Е. Ш. ДҮсіпов, Т. Е. Уразымбетов

128
 
«СОТ РИТОРИКАСЫ» КУРСЫ ҮЛГІСІНДЕГІ ЗАҢГЕР 
БІЛІМГЕРЛЕРІНІҢ КОММУНИКАТИВТІ - СӨЗ СӨЙЛЕУ 
ҚҰЗЫРЕТТІЛІГІН НЫСАН - ДАУДАҒЫ ӘДІСТЕР 
 
ЖОО–дағы білімгерлерді оқыту барысында нысандалатын қандай-да 
болмасын құзыреттілік, күмәнсіз интегративтік, көпөлшемдік сипатты 
келтіреді. Бұл көлемділік, көпөлшемділік құзыреттілігі есебінде 
педогогикалық категориямен, бір жағынан педогогикалық процестің 
өзінің күрделілігі, көпдеректілігі және көпсубъектілігімен, екінші 
жағынан – болжамсыз мақсаттар мен міндеттердің шешілуі үшін 
потенциалды түрде тартылатын бітіруші түлектер – болашақ 
мамандармен шарттанады. 
ЖОО –дағы оқу-үрдістік барысындағы көпдеректілік; 
1) 
Оқу 
орнындағы 
ұйымдастырушылық-педагогикалық 
мүмкіндіктерде (бастысы оқытушымен), 
2) 
Білімгерлердің қабілеттілігі мен білімдік мүмкіндіктермен, 
3) 
Оқып үйреніп жатқан пәннің сипатымен, 
4) 
Оқытып жатқан пәнге жіберілген уақытпен көрсетіледі. 
Полисубъектік есебінде оқытушылар мен білімгерлер қатарында 
(оқыту барысының дәстүрлі қатысушылары секілді), оқыту процесінің 
субъктері болып толық құқықты оқу үрдісіне тапсырыс берушілері де 
(мемлекет, жұмыс беруші т.б.) болып көріне алады. Сондықтан да бүгінгі 
күнде әрбір осы үшінші мұралықтық ЖПО БОМН-мен белгіленген 
құзыреттіліктер шынайы болуда, өзінің кәсіби немесе жалпымәдениеттік 
салаға қатынастылығына қарамастан тәуелсіздігінде: 
- 
өзіне бірқатар жекешілікті қосушы, мазмұны бойынша терең, 
төтенше педагогикалық құбылыс есебінде көрінетін, 
- 
жоғары тәртіптегі құзыреттіліктің бағынған бөлігі есебінде өзі 
қосылушы болып табылатын, 
- 
өзге құзыреттіліктердің нысандалғанын (сапасын) анықтаушы 
нәтиже болып, 
- 
бір қарағанда қана тек білімгердің өзі үшін кәсіби және 
әлеуметті мағыналы болып көрініп, ал шын мәнінде бір мезеттен бастап 
ЖОО-ның түлегі сіңген ұжымның сәтті жұмысын анықтаушысы болып 
көрінеді.
Біздің көзқарасымызбен қарағанда оқу және оқудан тыс кездердегі 
ресурстарды тиімді қолданудың көрсеткіштері болып құзыреттілікті 
қажетті нысандаудың динамикасы қызметтестіреді, ал бұл өз кезегінде 
кері жоғарылау әсер беруі керек (білімгердің белсенділігі және 
саналылығы тек оқу барысында қана артып қоймай, сондай-ақ өзге де 

129
оқудан тыс, қоғамдық, волонтерлік және де басқа қызмет түрлерінде 
орындауда). 
Мәселен, білімгердің коммуникативтік сөз сөйлеу құзыреттілігі 
(дұрыс, сауатты, сәттілік, орынды, толерантты сөзді құрай білу) оқу 
барысында қызмет қыла бастайды, өзінің үндемес бір курстастары 
арасынан оңды сөзбен айтқанда бөлініп шығуға мүмкіншілік береді. 
Және керісінше, бүгінде оқуа озат білімгерді біздер нысандалған 
коммуникативті сөз сөйлеу білімі, қабілеті және дағдыларысыз, 
логикасыз және тапшылықсыз, криативті ойсыз, әртүрлі қызмет 
саласында сөз сөйлей алу коммуникациясына дайындығынсыз көз 
алдымызға елестете алмаймыз. 
Бізге көрсетілгендей, ЖОО-дағы болашақ түлектердің құзыреттілік 
жүйесінде коммуникативтік сөз сөйлеу құзыреттілігі ерекше орын алады. 
Олар ой айқындылығында мамандарды кәсіби және жалпымәдениеттік 
аспекттерде дайындаудың жалғаспалы, саптығы болып табылады. 
(Косянов, 2008, 8-12). Оларсыз өзімізге ұжымда қарым-қатынасты 
қалыптастыра алатын, жанжалды шешетін, оларды конструктивті жолға 
салатын, солардың ішінде коммуникацияның заманауи мемлекеттік 
құралдарын қолданумен іскерлік байланысты қолдай білетін тұлғаны 
елестете алу өте қиын. Коммуникативті сөз сөйлеу құзыреттілігісіз 
қандай да болмасын қызмет саласында білімді толық игеру (қабыл алу) 
барысы және бере білу мүмкін емес. 
Құзыреттіліктің 
көпөлшемділігінің 
мәселесіне 
байланысты 
коммуникативтік сөз сөйлеу құзыреттілігін нысандау әдістерін таңдау 
туралы сауал ЖОО-да тәжірибені дәрістеу үшін ерекше өзектілікті 
иемденеді. 
Бүгінгі күнде педагогикалық процесс тәжірибесінде инновациялық, 
жоғарғы технологиялық әдістермен оқыту нығызданып келеді. Бұл көп 
жағдайларда өте жақсы ақталған оқыту компьютерлік технологияларға 
жүгіну, білімгерлердің мотивациясын арттырады, мәліметтерді іздеу 
барысын күрделі сұрақтарға жауап іздеудің өзіндік шығармашылыққа 
айналдыра отырып. Оқыту үрдісінде күннен күнге жобалық әдістер 
көбірек орын алуда. Оқып үйреніп жатқан пән шектігінде жобаларды 
қалыптастыру (өңдеу шығару), дайындау және қорғау білімді 
өзектілендіруге мүмкіндік бере отырып, болашақ (өндірістік) процеске 
оқытуды жақындатады. 
Интерактивті ойындар білімгерлердің ерекше сүйікті ойын әдістері 
саналады. Іскер ойындар қандай да болмасын курстың тек қана 
тәжірибелік бөлігінің сәні болып қалмайды, көбіне олар білімгерлердің 
шығармашылық 
әлеуетінің 
дамуын 
ынталандырады, 
ұжымдық 
шығармашылық қызметтен қуанышты сезуге мүмкіншілік береді. 
Айта кеткен жөн, алайда, әртүрлі оқыту әдітері барысында 
байқалынатын екі мәселелер, Олардың бірі - тиімді, әдістемелік және 
педагогикалық, бір пәнді оқыту шектігіндегі түрлі әдістің және 
әдістеменің ақталған сыйысуы. Көбіне дәрісті (таныстырылымдарды) 

130
ақпараттық технологияларымен, жүргізуді игеріп көрген оқытушы, осы 
әдістемені міндетті түрде тәжірибелік бөлікке ауыстырады. Нәтижесінде, 
оқуға деген мүддені көтермелеуінің орынына, оқушыларда қажу және 
селсоқтық пайда бола бастайды. 
Екінші мәселе, ол біріншіге кесімді және одан туындайтын пәнді 
дәстүрлі оқыту әдістемесін менсінбеушілігі (біздің кездейсоқтығымызда 
ол сөзге қатыстылық). 
Бұл білімгерлерде коммуникативті–ақпараттық құзырлықтың 
динамикалық нысандалуына (мультимедиалық құралдармен жұмыс істей 
білуіне), ақпараттарды іздей және өңдей, өзгеге жеткізе білуді және т.б. 
келтіреді. Мұнысымен жай қана өспек түгіл, мектеп қабырғасында тек 
қана тыңдау емес, сондай - ақ сұқбаттасып отырған адамды ести білу, 
кітап шумақтарын терең оқып және түсіну, дәлелді монологикалық жай 
сөзбен жұрт алдында сөйлей білу және т.б. қалыптасқан дағдылар 
жартылай жоғала бастайды. Осының бәрі нысандалу нәтижесіне қана
емес, сондай-ақ болашақ маманның жеке тұлғасының жалпымәдениеттік 
сапасында да нашар көрінуі мүмкін.
Кімде-кім өлшеусіз сәнді технологияларға қызығатын болса, түсінуі 
керек, егерде дәстүрлі мақамда дәрісті оқитын ЖОО оқытушысы, ең 
жоғарғы деңгейдегі кәсіби шебер азамат, әбден тағайынды айқындалған 
әдептілік позициясы бар тұлға болса, тек сөз айтып тұрған басқа айналуы 
екіталай. Осындай оқытушының дәрісіне қатысатын білімгер тек қана 
жай ақпарат соммасын ала қоймайды, керісінше адами жеке 
(эмоционалды) безендірілген және бір мезетте өмірге деген әдептілік
бағыт-бағдар да беретін білім алады. 
Өзгеше айтқанда, бір немесе өзге оқу материалын, мысалы, 
тәжірибелік немесе семинарлық сабақтар барысында саралап тұрған, жай-
монологикалық жауаппен сөйлеуші білімгер де (яғни бір қарағанда жан 
қиналарлық, оқу жұмысын орындаушы), нысандалған немесе нысандала 
қоймаған шумақтарға сұқтана оқи кіре алатын (яғни сараланудағы кітап 
авторының позициясын қысылшаң бағалау, түсіну) немесе азаматтық 
және кәсіби жетілгендіктің айқындалған сатысына әлі жете қоймаған 
тұлға есебінде еріксіз ашылады. 
Жағдайдың көпөлшемділік құзырлығы туралы және тәлім-тәрбиенің 
лайықты әдісі талғамының кердеңдігінің «сот риторикасы» курсының 
мысалында иллюстрациялап көреміз. 
Ол келешекте табыстылықты және бәсекеге қабілеттікті қамтамасыз 
ететін, тікелей бірқатар кәсіби және жалпымәдениеттік коммуникативті 
сөздің құзырлығын нысандауға бағытталған.
Бұндай құзырларға айталық, коммуникатив-стратегиялық құзыр 
(сәйкестік авторлар мақсаттық болжамдылығына және прагматикалық 
жағдайдың сипатына лайықтайтын коммуникатив стратегия және 
тактикаларын таңдай білу) жатады. Келешек сот шешенінің қызметіне 
қолданарлық осы құзырды иемдену, сот сөзінің барынша пайдалы
стратегиясын таңдауға, дәрісхананың факторларын ескеруге және сөз 

131
сөйлеу құлығының барынша адекватты тактикасын жарата білуге 
мүмкіншілік береді. «Сот риторикасы» курсында «дәйектілік құзырдың» 
нысандалуы, (дәйектерді сәйкестігі бар бекітілген тезиске және алға 
қойылып отырған антитезаға, табу, нысандау және саптай білу), 
(Сковородников, 2008, б. 54) «диспозиция», «сөздің типтері», секілді 
теориялық ұғымдармен білімгерлердің танысу барысында өзінің сөз 
сөйлеуінде пікір құрау тәсілдерімен және композициясын құрай білуі де 
қамтылады. Осы құзырлықты игеру біздерге, заңгер-практиктің келешегі 
үшін кәсіби мәнді болып көрсетіледі.
Конфликтологиялық құзыр (жанасушылықтың және жан-жалдық 
жағдайдың типті кедергісін білу, коммуникативті кедергілерді игере білу 
және келіспеушілік жағдайлардан лайықты шығуға абзал) және 
эристикалық құзыр (мәдениеттік талас-тартыстың, айтыс-таластардың, 
пікірталастың) ортақ риторика үшін пікірталастың тарауы дәстүрлі ілім 
алумен тоқулы. «Сот риторикасы» курсында білімгерлер үлкен 
қызығушылықпен соттың мәжілісін ойнауға қатысып, классикалық 
риторикалық канонның бесінші этапы секілді жалпы риторикада 
жазылғандай дағдыларын күшейте өңдеуде өздерінің айыптап және 
қорғап сөз сөйлеуі мен өзгелердің сөз сомдауларын саралай шығып 
отырады.
Тәжірибе көрсеткендей, дәрісханалық жұмыс тек сондай жағдайда 
мүмкін болады, егер білімгерлер тек техника сөзі, текстерді тиімді есте 
сақтау және басқаларын қана емес, сондай-ақ лайықты құзырларды 
нысандаумен де таныс болған жағдайда қана сәтті болады (білімдерді 
игере біліп және оны қолдануға әзір болғанда).
Контрманипулятивтік құзырдың нысандалуы (жеке және ұжымдық 
ақпараттық қауіпсіздіктің қамсыздандыруы үшін манипуляциялық сөздің 
әдіс-айласын білу), біздің пікірімізше, риторика мен психологияның 
саласынан шығатын ақпараттардың бірлестік кешенінің шарттылығы 
барысында ойдағыдай өтеді. Риторикада ол «пікірталас» тарауында 
қайталанады (тақырыбы «жан-жалдағы айлалар»).
Тағы бір кәсіби мәнді құзыр болып (А.П. Сковородников бойынша) 
тілдік-идеологиялық құзыр болып табылады (жүйелік концепттерді 
иелену, идиологиялық контекстер мен заманауилікке қайшылықтарға 
бағыт-бағдарлар мүмкіншілігін беретін). Соңғы жылдар уақиғалары әрбір 
жас адам үшін осы құзыр қаншама маңызды екенін көрсетеді. Бұл 
дегеніңіз, тұлғаның ішкі потенциалы, оның азаматтың санасының 
шағылысы секілді. Оның құралымы – бұл шындығында, тұлғаның 
дүниетанымдық жүйесінің құралымы.
Құзырлықтың нысандалуы тек оқыту барысының жүргізілуінде қана
емес, сондай-ақ білімгердің оқудан тыс жұмысын жандандыру кезінде де, 
педагогикалық процестің бірлігі және тұтастығының идеясы, оқытушыға 
ЖОО – ның қарамағындағы барлық оқу және оқудан тыс қолданылатын 
құралдар арсеналын қосуға міндеттейді. Мысалы, коммуникативті сөз 
құзырының құралымы әртүрлі оқудан тыс жобалардың жүзеге асуында 

132
жалғастырылуында мүмкін болады. Біздің жағдайымызда, бұндай 
жобалардың бірі ретінде «айтыс-таластар» саналады.
Айтыс-таластар (ЖОО – дағы оқудан тыс ұйымның пішіні секілді) 
соңғы 2-3 жылда білімгерлер арасында айрықша танымалдылықты 
иемденді. Кейбір ЖОО – да білімгерлер командалары құрылып, әркелкі 
факультет немесе ЖОО ішінде, кейінірек обылыстардың ЖОО-дары 
аралық, халықаралық кездесулері жоспарлануда. Мұнда білімгерлердің 
жариялы сөйлеу сөздерінің мазмұндық жағы пән жүргізуші заңгерлермен 
бағаланып саралануы керек. Пікір-таластық, білімгердің оқудан тыс 
(қоғамдық, анда-санда ғылыми-зерттеулік) жұмысын ұйымдастырушы 
нысан есебінде дәстүрлі қабылданып қоймай, тәжірибелер көрсеткендей, 
оқудың төтенше тиімді технологияларының нысандалуы, соның ішінде 
коммуникативті сөз сөйлеу құзырлығы сияқты болып кетуі ықтимал.
Бұл дәстүрлі пішін жаңа мазмұнмен жеңіл толығады және айқын 
салмақты нәтиже береді. Бұл ретте, оқытушылар мен білімгерлердің 
аралығындағы қарым-қатынастың сипаты сапалы өзгереді.
Алайда айтыс-таластар бірқатар шарттарды сақтау кезінде нақты 
технологиямен қана қалыптасады: 
1. Талқылу сұрақтың тақырыбы, білімгер иемденіп үлгерген, көлем 
мен бағыттық бойынша қана емес, сондай-ақ игерілген ой-пікір 
тәсілдерінің жиынтығымен де кәсіби білімдерге сәйкесті болуға тиіс. 
Басқаша айтқанда, бұл ұстанымдардың осы түрін жүзеге асыру кезінде 
ғылымдылық, қолжетімділік, жүйелілік және тізбектілік сақталуы керек.
2. Студенттер ойындарға ерікті керектік және қызығушылықпен 
қатысулары қажет (ықтиярлылықтың ұстанымы).
3. Командалар ойнап жатқан барлық ойын уақытында шарттар, әрбір 
этаптардың өту ережелері және саралаушылар құрамы өзгертілмеуі керек.
4. Айтыс-таластар техникалық жасақты болуға, ал ойындар жөн 
баптаулы болуы керек (ыңғайлы бөлме, таймер, қағаз, көшірме жасаушы 
аппарат және т.б.).
5. Моральдық және педагогикалық ынталар төтенше маңызды. 
Финалдық ойынның қорытындалары бойынша жеңімпаздар көтермеленуі 
қажет (жүлделермен, естелік сыйлықтармен, студенттік газетке
жеңімпаздардың суреттерімен мақала жазылуы мүмкін т.б.).
Сонымен, оқытудың дәстүрлі, сондай-ақ инновациялық әдістерін 
кешенді қолдануы, болашақ заңгердің іс жүзіндегі қажетті 
коммуникативтік сөздерінің құзырларын жеткілікті динамикалық 
нысандануына мүмкіншілік береді. Бұл жұмыс пәнді оқып білу 
барысында басталып (біздің жағдайымызда – сот риторикасында), оқудан 
тыс ортада ресурстарды қолданумен жалғасады.
Бүтіндей айтқанда, коммуникативті сөз құзыры нысандалуының іс 
жүзіндегі мәселелерін шешу үшін қажетті қағидалық (әдістемелік) база 
құру лингвистика жетістіктерінің, риториканың, педагогика және 
психологияның, сондай-ақ сөз-сөйлеу коммуникациясының теориясы мен 
тәжірибесінің бірігуін көздейді. 

жүктеу/скачать 2.91 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: