Экскурсия түрлері және кезендері

49 
Бұл жұмыста негізгі буын – маусымның белгілерін анықтау (жарық күнінің ұзақтығы, ауа 
температурасы, бұлттылық пен жауын – шашынның ерекшеліктері және т.б.). Бақылауды тірі 
табиғаттан бастаған жөн, өйткені оған өсімдіктер мен жануарлар өміріндегі өзгерістер 
байланысты. Табиғатқа экскурсиялар балаларды әртүрлі табиғи жағдайларда өсімдіктер мен 
жануарлардың ерекшеліктерімен таныстыруға мүмкіндік береді. Өсімдіктер өмірімен танысып, 
балалар ылғалдың, жылудың, жарықтың болуы – олардың өсуі мен дамуына қажетті жалпы 
жағдайлар екендігін меңгереді. Экскурсияларды бақылау балалар алдында қандай да бір 
ландшафтың өсімдіктер мен жануарлар қауымдастықтарында жұмыс істейтін кейбір күрделі 
емес биоценологиялық байланыстарды ашуға мүмкіндік береді. Жануарларды бақылау, сондай 
– ақ олардың өмір сүру жағдайларымен байланысты ашуға көмектеседі. С.Н. Николаеваның 
зерттеу нәтижелеріне сүйенсек, оқушылардың өмір сүру ортасына бейімделуі сияқты 
заңдылықтарды бейнелейтін жүйелендірілген білімді меңгеру мүмкіндігін көрсетті.
Балаларды жануарлардың жекелеген бейімделген белгілерімен (сыртқы құрылысы, мінез – 
құлық түрлері) таныстыру қиын емес.
Балалардың назарын жануарлар мен өсімдіктердің сыртқы ортаның қолайсыз жағдайларына 
бейімделу фактілеріне де аудару керек. Бұл құстар мен аңдардың қысқа қалай 
дайындалатынын, тамақтану жағдайларының өзгеруіне, күн суытуға, қар жамылғысына 
бейімделуін мысал ретінде көрсетуге болады.
Экскурсияның мазмұны оқушыларды жануарлар, өсімдіктер, тірі және жансыз табиғаттағы 
маусымдық құбылыстар, қарапайым ұғымдардың пайда болуын жинақтауына дайындау үшін 
белгіленеді.
Байқампаздықты, білімқұмарлықты, табиғатқа қызығушылықты дамыту мақсатында 
экскурсияның мазмұнына балалардың өткен тәжірибесін белсендіретін, оларды салыстыруға 
итермелейтін білім мен мәліметтерді енгізу ұсынылады. Бұрын меңгерген білімін толықтырып 
қана қоймай, олармен белгілі бір қарама – қайшы келетін материалды қосу керек. Балалардың 
өткен тәжірибесін белсендіретін білімді қосу онымен қақтығысқа, қарама – қайшылыққа келеді, 
ойлау өнімділігін арттыруға, танымдық қызығушылықты дамытуға ықпал етеді.
Оқушылардың таныс нысан, құбылыс туралы түсініктерін кеңейту, тереңдету, қорыту, оның 
жаңа қасиеттерін, өзгеру, даму процесін сипаттайтын қасиеттерін ашу үшін жылдың әр 
мезгілінде, жиі бір маусымда бірнеше рет қайталанған экскурсиялар ұйымдастырылады. 
Мысалы, орманға, саябаққа, су айдынына, далаға жасалынатын экскурсиялар бірнеше рет 
өткізіледі.
Қайталанған экскурсиялар циклы мұғалімнің қалауы бойынша осы жер үшін ең қызықты 
жеке объектілерге өткізіледі. Бұл ретте өткізу мерзімдерін дұрыс анықтау маңызды, өйткені 
олардың танымдық қанықтығы осыған байланысты: қайталанған бақылауларды белгілі бір 
заттың, құбылыстың сипатты ерекшеліктері, сапалық өзгерістері неғұрлым айқын көрсетілген 
кезеңде ұйымдастыру орынды болып табылады.
Экскурсиялардың мазмұнын әзірлеу кезінде бағдарламалық талаптар мен табиғи ортаны 
негізге алу қажет. Экскурсиялар жүйесін жоспарылау кезінде келесі қағидаттарды ұстануды 
ұсынады:
 олар табиғат заттары мен құбылыстарын бастапқы жарқын тұтас қабылдауды 
қамтамасыз етуі тиіс, бұл балалардың қызығушылығын ояту мен туындауда 
эмоционалдық фактордың шешуші рөліне ие болады;
 қайталанған экскурсияларды бақылаудағы объектіде, құбылыстарда елеулі және 
сапалы жылжулар орын алған кезеңде белгілеу керек;

50 
 экскурсиялардың бағдарламалық мазмұнын біртіндеп күрделендіруді екі сызық 
бойынша жүргізу керек: байқалатын құбылыстар шеңберін
 кеңейту және бір объектілер, құбылыстар туралы білімді дәйекті тереңдету ,қорыту;
 экскурсиялардың нақты бірізділігі және олардың арасындағы өзара байланыс
Әр экскурсияда тәрбиелік және білім беру міндеттері бірлікте шешіледі. Сондықтан оны 
жоспарылау кезінде балалардың білім, дағдыларды меңгеруі үшін білім көлемі белгіленеді, 
сондай-ақ тұлғаның қандай сезімдері мен сапаларының дамитындығын да ойлау шарт. 
Бұл ретте экскурсияда балаларды табиғатқа ұқыпты қарауға тәрбиелеу, оларды ересектердің 
қол жетімді табиғат қорғау қызметіне тарту міндеттері қойылып, шешілуі маңызды орын 
алады. Э 
кскурсияның нәтижелілігі көбінесе оның құрылымы қаншалықты нақты жасалғанымен, 
әрбір кезеңді ұйымдастыру мен өткізудің мақсаты, әдістемесінің айқындылығымен 
анықталады.
Бірінші кезең – дайындық. Осы кезеңде тәрбиелеу – білім беру жұмысы балаларды 
ұйымдастыруға, олардың тәжірибесін анықтауға, олардың алдына алдағы бақылаудың 
мақсатын қоюға, эмоционалдық көңіл – күй құруға, қызығушылық тудыруға бағытталған. 
Дайындық жұмысы экскурсиядан бірнеше күн бұрын басталады, ал педагог тәрбиеленушілерге 
мінез – құлық ережелері туралы ескертеді.
Екінші кезең – балалардың танымдық және практикалық қызметін ұйымдастыру. Оның 
нәтижелілігі тәрбиеші қолданатын тәрбие мен оқытудың әдістері мен тәсілдеріне байланысты.
Қолданылатын әдістердің негізі – бұл табиғат объектілері мен құбылыстарын бақылау, 
түсіндірмелермен сүйемелденетін және шартты түрде үш түрге бөлуге болатын мұғалім 
сұрақтарымен бағытталатын бақылау:
 фактілерді (заттың, оның бөліктерінің, сапасының, қасиеттерінің, әрекеттерінің 
атауы) айқындауды талап ететін;
 салыстыруды, ажыратуды, қорытуды талап етуді белсендіретін;
 шығармашылық қиялды ынталандыратын, өз бетінше тұжырымдарға, пайымдауға 
итермелейтін. 
Бірінші түрдегі сұрақтар құбылыстармен, табиғат объектілерімен алғашқы танысуды 
қамтамасыз ететін экскурсияларда басым болады, өйткені олар балаларға өз түсініктерін 
нақтылауға, өз білімдерін сөзде білдіруге көмектеседі. Балалардың танымдық қызметін 
белсендіретін және олардың ақыл – ой әрекеттерін қалыптастыруға ықпал ететін екінші түрдегі 
мәселелер де кеңінен қолданылады. Бұл сұрақтардың үлес салмағы тек жаңа қасиеттер мен 
сапаларға ие болған таныс заттар мен құбылыстар бақылау объектісі болған кезде қайталанған 
экскурсияларда өседі. Сондықтан педагог қарым – қатынасты орнатуды, объектінің өткен 
жағдайын, құбылысты осы құбылыспен салыстыруды талап ететін мәселелерді жиі қояды. 
Шығармашылық қиялды дамытатын сұрақтар негізінен кіші мектеп жасындағы балалармен 
жұмыста қолданылады. Табиғатқа саяхат барысында балалардың мазмұнынан туындайтын 
түрлі практикалық тапсырмаларды орындауы және балалар бұрын байқаған заттарды, 
құбылыстарды пәрменді тануды қамтамасыз етуі маңызды орын алады. Көбінесе бұл табиғат 
бұрышында әрі қарай бақылауға, қолөнер жасауға, сабақтарды жабдықтауға арналған табиғи 
материалдарды жинау болып есептеледі. 
Экскурсия соңында алған білімдерін қызықты түрде бекітетін дидактикалық ойындарды 
ұйымдастырған жөн. 

51 
Экскурсияның үшінші кезеңі – қорытынды. Ол балалар алған білімдерін тереңдетуге, 
жүйелендіруге және жинақтауға, олардың мүдделерін нығайтуға және одан әрі дамытуға, туған 
табиғатпен қарым –қатынастан алған әсерлерді игеру және өңдеу процесінде шығармашылық 
қабілеттерін қалыптастыруға бағытталған экскурсиялық тәрбиелеу – білім беру жұмысын 
қамтиды.
Осылайша, табиғатқа экскурсиялар тиімді тәрбиелеу және оқыту құралы болып табылады, 
өйткені олардың процесінде оқушы тұлғасының барлық жақтарын үйлесімді дамыту жүзеге 
асырылады. Туған табиғатпен қарым – қатынаста қоршаған ортаны материалистік түсінудің 
негіздері қалыптасады, адамгершілік және эстетикалық қасиеттерге тәрбиеленеді, мейірімді 
сезімдер оянады. Балалардың туған табиғатқа деген қызығушылығы мен сүйіспеншілігіне 
тәрбиелеу – өз Отанының байлығының сенімді досын, болашақ қамқор қожайынын өсіру 
болып табылады.

жүктеу/скачать 2.28 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: