Әдістемелік нұСҚаулар «Жаратылыстану»



Дата13.06.2016
өлшемі309.47 Kb.
#131317



ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

ШӘКӘРІМ атындағы СемЕЙ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ


3 деңгейлі СМК құжаты

25 ақпан 2015 ж.

№1 баспасы



Т Ф 042-1.02-2015-01




Тәжірибелік (семинарлық) сабақтарға анрналған әдістемелік нұсқаулар

Жаратылыстану ғылымдар факультеті

Биология кафедрасы

Тәжірибелік (семинарлық) сабақтарға анрналған



ӘДІСТЕМЕЛІК НҰСҚАУЛАР
«Жаратылыстану»
«5В011600» – «География» мамандығының студенттер үшін

Семей


2015
Алғы сөз

  1. ӘЗІРЛЕНГЕН

Құрастырушы__________«____»_____ 20___ж., аға оқытушы Жилкыбаева С.Д.. «Биология» кафедрасы

«Жаратылыстану» пәнінің тәжірибелік сабақтарға арналған әдістемелік нұсқаулар «5В011600» - «География» мамандығының әртүрлі оқу түрінінің студенттеріне арналған
2. ТАЛҚЫЛАНДЫ

Биология кафедрасында отырысында

«____»___________ 20___ж. №____хаттама
Кафедра менгерушісі_______Тлеубаева А.В.
Әдістемелік нұсқаулар оқу процесінде қолдануға жаратылыстану ғылымдар факультетінің оқу-әдістемелік бюросының отырысында ұсынылған

«____»___________ 20___ж. №____ хаттама


Төрайымы____________ Абдишева З.В.

Мазмұны


Тәжірибелік сабақтар тізімі:

1. Тақырып: Тірі ағзалардың құрылысы және тіршілік әрекеттері.

2. Тақырып: Тіршілік орталары.

3. Тақырып: Бактериялар. Саңырауқұлақтар. Қыналар.

4. Тақырып: Өсімдіктер, олардың құрылысы.

5. Тақырып: Жануарлар, олардың классификациясы.

6. Тақырып: Ағзалардың қарым қатынасы. Ортаның биотикалық факторлары.

7. Тақырып: Географиялық қабығы.

8. Тақырып. Күн жүйесінің құрылысы және құрамы.

9. Тақырып: План және карта.

10. Тақырып: Жердің ішкі құрылысн зерттеу әдістері.

11. Тақырып: Минералдар және тау жыныстар.

12. Тақырып: Жердің су қабығы.

13. Тақырып: Атмосфераның құрамы және құрылысы..

14. Тақырып: Климат туралы түсінік.

15. Тақырып: Табиғатты қорғау.

Кіріспе
Тәжірибелік жұмыстар - оқушылардың оқу іс-әрекетінің бір түрі; мақсаты мен міндеті қойылады. Тәжірибелік жұмыстар оқу бағдарламасына енгізіліп, курс бөлімін немесе тақырыпты оқығаннан кейін жүргізіледі. Тәжірибелік жұмыстарды жүйелі түрде орындау — анализ, синтез, салыстыру, жалпылау, оқытудағы теория мен практиканың байланысы, оқушылардың дербестілігі мен танымдық күшінің дамуы сияқты ойлау амалдарын меңгерудің маңызды құралы. Тәжірибелік жұмыстар білімді бекітуге және нақтылауға себепші болады. Тәжірибелік жұмыстарды орындау мазмұны мен тәсілдері оқу пәнінің ерекшелігіне байланысты. Жаратылыстанудан тәжірибелік жұмыстарында тірі және өлі табиғат туралы объектілерді анықтау бойынша жүргізілетін жұмыстар, эксперимент жатады. Оқытудың бастапқы сатысында тәжірибелік жұмыстар жалықтырушы сипатта болады. Жұмыстың күрделілігі біртіндеп өзгереді: оқушылар көп уақыт алмайтын күрделі тапсырмаларды орындауға көшеді. Тиісті дағдыларды меңгергеннен кейін оқушылар тәжірибелік жұмысты өз бетімен жүргізулеріне болады.

Пәннің мақсаты: Студенттерді жаратылыстану негіздерімен таныстыру, орта мектеп мұғалімін дайындау жүйесіндегі оның ролі туралы көзқарас қалыптастыру, студенттерге қазіргі әлемнің ғылыми негіздердің игерілуіне қол ұшын беру, студенттердің тұтас дүниетанымын қалыптастыру.

Пәннің міндеттері: жаратылыстану дамуының негізгі кезеңдерін, қазіргі жаратылыстанудың негізгі принциптерімен және зерттеу әдістерін, тірі және өлі табиғат туралы жаратылыс ғылымдарын, органикалық және органикалық емес әлем эволюциясын, планетарлық ойлау және оның жаратылыс ғылымдарымен өзара байланысын қарастыру.

Оқып-білудің нәтижелелері:

Пәнді оқып-білудің нәтижесінде студент мыналарды:


  • жаратылыстануда қолданылатын зерттеудің негізгі принциптері мен әдістерін меңгеру болашақ мамандарда тұтас дүние танымын;

  • ойлаудың ғылыми тәсілін қалыптастыруға мүмкіндік береді;

  • әрі болашақ мамандықты жақсы игеруге көмектеседі.

  • оқу процесінде студенттер жаратылыстану саласындағы өз дүиетанымдық позициясын негіздеуге дағдыланып;

  • қазіргі ғылыми әдістерді пайдалана отырып, алған білімдерін кәсіптік міндеттерді шешуде қолдануды үйренуі қажет.


Негізгі бөлім (тәжірибелк сабақтардың мазмұны)

1. Тақырып: Тірі ағзалардың құрылысы және тіршілік әрекеттері.



Мақсаты: Биосфера туралы жалпы түсінік, тірі ағзалардың құрылысы және тіршілік әрекеттерімен танысу.

Міндерттері: Биосфераға жалпы түсінік беру. Тірі ағзалардың құрылысына жалпы сипаттама беру; тіршілік әрекеттеріне жалпы сипаттама беру.

Методикалық нұсқаулар:

Биосфера туралы угымды калыптастырган - акаде­мик В.И. Вернадский.



Биосфера - барлық тіршілік процестері журетің жердің белгілі кабыгы. Барлык тipi агзалардан биомасса құралады.

Tipi агзалардың зат алмасуга катысуы жөңінде коңыржай ендіктер мен экваторлық еңдіктер 6ipiңiң орын алады.



Биосферадағы географиялық зандылық. Биосферада зоналық тыгыздылығы болады, онда органикалык, тіршіліктің, ягни коп катысатын зоналары бар.

Tipi табигат

Биосфераның курамды белт - биомасса - Жер беті-деп сан алуан Tipi агзалар алып жатады.



Tipi табигаттың дене курылысы

Жасушаның (клетка) к,урылысы. Жерде мекендейтің Tipi агзалардың көпшілігі жасушадан турады. Жасушаның негізгі органоидтармен танысу.

Жыныссыз кебею. Жануарлар мен өсімдіктердердің жыныссыз кебеюінің негізгі формаларымен танысу. Оларға жалпы сипаттама беру.

Жыныстық кебею. Біржасушалы өсімдіктер мен жануарлар да жыныстык жолмен кебейеді. Жаплы сипаттама беру.

Тіршілік әрекеттері: қозғалу, қоректену, көбеюі, таралыу әрекеттеріне жалпы сипаттама беру.

Бақылау сұрақтар:

  1. Биосфера ұғымына түсінік беру.

  2. Клетка және онаң органоидтарына жалпы сипаттама.

  3. Тіршілік әрекеттеріне жалпы сипаттама беру.

Ұсынылған әдебиеттер:

Негізгі әдебиеттер

  1. Қазіргі жаратылыстану концепциялары. А., 2000.

  2. Нурышев М.Х. Клетка құрылысы. – Алматы. 1997.

  3. Оспанова А. Г. Экология. А., 2001.

Қосымша әдебиеттер

  1. Естествознание и основы экологии. М., 2000.

2. Тақырып: Тіршілік орталары.



Мақсаты: Тіршілік орталарымен танысу.

Міндерттері: Су, топырақ, ауа-қурылық және организм тіршілік орталарына жалпы сипаттама беру.

Методикалық нұсқаулар:

Су – тіршілік ортасына жалпы сипаттама беру.

Су қабаттарының схемасын салу.

Суда тіршілік ететін ағзаларға жалпы жалпы сипаттама беру.

Суда тіршілік ететін ағзаларды экологиялық топтарға бөлу.

Топырақ – тіршілік ортасына жалпы сипаттама беру.

Топырақта тіршілік ететін ағзаларға жалпы жалпы сипаттама беру.

Топырақта тіршілік ететін ағзаларды экологиялық топтарға бөлу.

Ау-құрылық – тіршілік ортасына жалпы сипаттама беру.

Ау-құрылықта тіршілік ететін ағзаларға жалпы жалпы сипаттама беру.

Ау-құрылықта тіршілік ететін ағзаларды экологиялық топтарға бөлу.

Организм – тіршілік ортасына жалпы сипаттама беру.

Организмде тіршілік ететін ағзаларға жалпы жалпы сипаттама беру.

Бақылау сұрақтар:

Су – тіршілік ортасының жалпы сипаттамасы.

Суда тіршілік ететін ағзалардың жалпы сипаттамасы, олардың бейімделушіліктері.

Суда тіршілік ететін ағзаларды экологиялық топтары.

Топырақ – тіршілік ортасының жалпы сипаттамасы.

Топырақта тіршілік ететін ағзаларға жалпы сипаттамасы, олардың бейімделушіліктері.

Топырақта тіршілік ететін ағзаларды экологиялық топтары.

Ау-құрылық – тіршілік ортасына жалпы сипаттамасы.

Ау-құрылықта тіршілік ететін ағзалардың жалпы сипаттамасы, олардың бейімделушіліктері.

Ау-құрылықта тіршілік ететін ағзалардың экологиялық топтары.

Организм – тіршілік ортасының жалпы сипаттамасы, олардың бейімделушіліктері

Ұсынылған әдебиеттер:

Негізгі әдебиеттер


  1. Омыртқалылар зоологиясы. 1 бөлім :оқулық /К.Б.Олжабеков,Б.Е.Есжанов.-Алматы:Эверо,2011.-400б.

  2. Дәуітбаева К.Ә.,т.б. Жануарлар алуан түрлілігі.1 және 2-бөлімдер.Жоғары оқу орындарына арналған оқулық.-Алматы.,2011.-712б.

Қосымша әдебиеттер

  1. Естествознание и основы экологии. М., 2000.

3. Тақырып: Бактериялар. Саңырауқұлақтар. Қыналар.

Мақсаты: Бактериялармен, саңырауқұлақтармен, қыналармен танысу.

Міндерттері: бактерияларға, саңырауқұлақтарға және қыналарға жалпы сипаттама беру,

Методикалық нұсқаулар:

Бактерялардың дене құрылысымен танысу, оларға жалпы сипаттама беру. Бактерялардың негізгі өкілдерінің схемасын сызу.

Саңырақұлақтардың дене құрылысымен танысу, оларға жалпы сипаттама беру. Саңырауқұлақтардың негізгі өкілдерінің кестесін сызу.

Қыналардың дене құрылысымен танысу, оларға жалпы сипаттама беру. Қыналардың негізгі экологиялық топтарға жататындардың суретін салу.



Бақылау сұрақтар:

Бактерялардың дене құрылысы.

Бактерялардың жалпы сипаттамасы.

Саңырақұлақтардың дене құрылысы.

Саңырауқұлақтардың жалпы сипаттамасы.

Саңырауқұлақтардың негізгі өкілдері.

Қыналардың дене құрылысы.

Жалпы сипаттамасы.

Қыналардың негізгі экологиялық топтары

Ұсынылған әдебиеттер:

Негізгі әдебиеттер


  1. Әметов Ә.Ә. Ботаника. Алматы, 2000ж.

  2. Оспанова А. Г. Экология. А., 2001.

Қосымша әдебиеттер

  1. Естествознание и основы экологии. М., 2000.

  2. Абдрахманов О. Төменгі сатыдағы өсімдіктер систематикасы. Алматы 1972 ж

4. Тақырып: : Өсімдіктер, олардың құрылысы.



Мақсаты: Өсімдіктер, олардың құрылысы

Міндерттері: Өсімдіктер, олардың құрылысымен танысу.

Методикалық нұсқаулар:

Өсімдіктердің табиғаттағы және адам өміріндегі маңызына жалпы сипаттама беру.

Өсімдіктің вегетативтік органдарына жалпы сипаттама беріп, олардың негізгі схемаларын салу.

Өсімдіктің генеративтік органдарына жалпы сипаттама беріп, гүлдің схемасын салу.


Бақылау сұрақтар:

1. Өсімдіктердің табиғаттағы және адам өміріндегі маңызы неде?

2. Өсімдіктің вегетативтік органдарына не жатады?

3.Өсімдіктің генеративтік органдарына не жатады?


Ұсынылған әдебиеттер:

Негізгі әдебиеттер

  1. Әметов Ә.Ә. Ботаника. Алматы, 2000ж.

  2. Әметов Ә.Ә, Мырзақұлов П. М. Жоғарғы сатыдағы өсімдіктер систематикасы 1 том Қазақ университеті. 2000 ж.

  3. Оспанова А. Г. Экология. А., 2001.

Қосымша әдебиеттер

  1. Естествознание и основы экологии. М., 2000.

5. Тақырып: Жануарлар, олардың классификациясы.



Мақсаты: Жануарлар, олардың классификациясымен танысу.

Міндерттері: Жануарлар әлеміне жалпы сипаттама беру, клссифкациясын реттеу.

Методикалық нұсқаулар:

Жануарлар әлеміне жалпы сипаттама берініз.

Омыртқасыздардың негізгі өкілдеріне сипаттама берініз.

Омыртқалылар жануарлардың негізгі өкілдеріне сипаттама берініз.

Жануарлардың адам өмірінідегі маңызына сипаттама берініз.

Жануарлардың алуантүрлілігі (кесте салыныз).


Бақылау сұрақтар:

Қарапайымдылардың жалпы сипаттамасы.

Құрттар типіне сипаттама беріңіз

Моллюскілер типіне сипаттама беріңіз?

Шаян тәрізділер, Өрмекші тәрізділер, Көп аяқтылар, Насекомдар кластары ерекшеліктерін атап көрсет?

Дөңгелек ауыздылар кімдер жатады?

Балықтар қандай кластарға бөлінеді?

Қос мекенділер негізгі өкілдері?

Бауырымен жорғалаушылар типіне қандай кластар бірігеді

Құстар қандай топтарғабөлінеді

Сүт қоректілер өкілдері?

.

Ұсынылған әдебиеттер:



Негізгі әдебиеттер

  1. Омыртқалылар зоологиясы. 1 бөлім :оқулық /К.Б.Олжабеков,Б.Е.Есжанов.-Алматы:Эверо,2011.-400б.

  2. Дәуітбаева К.Ә.,т.б. Жануарлар алуан түрлілігі.1 және 2-бөлімдер.Жоғары оқу орындарына арналған оқулық.-Алматы.,2011.-712б.

  3. Оспанова А. Г. Экология. А., 2001.

Қосымша әдебиеттер

  1. Естествознание и основы экологии. М., 2000.

6. Тақырып: Ағзалардың қарым қатынасы. Ортаның биотикалық факторлары.



Мақсаты: Ағзалардың қарым қатынасы. Ортаның биотикалық факторларымен танысу.

Міндерттері: Ағзалардың қарым қатынасының негізгі түрлеріне сипаттама беру. Ортаның биотикалық факторларына жалпы сипаттама беру.

Методикалық нұсқаулар:

Ағзалардың қарым қатынасының негізгі түрлеріне кесте сызу.

Ортаның биотикалық факторларына жалпы сипаттама беру

Бақылау сұрақтар:

Ағзалардың қарым қатынасының негізгі түрлері.

Ортаның биотикалық факторларына жалпы сипаттама.
Ұсынылған әдебиеттер:

Негізгі әдебиеттер


  1. Қазіргі жаратылыстану концепциялары. А., 2000.

  2. Оспанова А. Г. Экология. А., 2001.

Қосымша әдебиеттер

  1. Естествознание и основы экологии. М., 2000.

  2. Дубнищева Т.Я. Концепции современного естествознания. - Новосибирск, 1997.

7. Тақырып: Географиялық қабығы.



Мақсаты: Географиялық қабығының жалпы түсінігімен танысу.

Міндерттері: Жердің географиялық қабығы оның заңдылықтарына жалпы сипаттама беру. ҚР-ның табиғи аймақтарына жалпы сипаттама беру
Методикалық нұсқаулар: Жердің географиялық қабығы оның заңдылықтарына жалпы сипаттама беру. ҚР-ның табиғи аймақтарына жалпы сипаттама беру
Бақылау сұрақтар:

Жердің географиялық қабығы оның заңдылықтары

ҚР-ның табиғи аймақтар
Ұсынылған әдебиеттер:

Негізгі әдебиеттер


  1. Қазіргі жаратылыстану концепциялары. А., 2000.

  2. Ж.Н. Мукашев Жалпы жер тану. Оку құралы. Алматы. "Қазак университеті" 2002.

Қосымша әдебиеттер

  1. Естествознание и основы экологии. М., 2000.

  2. С.А. Қусаинов Жалпы геоморфология. Алматы. Қазак университеті. 1998

  3. Неклюкова Жалпы жертану. Алматы., 1980

8. Тақырып: Күн жүйесінің құрылысы және құрамы.



Мақсаты: Күн жүйесінің құрылысы және құрамымен танысу.

Міндерттері: Күн жүйесінің құрылысына жалпы сипаттама беру.

Методикалық нұсқаулар:

Күн жүйесінің құрылысының схемасын сызу.



Жұлдыздар. Космостық объектілердің ең маңыздысы – жұлдыздар. Олар әр түрлі келеді, себебі олардың даму стадиясы түрліше жағдайда өтетіндіктен. Жұлдыздың химиялық құрамы, температурасы, жарқырауы, диаметрі, массасы, тығыздығы, қозғалысымен оларға дейінгі қашықтығы олардың сәулеленуіне қарай анықталады

Күн системасына: Күн, тоғыз ірі планета және олардың серіктері, астероидтар (кіші планеталар), кометалар және метеор денелер енеді.



Күн — күн системасындағы орталық дене. Күннің көзге көрінетін сәулелерінің барлығы фотосфера деп аталатын күн атмосферасының төменгі бөлігінен шығады. Фотосфера қабатының қалыңдығы 100-ден 300 км-ге дейін болады. Фотосфера үстінде хромосфера орналасқан, оның қалыңдығы 14 000 км-ге дейін жетеді. Хромосферадан жоғарыда Күн атмосферасының ең ыдыраңқы бөлігі — күн тажы бар.

Планеталар — Күнді эллипс тәрізді орбита бойымен айналып жүретін шар тәріздес тығыз денелер. Олар күн жарығына шағылысып қана жарқырайды.

Күн системасына тоғыз ірі планеталар: Меркурий, Шолпан, Жер, Марс, Юпитер, Сатурн, Уран, Нептун, Плутон және күшті телескоп арқылы бақылауға болатын 1 600-ден астам кіші планеталар енеді. Ай -Жер серігі.

Қазіргі, кезде Айдың үстіңгі бетінің түзілуін бес типке ажыратады:

1) «теңіздер» —күңгірт үлкен аймақтар;

2) сақиналы таулар—цирктер немесе ай кратерлері;

3) тау тізбектері;

4) жарықтар;

5) жылылық шығару жүйелері. Цирктер немесе кратерлер



Бақылау сұрақтар:

Жер және әлем кеңістігі туралы түсінік?

Күн жүйесі планеталарына сипаттама беріңіз?
Ұсынылған әдебиеттер:

Негізгі әдебиеттер


  1. Қазіргі жаратылыстану концепциялары. А., 2000.

  2. Ж.Н. Мукашев Жалпы жер тану. Оку құралы. Алматы. "Қазак университеті" 2002.

Қосымша әдебиеттер

  1. Естествознание и основы экологии. М., 2000.

  2. Неклюкова Жалпы жертану. Алматы., 1980

9. Тақырып: План және карта.



Мақсаты: План және карта түрлерімен танысу.

Міндерттері: План және карта түрлеріне жалпы сипаттама беру.

Методикалық нұсқаулар:

План және карта түрлеріне жалпы сипаттама беру



Бақылау сұрақтар:

План дегеніміз не? Олардың түрлері.

Карта дегеніміз не? Олардың негізгі түрлері.

Ұсынылған әдебиеттер:

Негізгі әдебиеттер


  1. Ж.Н. Мукашев Жалпы жер тану. Оку құралы. Алматы. "Қазак университеті" 2002.

Қосымша әдебиеттер

  1. Естествознание и основы экологии. М., 2000.

  2. С.А. Қусаинов Жалпы геоморфология. Алматы. Қазак университеті. 1998

  3. Неклюкова Жалпы жертану. Алматы., 1980

10. Тақырып: Жердің ішкі құрылысы зерттеу әдістері.



Мақсаты: Жердің ішкі құрылысн зерттеу әдістерімен танысу.

Міндерттері: Жердің ішкі құрылысына және зерттеу әдістеріне жалпы сипаттама беру.

Методикалық нұсқаулар:

1.Жердің ішкі құрылысы

Жердің құрылысы қабықтардан тұрады. Ядроның төңірегінде қабықтың дұрысқа жақын шеңберлі қабаттары — орналасқан, олардың әрқайсысының өзіне тән құрамы мен қасиеттері бар.



Жердің сыртқы газ қабығы — атмосфера, онда барлығы 5,1 • 1015 т зат (Жердің массасының миллиардтай бөлігіне жуық) бар; атмосфераның үстіңгі шекарасы бірден білінбейді. Жердің мөлшерін және орташа тығыздығын анықтаған кезде бұл қабық есепке алынбайды.

Жердің сұйық қабығы — гидросфераның 1,4-1018 т массасы бар. Оның орташа қалыңдығы 4000 км шамасында.

Жер қыртысы Мохорович бөлімі арқылы мантиядан ажыратылған.

Мантия — Мохоровичич бөлімінен темейдеу 2900 км тереңдікке дейін орналасқан.

Жер ядросының (радиусы 3500 км шамасы) тығыздығы 12,3 г/см3, температурасы 4000—5000° С, қысымы 3,6 млн. атм. Ядро бөлінеді: сыртқы ядро, аралық зона және радиусы 1280 км. ішкі ядро.

Жердің планетарлық рельефі. Жер қыртысының баяу қозғалыстары Жер бедері формаларын қалыптастырушы процестер. Таулардың түзіліс процестері. Опырықтар. Жер сілкіну. Вулкандар. Рельефтің дамуы.


Бақылау сұрақтар:

Жердің ішкі құрылысы қабаттары ерекшелігін ата?

Жердің планетарлық рельефі формалары?

Жер бедері формаларын қалыптастырушы процестерге не жатады?


Ұсынылған әдебиеттер:

Негізгі әдебиеттер

  1. Ж.Н. Мукашев Жалпы жер тану. Оку құралы. Алматы. "Қазак университеті" 2002.

Қосымша әдебиеттер

  1. Естествознание и основы экологии. М., 2000.

  2. С.А. Қусаинов Жалпы геоморфология. Алматы. Қазак университеті. 1998

  3. Неклюкова Жалпы жертану. Алматы., 1980

11. Тақырып: Минералдар және тау жыныстар.



Мақсаты: Минералдар және тау жыныстарымен танысу.

Міндерттері: Минералдар және тау жыныстарына жалпы сипаттама беру.

Методикалық нұсқаулар:

Жер қыртысындағы магмалардың қозғалысы, минералдар мен тау жыныстарының түзілуі.

Минералдар

1.Минералдар және тау жыныстары

2.Пайдалы қазындылар

Минералдар — бұл табиғи химиялық реакциялар нәтижесінде жер қыртысында түзілетін табиғи химиялық қосылыстар. Көптеген жағдайларда минералдар Жердің тау жыныстарының әр түрлі үйлестіктерін құрайды. Минерал-элементтер. Бүларға таза көміртегі С-ден тұратын— алмас және графит, табиғи күкірт S және сап металдар — платина Рt, алтын Аu, күміс Аg, мыс Сu минералдары жатады.

Қыр салынған мөлдір алмастар — бағалы гауһарлардың құндылығы зор. Техникада мөлдірлігі болмайтын ұсақ алмастарды бағалы деп санайды, олар бұрғылау қондырғыларында тескіш үшін және қырып тазалау (абразивті) материал ретінде пайдаланады.

Алтын — химиялық тұрақты металл — ежелден безендіру ретінде пайдаланылып келеді.

Минерал-қышқылдар. Минерал қышқылдарға темір мен алюминий кендерінің дерлік барлығы және су жатады. Кремний тотығы SiO2 тау су тасы кристалы мен желісін түзетін кварц және жаппай таралған құм мен құм тас формасында кездеседі. Кварц граyит кұрамына енеді.

Күкіртті минералдар — түсті металдардың негізгі рудасs. Мысты колчедан немесе халькоприт СuFеS2, қорғасын жылтыры — галенит — РbS, қалайы алдамшысы — сфалерит ZnS, сынап рудасы — киноварь (сыр) НgS, күміс рудасы — аргенит Аg2S тап осындай.

Минерал-галоидтар. Химиялық құрылысы бойынша бұлар НСІ, НҒ қышқылдарының тұздары. Адам және жануарлар тіршілігі үшін маңызды минералдар — ас тұзы немесе тас тұз, NаСІ түзы. Жер тыңайтатын калий тыңайткыштарының бірі калий тұзы КСІ болып табылады. Домна процесі кезінде рудадағы бөгде қоспаларды жою үшін темір рудасына балқыма шпат СаҒ2 қо-сады.

Минералдар — оттекті қышқылдардың тұздары, оларды мына таблицадан көруге болады:

1-ші кесте


Қышқылдар (аттары және формулалары)



Қышқылдар тұзы—минералдар

формуласы

аталуы

Көмір қышқылы Н2СО3

СаСО3
СаСОз-МgСОз Nа2СОз

СuСО3-Сu(ОН)2



Кальцит (таза немесе ізбес тас құрамындағы)

Доломит


Сода (табиғи)

Малахит


Азот қышқылы НNО3

NaNO3

KNO3



Натрий селитрасы

Калий селитрасы



Күкірт қышқылы Н24

СаSО4-2H2O2

СаSО4

24

Мg2SО4

КАІ(SО4)2-І2Н2О



Гипс

Ангидрит

Глаубер тұзы

Ашы тұз


Ашутас

Фосфор қышқылы Н3РО4

Са3(РО4)2

Са5(РО4)3С1

Са65РО4)3


Фосфорит

Апатит


Минерал-силикаттар — бұл Н2Si0з, H4SiO4 және басқа да кремний қышқылдарының тұздары.

Тау жыныстары

Жер қыртысын құраушы біртектес заттар тау жыныстары деп, ал оларды зерттеуші ғылым петрография деп аталады.

Тау жыныстары өздерінің жаратылыс жағдайларына қарай үш топқа бөлінеді:

1.Магмалық тау жыныстары.

2.Шөгінді тау жыныстары

3.Метаморфты тау жыныстары.


Магмалық тау жыныстары жер қабатында магманың немесе вулкандық атқылаулардан жер бетіне төгілген лаваның суып қатаюынан пайда болады.

Магмалық тау жыныстары құрамындағы кремний тотығының мөлшеріне қарай 5 топқа бөлінеді:

1.Ультрақышқыл жыныстар, SiO2 -75%

2.Қышқыл жыныстар, SiO2 75-65 %

3.Орташа жыныстар, SiO2 65-52 %

4.Негізгі жыныстар, SiO2 52-45 %

5.Өте негізді жыныстар, SiO2 45 %

Шөгінді тау жыныстары

Шөгінді жыныстардың жаратылысы мен түрлері. Шөгінді тау жыныстары магмалық және метаморфтық тау жыныстарының судың, күннің қызуының, желдің әсерінен үгіліп бұзылуынан пайда болады.

Өздерінің жаратылысына қарай шөгінді тау жыныстары үш түрге бөлінеді:

1. Механикалық шөгінділер;

2. Химиялық шөгінділер;

3. Органикалық шөгінділер.

Метаморфтық тау жыныстары

Метаморфтық тау жыныстары шөгінді және магмалық жыныстардың бұрынғы қалпынан әр түрлі физика-химиялық жағдайлардың әсерінен, өзгеруінен пайда болады.



Метаморфизмнің түрлері

Жанаспа метаморфизм. Магманың жердің жоғарғы горизонттарына көтерілуінен пайда болады. Жанаспа метаморфизмнің мынадай түрлері бар:

1.Термалық жанаспа метаморфизм — магмалық денелердін, маңындағы жоғары температураның әсерінен жыныстардың өзгеруі. Далірек айтқанда, бұл магманың ыстық лебінен болатын өзгеріс. Химиялық реакциялардың жүрісі магмалық массадан бөлініп шығатын ерітінділер мен газдардьң әсерінен жеңілденеді.

2.Пневматолиттік метаморфизм — жыныстардың өзгеруіне метасоматоздың ықпалының тиуі. Пневматолиттік метаморфизмнің нәтижесінде пайда болған жыныстардың құрамында ұшқыр (бор, фтор, сілтілік элементтер және сирек кездесетін металдар) элементтер кездеседі. Пневматолиттік минералдардың қатарына мусковит, литийлі слюда, флюорит, турмалин, топаз, молибденит, касситерит жатады

3. Гидротермалық метаморфизм — су ерітінділерінін әсерінен болатын метаморфизм.

Иньекциондық метаморфизм. Терең интрузиялық жанасуларға жақын аймақтарда болады. Метаморфизмге ұшыраған жыныстарға сұйық магманың (көбінесе граниттық магманың) енуімен жалғасады.

Автометаморфизм — Магмалық жыныстардың қатқаннан кейін өзінен бөлініп шыққан ыстық қалдық ерітінділердің және пневматолиттердің әсерінен өзгеруі. Автометаморфизм процесі нәтижесінде ультранегізді жыныстардың серпентинделуі байқалады. Мұның нәтижесінде серпентиниттер пайда болады. Сонымен қатар диабаздардың хлориттенуі және граниттердің греизенденуі байқалады.

Атометаморфизм процесі қатты ортада өтеді.



Динамометаморфизм — жыныстардын. өзінің құрамын өзгертпей бөлшектенуі, бұзылуы. Нәтижесінде белшектенген және жаңадан цементтелген милониттер және тектониттер деп аталатын жыныстар пайда болады. Динамометаморфизм өте күшті бір бағытты қысымның және төменгі температураның әсерінен болады.

Аймақтық метаморфизм. Жоғарыда аталған метаморфизмнің барлық түрлерін қамтиды. Аймақтық метаморфизм үлкен тереңдіктерінде өтеді және жер қабатының көп аумағын қамтиды.

Метаморфизм басталған орнынан әрі қарай қашықтаған сайын жыныстын, өзгерісі әлсірей береді, ақырында ол өзгерміеген бастапқы жыныстарға жалғасады.



Бақылау сұрақтар:

Минералдардың химиялық құрамы бойынша жіктелу ерекшелігі?

Тау жыныстарының түрлері?

Жер бедерінің негізігі формаларын ата?


Ұсынылған әдебиеттер:

Негізгі әдебиеттер

  1. Ж.Н. Мукашев Жалпы жер тану. Оку құралы. Алматы. "Қазак университеті" 2002.

Қосымша әдебиеттер

  1. Естествознание и основы экологии. М., 2000.

  2. С.А. Қусаинов Жалпы геоморфология. Алматы. Қазак университеті. 1998

  3. Неклюкова Жалпы жертану. Алматы., 1980

12. Тақырып: Жердің су қабығы.



Мақсаты: Жердің су қабығымен танысу.

Міндерттері: Жердің су қабығына жалпы сипаттама беру.

Методикалық нұсқаулар:

Гидросфера. Қазіргі күні гидросфера деп үш түрлі агрегаттық күйде болатын сұйық, қатты, газ тәріздес, Жердің су қабығын айтады. Гидросфераның төменгі шегі ретінде мантияның жоғарғы шекарасы (Махоровигич беті), ал жоғарғы шекарасы – атмосфераның жоғарғы қабаты қабылданған. Гидросфераның құрамына дүние жүзілік мұхиттар, құрылық сулары - өзендер, көлдер, батпақтар, мұздықтар, атмосфера ылғалы, көлдер мен теңіздердің қазан-шұңқырларының түбіндегі және мәнгі мұздықтардың астындағы сулар енеді.

Жер бетіндегі сулардың 0,006% - ы өзендердің, 0,25%-ы тұщы көлдердің, 0,03%-ы атмосфераның үлесіне тиеді.



Дүние жүзілік мұхит.

Жер шарының су қабығы – Дүние жүзілік мұхит деп аталатын біртұтас бет. Оның ауданы 361,3 млн км2 (жер бетінің 71%) , орташа тереңдігі 3,7 км, көлемі 1 370 000 000 км3 (гидросфера көлемінің 94%).



Теңіз дегеніміз – көршілес бөліктерден физикалық және химиялық қасиеттерімен, (тұздылығы, температурасы, мөлдірлігі т.б.) экологиялық жағдайымен, ағыстары мен толысуларының сипатымен ерекшеленетін мұхиттың аздыкөпті оқшауланған бөлігі. Морфологиялық және гидрологиялық ерекшеліктеріне байланысты теңіздер шеткі, жерорталық (ішкі құрылықтық және құрылық аралық) және арал аралық деп жіктеледі.

Шығанақтар – судың құрылыққа еніп жатқан бөлігі. Шығу тегіне, жағалауларының құрылысына, формасына қарай шығанақтар: фьорд, бухта, лиман деп те аталады.

Мұхиттарды, теңіздерді және шығанақтарды бір-бірімен бұғаздар жалғастырып жатыр. Өте енді және терең бұғаз – Дрейк бұғазы (Оңтүстік Американың оңтүстігінде) – орташа еңі 986 км, орташа тереңдігі 3111 км, ал ең ұзын бұғаз Мозамбик бұғазы – 1760км.



Көлдер және батпақтар.

Көл қазан шұңқырларының пайда болуы әр түрлі. Тектоникалық көлдер (Байкал, Ладога, Онега, АҚШ-тағы Ұлы көлдері) жер қыртысының төмен ойысқан жерлерінде; вулканды көлдер (Камчатка көлдері) сөнген вулкандардың кратерлерінде; мұздық көлдер (Ильмень, Селигер) мұздықтар жырып кеткен немесе мореналық төбелер аралықтарындағы қазан шұңқырларға іркіліп жиналған



Батпақтар. Көлді шөп басып, ыза суы деңгейінің артуынан, астыңғы қабаты су өткізбейтін жыныстардлан құралған жерлерде жауын-шашынның қатты жаууынан, т.б. жағдайлардан батпақтар ойпат жерлердеші батпақтар және үстірттік батпақтар болып екіге бөлінеді. Ескі көл орнындағы қазан шұңқырлар мен өзен жайылмаларына ойпаттық батпақтар пайда болады. Үстірттік батпақтар су айрықтарда және көбіне бұрын құрғақ болған, көтерінкі жерлерде болады. Үстірттік батпақтарда ылғалдығы мол болатын шымтезек мүгі көп өседі де, алғаш тамырларының ауамен тыныс алуына мүмкіндік бермейді, сөйтіп, олар шіріп, құлайды.Тұтасқан мүк қабатынан топыраққа жылу де өте алмайды, ал өсімдіктер топырақтан суық суды сіңіре алмайтын болғандықтан „физиологиялық куаңшылыққа“ тап болады.

Мұздықтар.

Құрылық аумағының 11% -тін мұздықтар алып жатыр. Материк мұздықтары және тау мұздықтары болады.

Антарктида, Гренландия және Антарктиканың кейбір аралдарын материктік мұздықтар жауып жатады. Гренландиядағы мұздықтың қалындығы 2000 м-ге дейін барады.

Тау мұздықтарының көлемі әлдеқайда кіші, олар өздері бойлай түскен аңғар пішіндес болады. Мәнгі қарларының төменгі жиегін қар жиегі деп атайды. Олар сол жердегі таулар мен рельефтің климатына байланысты әр түрлі биіктерде болады.



Өзендер және жер асты сулары.

Өзендер жылғаларда уақытша ағып жанатын су мен шағын өзендердің үздіксіз тасқын суға айналуынан пайда болады. Пайда болуына байланысты жер асты суларын бірнеше типтерге бөледі:



  • Инфильтрациялық су атмосфера ылғалының су өткізгіш қабатқа сіңуінен түзіледі;

  • Конденсациялық су аудағы будың жердегі жыныс құыстарында, жарықтарында шық тәрізді қоюлануынан түзіледі;

  • Седиментациялық су деп жыныс шөккен кезде арасына сіңіп қалған теңіз суын айтады;

  • Ювенильды деп магмадан бөлініп шыққан суды айтады. Магмадан бөлінген су буы терең тектоникалық жарықшақтарды бойлап жоғары көтерілген кезде қоюланып, газдар мен түрлі қосындыларға бай суға айналады.


Бақылау сұрақтар:

Гидросфераға жалпы сипаттама.

Ішкі су қоймалары.

Дүние жүзілік мұхит.

Жер шары гидросфераның түрлі бөліктері туралы не білесіңдер?

Ұсынылған әдебиеттер:

Негізгі әдебиеттер


  1. Оспанова А. Г. Экология. А., 2001.

  2. Ж.Н. Мукашев Жалпы жер тану. Оку құралы. Алматы. "Қазак университеті" 2002.

