырықтарды анық сезіп, көріп, олардың емін біліп отырған адамдар. Айтады, күнде айғай салады, бірақ сол айғай күнде өзіне жаңғырып жетеді. Тамшы су тасты да тесіп шығады. Осы жаңғырықтар түбінде алдыңғы топ қалыптастырған жартастарды ұсақ бөлшектерге айналдырады және олар быт-шыты шығып құлап, күлталқанға айналады. Оған ұзақ уақыт, тарихи уақиға, сылтаулы сәт қана керек. Үшінші топқа бәрібір. Өз күнін өзі көрсе болды. Экономика дами ма, құлдырап кете ме, ұлттың санасы мизаяға айналды ма, қызықтырмайды. Сүйретіліп ғұмыр кешсе болды. Бұл саналық ұғым ең қауіптісі. Біз қазір осы үш қоғамдық санамен өмір сүрудеміз. Өмірдің, қоғамның, экономиканың, сананың даму ағыстары осы үшеуін реттемей, бір ізге түспейді. Қазір қоршалған тас қорғанның ішінде өмір сүріп жатыр. Бірақ түптің-түбінде осыдан бір селкеу, аңғар табылатыны анық. Ол дүлей құйын болып, жоғары тік көтеріліп, еркіндікке шыға ма, бір тамшы су сияқты тасты тесіп шыға ма, атыла ма, ол енді сол тұстағы ұлттық сананың жетілуіне байланысты. Бұл мәселе Қазақстанның бүгінгі қоғамында анық байқалып отырған жай. Оны шет мемлекетке шығып, сол мемлекеттің компьютерлік жүйесіне кіріп, Қазақстан туралы пікірлер мен еліміздің экономикалық, саяси, мәдени дамулары туралы нақты деректерді оқысаң, көзің жетеді. Ол мәселе жаңағы өзіміздің ішкі иірімдерімізде үнемі шыр айналып жүргендіктен де, біз үлкен қозғалыста жүрген сияқты болуымыз мүмкін. Ал шындығында иірім қазақ қоғамының ішіндегі ғана иірім. Оның ағысы өркениетке қосылып, толық қуатты күшке айналған жоқ. Ұмтылыстар бар. ГЕНЕТИКА ҒЫЛЫМЫН ОҚЫТУ КЕРЕК ДмҚ: Сізді болашақта не алаңдатады? Тұрсын ЖҰРТБАЙ: Мені алаңдататын үш мәселе. Осы үш мәселе де бір-біріне сабақтас. Бірінші, біз білім жүйесін толықтай құлдыратып алдық. Қазіргі күйіміз 1966 жылғы жаппай орта мектепті бітіру туралы қаулының деңгейінен де төмен жағдайда деп ойлаймын. Дүниежүзіндегі білімнің ең озық түрі германдық үлгідегі жүйе. ДмҚ: Ол қндай жүйе? Тұрсын ЖҰРТБАИ: Ол кәдімгі бастауыш мектеп, орта мектеп, толық орта мектеп жүйесі. Қалған білімнің барлығы да осы ipreтастың үстіне қаланады. Одан кейін барып, гимназиялық, колледждік, бакалавр, магистрлік, аспиранттық дәрежеге көтеріле беруге болады. Ал білім жүйесі жөнінде 2006 жылға дейін өзгерістер жасау туралы ұмтылыстар болды, басталды, сол күйінше қалып қойды. Біз қазір не германдық, не бұрынғы кеңестік, не америкалық үлгіде емеспіз. Не өз бетімізше жол тапқан жоқпыз. Үш жүйенің қойыртпағы болып тұрмыз. Сыртымыз еуропа-америкалық жүйе сияқты. Қазіргі орта мектепті бітірген бала көбейту кестесін жатқа білмейді. Өйткені, 2-3-ші сыныптарда талап ретіндегі жүзеге асырылмайды. ДмҚ: Есесіне 2-ші, тіпті, 1-ші сыныптан бастап ағылшын тілін оқытудамыз... Тұрсын ЖҰРТБАЙ: Көбейту кестесін білмеген бала қай тілде болсын, тіпті ана тілін керемет меңгерсе де, сауатсыз күйінде қалады. Техника үнемі адамның қол астында тұрмайды. Ал адамның ойлау жүйесі сәт сайын шешім қабылдауды қажет етеді. Ең бірінші бастауыш білімді бала ана тілінде алу керек. Себебі, бұл бала санасының қалыптасу кезеңі. Нейролингвистика деген ғылым бар. Сол ғылым бойынша ғалымдардың ашқан жаңалығы адам таңғаларлықтай. Адам миының ойлау жүйесі – 1 мен 3 жас аралығында қалыптасады екен. Адам миының сол жақ ми бөлігі дыбысқа, ойлауға, сөйлеу процесіне жауап береді. Және бүгін туған нәрестенің жұлын жүйкесінде, ми қабында оның әкесі немесе атасындағы емес, тура жетінші атасындағы тектік негіз бар, сол қалпында балаға дариды. Ол баланың дыбысты қабылдауына, сөйлемді жеткізуіне, бастауыш пен баяндауышты байланыстыруына, ойлануына қаншама күш кетеді. Бірақ бала мұны тез үйреніп кетеді. Себебі жетінші атасы осы тілде ойланды, сөйледі. Орыс тілінде тілі шыққан баланың өжеттеу және көп нәрсеге консервативті түрде қарайтынын мойындаймыз. 1 мен 5 жас арасында баланың миы дамып, өзінің бұрынғы генетикалық тегіне деген қарсылық пайда болады екен. Генетикалық тегін жойып шықса, ол қазақ болып қалмайды. Орыс тілінде тілі шыққандардың өз тіліне деген жеккөрінісі оның жай көзқарасында ғана емес, ең бірінші жүйке жұлын жүйесінде жатыр. Осы мәселе жөнінде қаншама халықаралық конференция өтіп, үлкен жаңалық ретінде тіркелген. Әлемде неге генетика ғылымы 70-80-жылдары күрт ілгері дамыды да, Кеңес үкіметінде кенжелеп қалды? Өйткені, олар бодан елдің санасын тұншықтырғысы келді. ДмҚ: Жекелеген ғалымдарға генетика ғылымы белгілі екен. Ал осы белгілі нәрсені неге біз білім жүйесіне енгізбейміз? Ешқандай ғылыми негізі жоқ «Өзін-өзі тану» пәні де оқытылып жатыр ғой... Тұрсын ЖҰРТБАЙ: Қазіргі қазақ тілі, математика секілді пәндердің оқулықтарындағы кейбір терминдерді бала тұрмақ, отыз кітап шығарған ғылым докторы, профессор мына мен түсінбеймін. Қолдан жасалған тіл, қолдан жасалған буын. Әліппедегі өлеңдердің өзін үлкен адамдар жаттай алмайды. Ондағы ырғақтарды әлі былқылдап тұрған сана қабылдайтын сөздер емес. Психолингвистиканың заңдылығына бағынбай, оқу жүйесін алға сүйрей алмаймыз. Ең бастысы, үшінші сыныпта көбейту кестесін меңгермеген бала, оны өмір бақи меңгермей кетеді. Here сыныптарға бөліп оқытады? Өйткені, адамның миы, ойлау жүйесі қат-қабатымен бірте-бірте қалыптасады. Шатырды саламыз да, іргетасын тоғызыншы-оныншы қабатқа келгенде тұрғыза бастаймыз. Біздің білім жүйесі тура осылай. 12-жылдыққа көшкелі жатырмыз. Осының жүйесі қандай? 12-жылдықты бітірген бала маман болып шығу керек. Содан кейін үш жыл оқып бакалавриатты алуға болады. Қазіргі біздің бұзылған оқу жүйесінде магистранттың білім деңгейі бұрынғы бакалаврға жетпейді. «Абай жолын» оқымаған, Бейімбет Майлинді білмейтіндердің әдебиеттанумен айналасып жүргендері бар. Өзі оқыған шығарманы талдамақ түгілі, мазмұндап бере алмайтын пейдж докторлары жеткілікті. Себебі, олар әу баста тест жүйесімен білім алған. Ал тест жүйесінде оқудың қажеті жоқ. Ол оқыған мектепте Абайдың философиясына бойлаған жоқ, тек тест жаттауға дайындады. Кейбір жоғары оқу орындары мектептердегі пәндерді қайта оқытатын курстар ашуда. Бұл студенттің оқып, оқығанын сөйлеп жеткізе алуы үшін амалсыздан барып отырған шара. Менің ойымша, бұрын білім саласында сауатсыздықты жою қозғалысы бар болса, қазір сауатсыздандыру қозғалысы жүріп жатқандай көрінеді. жүктеу/скачать 89 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|