Қосымша әдебиеттер

  1. Естествознание и основы экологии. М., 2000.

  2. С.А. Қусаинов Жалпы геоморфология. Алматы. Қазак университеті. 1998

  3. Неклюкова Жалпы жертану. Алматы., 1980

13. Тақырып: Атмосфераның құрамы және құрылысы.



Мақсаты: Атмосфераның құрамы және құрылысымен танысу.

Міндерттері: Атмосфераның құрамы және құрылысына жалпы сипаттама беру.

Методикалық нұсқаулар:

Геосфераның ең жоғарғы қабаты атмосфера болып табылады – ол Жердің ауалы немесе газды қабығы.

Атмосфераны температуралық көрсеткіштерге орай бес сфераға бөледі. Ең төменгі қабат тропосфера деп аталады. Онда барлық ауа массасының 80% -ке жуығы шоғырланған, сондықтан ол ең тығыз қабат.

Тропосферадан кейінгі тікбағыттағы қабат стратосфера деп аталады. Оның төменгі жағы тропопаузамен (өтпелі қабат) шектеледі, ал үстіңгі денгейі 50-60 км болады.

Стратосфера қабатының үстінде, шамамен 50-80 км биіктікте, мезосфера жатады. Бұл қабаттағы температура нольден бірнеше ондаған градусқа төмендейді.

Мезосферадан жоғары жүздеген километрге дейінгі биіктікте ионосфера қабаттары созылып жатады. Бұл қабаттардағы ауа өте сирек болады.

Ионосферада поляр шұғыласы және түн аспанын сол тәрізді жарқырататын сәулелер байқалады: ионосферада магнит өрісінің кенеттен ауытқуы нәтижесінде магниттік дауылдар болып өтеді. Ионосфераның 800 км биіктегі температурасы жүздеген градустарға жетеді. Сондықтан ионосфераны термосфера деп те атайды.

800-1000 км-ден жоғарыда болатын атмосфера қабаттары экзосфера деп аталады.



Күн радиациясы. Жер бетінің белгілі бір ауданына келіп түсетін күн радиациясына сандық көрсеткіш – энергиялық жарықтануы немесе радиация ағының тығыздығы, яғни белгілі бір ауданға белгілі бір уақыт аралығында келіп түсетін сәулелі энергия шамасы.

Ауа температурасы. Атмосфераның төменгі қабаты Жер бетінің жылуынан қызады. Сондықтан тропосфераның төменгі қабаттарындағы ауа температурасы оның жердің бетіне қалай орналасқанына да байланысты болады.

Атмосферадағы ылғал. Ауадағы ылғалдылық үнемі су буы түріндеболады. Ауа температурасы жағарылаған сайын, ылғалдық та арта береді. Белгілі жағдайдағы ылғалдықта су буына қаныққанауадан су тамшысы немесе қатты түйіршікті жауын-шашын пайда болады. Ауадан Жерге шық, қырау, жаңбыр, қиыршық, бұршақ, қар түрінде жауған ылғал атмосфералық жауын-шашын деп аталады.

Ауа ылғалылығының көрсеткіштері абсолют және салыстырмалы ылғалдылықтар болып табылады.



Атмосфералық қысым. Ауаның салмағы болады, сондықтан ол Жер бетіне қысым түсіреді. Ауа қысымы теңіз деңгейімен есептегенде биіктігі 760 мм болатын сынап бағанасының салмағына тең.

Бақылау сұрақтар:

Атмосфера құрамы, құрылысы?

Күн радиациясы?

Атмосферадағы ылғал?

Атмосфералық қысым?

Ұсынылған әдебиеттер:

Негізгі әдебиеттер


  1. Ж.Н. Мукашев Жалпы жер тану. Оку құралы. Алматы. "Қазак университеті" 2002.

Қосымша әдебиеттер

  1. Естествознание и основы экологии. М., 2000.

  2. С.А. Қусаинов Жалпы геоморфология. Алматы. Қазак университеті. 1998

  3. Неклюкова Жалпы жертану. Алматы., 1980

14. Тақырып: : Климат туралы түсінік.



Мақсаты: : Климат туралы түсінікпен танысу.

Міндерттері: Климат туралы түсінікке жалпы сипаттама беру.

Методикалық нұсқаулар:

Ауа райы және климат. Кез келген жердің, ауа райы ауаның температурасы, атмосфералық қысым, желдің бағыты мен күші, күннің бұлттылығы мен ауаның ылғалдылығы, жауын-шашын түрлері мен мөлшері жайындағы мәліметтер бойынша сипатталады. Жоғарыда көрсетілген метеорологиялық элементтер болатын кез келген жердің атмосфералық күйі ауа райы деп аталды.

Климат дегеніміз белгілі бір жердегі географиялық жағдайға байланысты сол жерге тән көпжылдық ауа райының режимі. Географиялық жағдайға тек ендік, теніз денгейінен биіктік қана емес, сондай-ақ жер бетінінің сипаты, топырақ жамылғысы,т.б. жатады.

Бақылау сұрақтар:

Ауа райы және климат дегеніміз не?



Ұсынылған әдебиеттер:

Негізгі әдебиеттер

  1. Ж.Н. Мукашев Жалпы жер тану. Оку құралы. Алматы. "Қазак университеті" 2002.

Қосымша әдебиеттер

  1. Естествознание и основы экологии. М., 2000.

С.А. Қусаинов Жалпы геоморфология. Алматы. Қазак университеті. 1998

  1. Неклюкова Жалпы жертану. Алматы., 1980

15. Тақырып: Табиғатты қорғау.



Мақсаты: Табиғатты қорғауымен танысу.

Міндерттері: ҚР ҚЫзыл кітабына жалпы сипаттама. ҚР-ның табиғатта қорғау туралы заңдарына жалпы сипаттама.

Методикалық нұсқаулар:

ҚР Қызыл кітабы. 1963 жылы Қызыл кітаптың 1 -басылымы, 1966 жылы 2-басылымы жарық көрді. Қазақстанның жануарларына арналған алғашқы Қызыл кітабы 1978 жылы жарық көрді. Ол толықтырылып 1991 жылы 2-рет шығарылды. Осы кітаптың 3-ші басылымы 1996 жылы қайта өңделіп, әрі толықтырылып шығарылды.

Оған дүниежүзілік Қызыл кітаптағыдай:

- ақ беттеріне сандары азайып келе жатқан, бірақ құрып кету қаупі жок, сирек түрлер енгізілді.

- сары беттерінде саны күрт азайып отырған түрлер жазылған.

- жасыл беттерінде табиғатқа ұқыптылықпен қарау нәтижесіңде сандары қалпына келтірілгендер орналастырылған.

Қазақстанда өсімдіктің 5,6 мыңнан аса түрі бар. Оның 760-тан астам түрі өсімдіктер, 1500 түрі азықтық техникалық өсімдіктер, 385-тен астамы "Қызыл кітапқа" енгізілген.

Жануарларға жойылу қаупін тудыратын себептер де сан алуан:

а) ірі жануарлар, киттер, пілдер, жолбарыстар терісі, еті үшін ауланады;

ә) коллекционерлерге, әуесқойларға зоопарктерге кейбір жануарларды: көбелектерді, құстарды, маймылдарды және кейбір өсімдіктерді: кактустерді сату табиғатқа үлкен зиян экеледі;

б) кейбір жануарлар табиғатта бәсекелесе алмайды, мысалы алып тасбақа жабайы қояндармен бэсекелесе алмайды, себебі екеуінің де қоректері бірдей;

в) алып панда - өте сирек жануар. Олар тіршілік ететін ормандар ауылшаруашылық далаларын тазалағанда көпшілігі өліп қалды. Қалған азын-аулағының өліп қалуына кейбір аурулар себеп болды;

г) адамның орманды, шөл далаларын игеріп, жаңа шаруашылықтарды салуы, жаңа қалалар, жолдар, шахталар т.б. тұрғызуы, қоршағап ортаны ластауы табиғатқа үлкен қауіп төндіретін әрекет.

Табиғатты қорғау жолдары.

а) Қорықтарда адамның шаруашылық әрекетіне тыйым салынған. Қазақстанда 9 ірі қорық бар: Алматы, Алакол, Аксу-Жабағылы, Барсакелмес, Үстүрт, Марқакөл, Батыс Алтай, Қорғалжың, Наурызым.

э) Заказниктерде табиғаттың белгілі бір бөлігі, мысалы сирек кездесетін өсімдіктер немесе жануарлар қорғалады. Онда адамның шаруашылық әрекетіне толық тыйым салынбайды, тек шектеледі.

б)Ұлттық парктер - қорықтарға ұқсас, олардың арасындағы негізгі айырмашылықтар: егер қорықтар туристерге жабық болса, ұлттық парктер

керісінше оларды қызықтырады, өзіне тартады. Онда туристерге арналған топ серуендік жолдар, қызықтайтын алаңдар, қонақ үйлер, автомобилъдер қоятын жерлер ұйымдастырылады. Сонымен қатар ұлттық парктерде табиғаттың адам жіберілмейтін, тимейтін бұрыштары болады.

в) Табиғат ескерткіштері - орманның өте бағалы бөлімі, жекелеген көне ағаштар, сарқырамалар, табиғатты көркем жартастар, тағы басқалар.

г) Көптеген сирек кездесетін жануарларды қорғауда ботаникалық бақтардың, ал сирек кездесетін жануарларды қорғауда зоопарктердің маңызы зор.

ҚР-ның табиғатта қорғау туралы заңдары

Еліміз егемендік алған күннен бастап-ақ республикамызда табиғат қорғау мәселесіне ерекше көңіл бөлініп келеді. Әсіресе, ерекше қорғалатын аумақтардың жер көлемін кеңейту және ондай аумақтарда табиғат байлықтарын корғау, сақтап қалу жэне көркейту шараларын мейлінше кеңінен жүргізуді насихаттау жұмыстары қалың бұқара қауым арасында жан-жақты жүргізіліп келеді.

Қазіргі кезде республикамызда ерекше қорғалатын табиғи аумақтар санатына мынадай табиғат байлықтары жатады.

1. Мемлекеттік табиғи қорықтар. Оған бұрынғы қорықтардың негізінде ұйымдастырылатын биосфералық қорықтар да жатады.

2. Мемлекеттік ұлттық табиғи саябақтар.

3. Мемлекеттік табиғи саябақтар. Табиғат қорғаудың мұндай формасы өзінше біздің елімізде ұйымдастырылған жоқ.

4. Мемлекеттік табиғат ескерткіштері. Ондағы қорғауға алынған табиғат байлығының ғылыми, тарихи және табиғи маңызына байланысты республикалық және жергілікті мәні бар табиғат ескерткіштері деп бөлінеді.

5. Мемлекеттік қорықтың белдемдер. Табиғат қорғаудың мұндай жолы көбіне мемлекеттік қорықтармен шекаралас алқаптарда ұйымдастырылады.

6. Мемлекеттік табиғи қорықшалар (заказник). Мұндай аумақтардағы қорғалатын табиғи объектілердің ерекшелігіне сәйкес олар — кешенді зоологиялық ботаникалық, геологиялық ландшафтылық және т.б. бөлінеді.

7. Мемлекеттік зоологиялық саябақтар (зоопарк). Қазіргі таңда еліміздің үш ірі қаласында (Алматы, Қарағанды, Шымкент) зоологиялық бақ ұйымдастырылған.

8. Мемлекеттік ботаникалық бақтар (ботсад).

9. Мемлекеттік дендрологиялық саябақтар.

10. Халықаралық маңызы бар сулы-батпақты аумақтар. Оған Теңіз Қорғалжың және Ырғыз-Торғай аумақтары жатады.

ІІ.Ерекше қорғалатын табиғи аумақтардың орманы.

12.Ерекше мемлекеттік маңызы бар немесе ғылыми тұрғыдан құнды су айдындары

13.Жер қойнауының экологиялық, ғылыми, мәдени және тарихи, табиғи жағынан ерекше алқаптары.

14.Ерекше қорғалатын табиғи аумақтардың мемлекеттік есебі мен мемлекеттік кадастры.

15. Ерекше қорғалатын табиги аумақтар саласындагы бақылау.



Бақылау сұрақтар:

ҚР Қызыл кітабына енген өсімдіктер мен жануарлар?



ҚР-ның табиғатта қорғау туралы қандай заңдарын білесіңдер?

Ұсынылған әдебиеттер:

Негізгі әдебиеттер

  1. Қазақстаннаң Қызыл Кітабы..

  2. Оспанова А. Г. Экология. А., 2001.

Қосымша әдебиеттер

  1. Естествознание и основы экологии. М., 2000.





Достарыңызбен бөлісу:




©dereksiz.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет