Әдістемелік нұСҚаулар «Жаратылыстану»

Алғы сөз

1. 
   ӘЗІРЛЕНГЕН
   

Биология кафедрасында отырысында

«____»___________ 20___ж. №____хаттама
Кафедра менгерушісі_______Тлеубаева А.В.
Әдістемелік нұсқаулар оқу процесінде қолдануға жаратылыстану ғылымдар факультетінің оқу-әдістемелік бюросының отырысында ұсынылған

«____»___________ 20___ж. №____ хаттама

Мазмұны

1. Тақырып: Тірі ағзалардың құрылысы және тіршілік әрекеттері.

2. Тақырып: Тіршілік орталары.

3. Тақырып: Бактериялар. Саңырауқұлақтар. Қыналар.

4. Тақырып: Өсімдіктер, олардың құрылысы.

5. Тақырып: Жануарлар, олардың классификациясы.

6. Тақырып: Ағзалардың қарым қатынасы. Ортаның биотикалық факторлары.

7. Тақырып: Географиялық қабығы.

8. Тақырып. Күн жүйесінің құрылысы және құрамы.

9. Тақырып: План және карта.

10. Тақырып: Жердің ішкі құрылысн зерттеу әдістері.

11. Тақырып: Минералдар және тау жыныстар.

12. Тақырып: Жердің су қабығы.

13. Тақырып: Атмосфераның құрамы және құрылысы..

14. Тақырып: Климат туралы түсінік.

15. Тақырып: Табиғатты қорғау.

Кіріспе
Тәжірибелік жұмыстар - оқушылардың оқу іс-әрекетінің бір түрі; мақсаты мен міндеті қойылады. Тәжірибелік жұмыстар оқу бағдарламасына енгізіліп, курс бөлімін немесе тақырыпты оқығаннан кейін жүргізіледі. Тәжірибелік жұмыстарды жүйелі түрде орындау — анализ, синтез, салыстыру, жалпылау, оқытудағы теория мен практиканың байланысы, оқушылардың дербестілігі мен танымдық күшінің дамуы сияқты ойлау амалдарын меңгерудің маңызды құралы. Тәжірибелік жұмыстар білімді бекітуге және нақтылауға себепші болады. Тәжірибелік жұмыстарды орындау мазмұны мен тәсілдері оқу пәнінің ерекшелігіне байланысты. Жаратылыстанудан тәжірибелік жұмыстарында тірі және өлі табиғат туралы объектілерді анықтау бойынша жүргізілетін жұмыстар, эксперимент жатады. Оқытудың бастапқы сатысында тәжірибелік жұмыстар жалықтырушы сипатта болады. Жұмыстың күрделілігі біртіндеп өзгереді: оқушылар көп уақыт алмайтын күрделі тапсырмаларды орындауға көшеді. Тиісті дағдыларды меңгергеннен кейін оқушылар тәжірибелік жұмысты өз бетімен жүргізулеріне болады.

Пәннің мақсаты: Студенттерді жаратылыстану негіздерімен таныстыру, орта мектеп мұғалімін дайындау жүйесіндегі оның ролі туралы көзқарас қалыптастыру, студенттерге қазіргі әлемнің ғылыми негіздердің игерілуіне қол ұшын беру, студенттердің тұтас дүниетанымын қалыптастыру.

Пәннің міндеттері: жаратылыстану дамуының негізгі кезеңдерін, қазіргі жаратылыстанудың негізгі принциптерімен және зерттеу әдістерін, тірі және өлі табиғат туралы жаратылыс ғылымдарын, органикалық және органикалық емес әлем эволюциясын, планетарлық ойлау және оның жаратылыс ғылымдарымен өзара байланысын қарастыру.

Оқып-білудің нәтижелелері:

Пәнді оқып-білудің нәтижесінде студент мыналарды:

• 
  жаратылыстануда қолданылатын зерттеудің негізгі принциптері мен әдістерін меңгеру болашақ мамандарда тұтас дүние танымын;
  
• 
  ойлаудың ғылыми тәсілін қалыптастыруға мүмкіндік береді;
  
• 
  әрі болашақ мамандықты жақсы игеруге көмектеседі.
  
• 
  оқу процесінде студенттер жаратылыстану саласындағы өз дүиетанымдық позициясын негіздеуге дағдыланып;
  
• 
  қазіргі ғылыми әдістерді пайдалана отырып, алған білімдерін кәсіптік міндеттерді шешуде қолдануды үйренуі қажет.
  

№ 1. Тақырып: Тірі ағзалардың құрылысы және тіршілік әрекеттері.

Биосфера туралы угымды калыптастырган - акаде­мик В.И. Вернадский.

Tipi агзалардың зат алмасуга катысуы жөңінде коңыржай ендіктер мен экваторлық еңдіктер 6ipiңiң орын алады.

Биосфераның курамды белт - биомасса - Жер беті-деп сан алуан Tipi агзалар алып жатады.

1. 
   Биосфера ұғымына түсінік беру.
   
2. 
   Клетка және онаң органоидтарына жалпы сипаттама.
   
3. 
   Тіршілік әрекеттеріне жалпы сипаттама беру.
   

1. 
   Қазіргі жаратылыстану концепциялары. А., 2000.
   
2. 
   Нурышев М.Х. Клетка құрылысы. – Алматы. 1997.
   
3. 
   Оспанова А. Г. Экология. А., 2001.
   

4. 
   Естествознание и основы экологии. М., 2000.
   

№ 2. Тақырып: Тіршілік орталары.

Су – тіршілік ортасына жалпы сипаттама беру.

Су қабаттарының схемасын салу.

Суда тіршілік ететін ағзаларға жалпы жалпы сипаттама беру.

Суда тіршілік ететін ағзаларды экологиялық топтарға бөлу.

Топырақ – тіршілік ортасына жалпы сипаттама беру.

Топырақта тіршілік ететін ағзаларға жалпы жалпы сипаттама беру.

Топырақта тіршілік ететін ағзаларды экологиялық топтарға бөлу.

Ау-құрылық – тіршілік ортасына жалпы сипаттама беру.

Ау-құрылықта тіршілік ететін ағзаларға жалпы жалпы сипаттама беру.

Ау-құрылықта тіршілік ететін ағзаларды экологиялық топтарға бөлу.

Организм – тіршілік ортасына жалпы сипаттама беру.

Организмде тіршілік ететін ағзаларға жалпы жалпы сипаттама беру.

Бақылау сұрақтар:

Су – тіршілік ортасының жалпы сипаттамасы.

Суда тіршілік ететін ағзалардың жалпы сипаттамасы, олардың бейімделушіліктері.

Суда тіршілік ететін ағзаларды экологиялық топтары.

Топырақ – тіршілік ортасының жалпы сипаттамасы.

Топырақта тіршілік ететін ағзаларға жалпы сипаттамасы, олардың бейімделушіліктері.

Топырақта тіршілік ететін ағзаларды экологиялық топтары.

Ау-құрылық – тіршілік ортасына жалпы сипаттамасы.

Ау-құрылықта тіршілік ететін ағзалардың жалпы сипаттамасы, олардың бейімделушіліктері.

Ау-құрылықта тіршілік ететін ағзалардың экологиялық топтары.

Организм – тіршілік ортасының жалпы сипаттамасы, олардың бейімделушіліктері

Ұсынылған әдебиеттер:

Негізгі әдебиеттер

1. 
   Омыртқалылар зоологиясы. 1 бөлім :оқулық /К.Б.Олжабеков,Б.Е.Есжанов.-Алматы:Эверо,2011.-400б.
   
2. 
   Дәуітбаева К.Ә.,т.б. Жануарлар алуан түрлілігі.1 және 2-бөлімдер.Жоғары оқу орындарына арналған оқулық.-Алматы.,2011.-712б.
   

3. 
   Естествознание и основы экологии. М., 2000.
   

Бактерялардың дене құрылысымен танысу, оларға жалпы сипаттама беру. Бактерялардың негізгі өкілдерінің схемасын сызу.

Саңырақұлақтардың дене құрылысымен танысу, оларға жалпы сипаттама беру. Саңырауқұлақтардың негізгі өкілдерінің кестесін сызу.

Қыналардың дене құрылысымен танысу, оларға жалпы сипаттама беру. Қыналардың негізгі экологиялық топтарға жататындардың суретін салу.

Бактерялардың дене құрылысы.

Бактерялардың жалпы сипаттамасы.

Саңырақұлақтардың дене құрылысы.

Саңырауқұлақтардың жалпы сипаттамасы.

Саңырауқұлақтардың негізгі өкілдері.

Қыналардың дене құрылысы.

Жалпы сипаттамасы.

Қыналардың негізгі экологиялық топтары

Ұсынылған әдебиеттер:

Негізгі әдебиеттер

1. 
   Әметов Ә.Ә. Ботаника. Алматы, 2000ж.
   
2. 
   Оспанова А. Г. Экология. А., 2001.
   

3. 
   Естествознание и основы экологии. М., 2000.
   
4. 
   Абдрахманов О. Төменгі сатыдағы өсімдіктер систематикасы. Алматы 1972 ж
   

№ 4. Тақырып: : Өсімдіктер, олардың құрылысы.

Өсімдіктердің табиғаттағы және адам өміріндегі маңызына жалпы сипаттама беру.

Өсімдіктің вегетативтік органдарына жалпы сипаттама беріп, олардың негізгі схемаларын салу.

Өсімдіктің генеративтік органдарына жалпы сипаттама беріп, гүлдің схемасын салу.

1. Өсімдіктердің табиғаттағы және адам өміріндегі маңызы неде?

2. Өсімдіктің вегетативтік органдарына не жатады?

3.Өсімдіктің генеративтік органдарына не жатады?

1. 
   Әметов Ә.Ә. Ботаника. Алматы, 2000ж.
   
2. 
   Әметов Ә.Ә, Мырзақұлов П. М. Жоғарғы сатыдағы өсімдіктер систематикасы 1 том Қазақ университеті. 2000 ж.
   
3. 
   Оспанова А. Г. Экология. А., 2001.
   

4. 
   Естествознание и основы экологии. М., 2000.
   

№ 5. Тақырып: Жануарлар, олардың классификациясы.

Жануарлар әлеміне жалпы сипаттама берініз.

Омыртқасыздардың негізгі өкілдеріне сипаттама берініз.

Омыртқалылар жануарлардың негізгі өкілдеріне сипаттама берініз.

Жануарлардың адам өмірінідегі маңызына сипаттама берініз.

Жануарлардың алуантүрлілігі (кесте салыныз).

Қарапайымдылардың жалпы сипаттамасы.

Құрттар типіне сипаттама беріңіз

Моллюскілер типіне сипаттама беріңіз?

Шаян тәрізділер, Өрмекші тәрізділер, Көп аяқтылар, Насекомдар кластары ерекшеліктерін атап көрсет?

Дөңгелек ауыздылар кімдер жатады?

Балықтар қандай кластарға бөлінеді?

Қос мекенділер негізгі өкілдері?

Бауырымен жорғалаушылар типіне қандай кластар бірігеді

Құстар қандай топтарғабөлінеді

Сүт қоректілер өкілдері?

.

Ұсынылған әдебиеттер:

1. 
   Омыртқалылар зоологиясы. 1 бөлім :оқулық /К.Б.Олжабеков,Б.Е.Есжанов.-Алматы:Эверо,2011.-400б.
   
2. 
   Дәуітбаева К.Ә.,т.б. Жануарлар алуан түрлілігі.1 және 2-бөлімдер.Жоғары оқу орындарына арналған оқулық.-Алматы.,2011.-712б.
   
3. 
   Оспанова А. Г. Экология. А., 2001.
   

4. 
   Естествознание и основы экологии. М., 2000.
   

№ 6. Тақырып: Ағзалардың қарым қатынасы. Ортаның биотикалық факторлары.

Ағзалардың қарым қатынасының негізгі түрлеріне кесте сызу.

Ортаның биотикалық факторларына жалпы сипаттама беру

Бақылау сұрақтар:

Ағзалардың қарым қатынасының негізгі түрлері.

Ортаның биотикалық факторларына жалпы сипаттама.
Ұсынылған әдебиеттер:

Негізгі әдебиеттер

1. 
   Қазіргі жаратылыстану концепциялары. А., 2000.
   
2. 
   Оспанова А. Г. Экология. А., 2001.
   

3. 
   Естествознание и основы экологии. М., 2000.
   
4. 
   Дубнищева Т.Я. Концепции современного естествознания. - Новосибирск, 1997.
   

№ 7. Тақырып: Географиялық қабығы.

Жердің географиялық қабығы оның заңдылықтары

ҚР-ның табиғи аймақтар
Ұсынылған әдебиеттер:

Негізгі әдебиеттер

1. 
   Қазіргі жаратылыстану концепциялары. А., 2000.
   
2. 
   Ж.Н. Мукашев Жалпы жер тану. Оку құралы. Алматы. "Қазак университеті" 2002.
   

3. 
   Естествознание и основы экологии. М., 2000.
   
4. 
   С.А. Қусаинов Жалпы геоморфология. Алматы. Қазак университеті. 1998
   
5. 
   Неклюкова Жалпы жертану. Алматы., 1980
   

№ 8. Тақырып: Күн жүйесінің құрылысы және құрамы.

Күн жүйесінің құрылысының схемасын сызу.

Күн системасына: Күн, тоғыз ірі планета және олардың серіктері, астероидтар (кіші планеталар), кометалар және метеор денелер енеді.

Күн системасына тоғыз ірі планеталар: Меркурий, Шолпан, Жер, Марс, Юпитер, Сатурн, Уран, Нептун, Плутон және күшті телескоп арқылы бақылауға болатын 1 600-ден астам кіші планеталар енеді. Ай -Жер серігі.

Қазіргі, кезде Айдың үстіңгі бетінің түзілуін бес типке ажыратады:

1) «теңіздер» —күңгірт үлкен аймақтар;

2) сақиналы таулар—цирктер немесе ай кратерлері;

3) тау тізбектері;

4) жарықтар;

5) жылылық шығару жүйелері. Цирктер немесе кратерлер

Жер және әлем кеңістігі туралы түсінік?

Күн жүйесі планеталарына сипаттама беріңіз?
Ұсынылған әдебиеттер:

Негізгі әдебиеттер

1. 
   Қазіргі жаратылыстану концепциялары. А., 2000.
   
2. 
   Ж.Н. Мукашев Жалпы жер тану. Оку құралы. Алматы. "Қазак университеті" 2002.
   

3. 
   Естествознание и основы экологии. М., 2000.
   
4. 
   Неклюкова Жалпы жертану. Алматы., 1980
   

№ 9. Тақырып: План және карта.

План және карта түрлеріне жалпы сипаттама беру

План дегеніміз не? Олардың түрлері.

Карта дегеніміз не? Олардың негізгі түрлері.

Ұсынылған әдебиеттер:

Негізгі әдебиеттер

1. 
   Ж.Н. Мукашев Жалпы жер тану. Оку құралы. Алматы. "Қазак университеті" 2002.
   

2. 
   Естествознание и основы экологии. М., 2000.
   
3. 
   С.А. Қусаинов Жалпы геоморфология. Алматы. Қазак университеті. 1998
   
4. 
   Неклюкова Жалпы жертану. Алматы., 1980
   

№ 10. Тақырып: Жердің ішкі құрылысы зерттеу әдістері.

Жердің құрылысы қабықтардан тұрады. Ядроның төңірегінде қабықтың дұрысқа жақын шеңберлі қабаттары — орналасқан, олардың әрқайсысының өзіне тән құрамы мен қасиеттері бар.

Жердің планетарлық рельефі. Жер қыртысының баяу қозғалыстары Жер бедері формаларын қалыптастырушы процестер. Таулардың түзіліс процестері. Опырықтар. Жер сілкіну. Вулкандар. Рельефтің дамуы.

Жердің ішкі құрылысы қабаттары ерекшелігін ата?

Жердің планетарлық рельефі формалары?

Жер бедері формаларын қалыптастырушы процестерге не жатады?

1. 
   Ж.Н. Мукашев Жалпы жер тану. Оку құралы. Алматы. "Қазак университеті" 2002.
   

2. 
   Естествознание и основы экологии. М., 2000.
   
3. 
   С.А. Қусаинов Жалпы геоморфология. Алматы. Қазак университеті. 1998
   
4. 
   Неклюкова Жалпы жертану. Алматы., 1980
   

№ 11. Тақырып: Минералдар және тау жыныстар.

1.Минералдар және тау жыныстары

2.Пайдалы қазындылар

Минералдар — бұл табиғи химиялық реакциялар нәтижесінде жер қыртысында түзілетін табиғи химиялық қосылыстар. Көптеген жағдайларда минералдар Жердің тау жыныстарының әр түрлі үйлестіктерін құрайды. Минерал-элементтер. Бүларға таза көміртегі С-ден тұратын— алмас және графит, табиғи күкірт S және сап металдар — платина Рt, алтын Аu, күміс Аg, мыс Сu минералдары жатады.

Қыр салынған мөлдір алмастар — бағалы гауһарлардың құндылығы зор. Техникада мөлдірлігі болмайтын ұсақ алмастарды бағалы деп санайды, олар бұрғылау қондырғыларында тескіш үшін және қырып тазалау (абразивті) материал ретінде пайдаланады.

Алтын — химиялық тұрақты металл — ежелден безендіру ретінде пайдаланылып келеді.

Минерал-қышқылдар. Минерал қышқылдарға темір мен алюминий кендерінің дерлік барлығы және су жатады. Кремний тотығы SiO₂ тау су тасы кристалы мен желісін түзетін кварц және жаппай таралған құм мен құм тас формасында кездеседі. Кварц граyит кұрамына енеді.

Күкіртті минералдар — түсті металдардың негізгі рудасs. Мысты колчедан немесе халькоприт СuFеS₂, қорғасын жылтыры — галенит — РbS, қалайы алдамшысы — сфалерит ZnS, сынап рудасы — киноварь (сыр) НgS, күміс рудасы — аргенит Аg₂S тап осындай.

Минерал-галоидтар. Химиялық құрылысы бойынша бұлар НСІ, НҒ қышқылдарының тұздары. Адам және жануарлар тіршілігі үшін маңызды минералдар — ас тұзы немесе тас тұз, NаСІ түзы. Жер тыңайтатын калий тыңайткыштарының бірі калий тұзы КСІ болып табылады. Домна процесі кезінде рудадағы бөгде қоспаларды жою үшін темір рудасына балқыма шпат СаҒ₂ қо-сады.

Минералдар — оттекті қышқылдардың тұздары, оларды мына таблицадан көруге болады:

1-ші кесте

Қышқылдар (аттары және формулалары)	Қышқылдар тұзы—минералдар
	формуласы	аталуы
Көмір қышқылы Н2СО3	СаСО3 СаСОз-МgСОз Nа2СОз СuСО3-Сu(ОН)2	Кальцит (таза немесе ізбес тас құрамындағы) Доломит Сода (табиғи) Малахит
Азот қышқылы НNО3	NaNO3 KNO3	Натрий селитрасы Калий селитрасы
Күкірт қышқылы Н2SО4	СаSО4-2H2O2 СаSО4 Nа2SО4 Мg2SО4 КАІ(SО4)2-І2Н2О	Гипс Ангидрит Глаубер тұзы Ашы тұз Ашутас
Фосфор қышқылы Н3РО4	Са3(РО4)2 Са5(РО4)3С1 Са65РО4)3	Фосфорит Апатит

Жер қыртысын құраушы біртектес заттар тау жыныстары деп, ал оларды зерттеуші ғылым петрография деп аталады.

Тау жыныстары өздерінің жаратылыс жағдайларына қарай үш топқа бөлінеді:

1.Магмалық тау жыныстары.

2.Шөгінді тау жыныстары

3.Метаморфты тау жыныстары.

Магмалық тау жыныстары құрамындағы кремний тотығының мөлшеріне қарай 5 топқа бөлінеді:

1.Ультрақышқыл жыныстар, SiO₂ -75%

2.Қышқыл жыныстар, SiO₂ 75-65 %

3.Орташа жыныстар, SiO₂ 65-52 %

4.Негізгі жыныстар, SiO₂ 52-45 %

5.Өте негізді жыныстар, SiO₂ 45 %

Шөгінді тау жыныстары

Шөгінді жыныстардың жаратылысы мен түрлері. Шөгінді тау жыныстары магмалық және метаморфтық тау жыныстарының судың, күннің қызуының, желдің әсерінен үгіліп бұзылуынан пайда болады.

Өздерінің жаратылысына қарай шөгінді тау жыныстары үш түрге бөлінеді:

1. Механикалық шөгінділер;

2. Химиялық шөгінділер;

3. Органикалық шөгінділер.

Метаморфтық тау жыныстары

Метаморфтық тау жыныстары шөгінді және магмалық жыныстардың бұрынғы қалпынан әр түрлі физика-химиялық жағдайлардың әсерінен, өзгеруінен пайда болады.

Атометаморфизм процесі қатты ортада өтеді.

Метаморфизм басталған орнынан әрі қарай қашықтаған сайын жыныстын, өзгерісі әлсірей береді, ақырында ол өзгерміеген бастапқы жыныстарға жалғасады.

Минералдардың химиялық құрамы бойынша жіктелу ерекшелігі?

Тау жыныстарының түрлері?

Жер бедерінің негізігі формаларын ата?

1. 
   Ж.Н. Мукашев Жалпы жер тану. Оку құралы. Алматы. "Қазак университеті" 2002.
   

2. 
   Естествознание и основы экологии. М., 2000.
   
3. 
   С.А. Қусаинов Жалпы геоморфология. Алматы. Қазак университеті. 1998
   
4. 
   Неклюкова Жалпы жертану. Алматы., 1980
   

№ 12. Тақырып: Жердің су қабығы.

Жер бетіндегі сулардың 0,006% - ы өзендердің, 0,25%-ы тұщы көлдердің, 0,03%-ы атмосфераның үлесіне тиеді.

Жер шарының су қабығы – Дүние жүзілік мұхит деп аталатын біртұтас бет. Оның ауданы 361,3 млн км² (жер бетінің 71%) , орташа тереңдігі 3,7 км, көлемі 1 370 000 000 км³ (гидросфера көлемінің 94%).

Мұхиттарды, теңіздерді және шығанақтарды бір-бірімен бұғаздар жалғастырып жатыр. Өте енді және терең бұғаз – Дрейк бұғазы (Оңтүстік Американың оңтүстігінде) – орташа еңі 986 км, орташа тереңдігі 3111 км, ал ең ұзын бұғаз Мозамбик бұғазы – 1760км.

Көл қазан шұңқырларының пайда болуы әр түрлі. Тектоникалық көлдер (Байкал, Ладога, Онега, АҚШ-тағы Ұлы көлдері) жер қыртысының төмен ойысқан жерлерінде; вулканды көлдер (Камчатка көлдері) сөнген вулкандардың кратерлерінде; мұздық көлдер (Ильмень, Селигер) мұздықтар жырып кеткен немесе мореналық төбелер аралықтарындағы қазан шұңқырларға іркіліп жиналған

Құрылық аумағының 11% -тін мұздықтар алып жатыр. Материк мұздықтары және тау мұздықтары болады.

Антарктида, Гренландия және Антарктиканың кейбір аралдарын материктік мұздықтар жауып жатады. Гренландиядағы мұздықтың қалындығы 2000 м-ге дейін барады.

Тау мұздықтарының көлемі әлдеқайда кіші, олар өздері бойлай түскен аңғар пішіндес болады. Мәнгі қарларының төменгі жиегін қар жиегі деп атайды. Олар сол жердегі таулар мен рельефтің климатына байланысты әр түрлі биіктерде болады.

Өзендер жылғаларда уақытша ағып жанатын су мен шағын өзендердің үздіксіз тасқын суға айналуынан пайда болады. Пайда болуына байланысты жер асты суларын бірнеше типтерге бөледі:

• 
  Инфильтрациялық су атмосфера ылғалының су өткізгіш қабатқа сіңуінен түзіледі;
  
• 
  Конденсациялық су аудағы будың жердегі жыныс құыстарында, жарықтарында шық тәрізді қоюлануынан түзіледі;
  
• 
  Седиментациялық су деп жыныс шөккен кезде арасына сіңіп қалған теңіз суын айтады;
  
• 
  Ювенильды деп магмадан бөлініп шыққан суды айтады. Магмадан бөлінген су буы терең тектоникалық жарықшақтарды бойлап жоғары көтерілген кезде қоюланып, газдар мен түрлі қосындыларға бай суға айналады.
  

Гидросфераға жалпы сипаттама.

Ішкі су қоймалары.

Дүние жүзілік мұхит.

Жер шары гидросфераның түрлі бөліктері туралы не білесіңдер?

Ұсынылған әдебиеттер:

Негізгі әдебиеттер

1. 
   Оспанова А. Г. Экология. А., 2001.
   
2. 
   Ж.Н. Мукашев Жалпы жер тану. Оку құралы. Алматы. "Қазак университеті" 2002.
   

3. 
   Естествознание и основы экологии. М., 2000.
   
4. 
   С.А. Қусаинов Жалпы геоморфология. Алматы. Қазак университеті. 1998
   
5. 
   Неклюкова Жалпы жертану. Алматы., 1980
   

№ 13. Тақырып: Атмосфераның құрамы және құрылысы.

Геосфераның ең жоғарғы қабаты атмосфера болып табылады – ол Жердің ауалы немесе газды қабығы.

Атмосфераны температуралық көрсеткіштерге орай бес сфераға бөледі. Ең төменгі қабат тропосфера деп аталады. Онда барлық ауа массасының 80% -ке жуығы шоғырланған, сондықтан ол ең тығыз қабат.

Тропосферадан кейінгі тікбағыттағы қабат стратосфера деп аталады. Оның төменгі жағы тропопаузамен (өтпелі қабат) шектеледі, ал үстіңгі денгейі 50-60 км болады.

Стратосфера қабатының үстінде, шамамен 50-80 км биіктікте, мезосфера жатады. Бұл қабаттағы температура нольден бірнеше ондаған градусқа төмендейді.

Мезосферадан жоғары жүздеген километрге дейінгі биіктікте ионосфера қабаттары созылып жатады. Бұл қабаттардағы ауа өте сирек болады.

Ионосферада поляр шұғыласы және түн аспанын сол тәрізді жарқырататын сәулелер байқалады: ионосферада магнит өрісінің кенеттен ауытқуы нәтижесінде магниттік дауылдар болып өтеді. Ионосфераның 800 км биіктегі температурасы жүздеген градустарға жетеді. Сондықтан ионосфераны термосфера деп те атайды.

800-1000 км-ден жоғарыда болатын атмосфера қабаттары экзосфера деп аталады.

Ауа ылғалылығының көрсеткіштері абсолют және салыстырмалы ылғалдылықтар болып табылады.

Атмосфера құрамы, құрылысы?

Күн радиациясы?

Атмосферадағы ылғал?

Атмосфералық қысым?

Ұсынылған әдебиеттер:

Негізгі әдебиеттер

1. 
   Ж.Н. Мукашев Жалпы жер тану. Оку құралы. Алматы. "Қазак университеті" 2002.
   

2. 
   Естествознание и основы экологии. М., 2000.
   
3. 
   С.А. Қусаинов Жалпы геоморфология. Алматы. Қазак университеті. 1998
   
4. 
   Неклюкова Жалпы жертану. Алматы., 1980
   

№ 14. Тақырып: : Климат туралы түсінік.

Ауа райы және климат дегеніміз не?

1. 
   Ж.Н. Мукашев Жалпы жер тану. Оку құралы. Алматы. "Қазак университеті" 2002.
   

2. 
   Естествознание и основы экологии. М., 2000.
   

3. 
   Неклюкова Жалпы жертану. Алматы., 1980
   

№ 15. Тақырып: Табиғатты қорғау.

Оған дүниежүзілік Қызыл кітаптағыдай:

- ақ беттеріне сандары азайып келе жатқан, бірақ құрып кету қаупі жок, сирек түрлер енгізілді.

- сары беттерінде саны күрт азайып отырған түрлер жазылған.

- жасыл беттерінде табиғатқа ұқыптылықпен қарау нәтижесіңде сандары қалпына келтірілгендер орналастырылған.

Қазақстанда өсімдіктің 5,6 мыңнан аса түрі бар. Оның 760-тан астам түрі өсімдіктер, 1500 түрі азықтық техникалық өсімдіктер, 385-тен астамы "Қызыл кітапқа" енгізілген.

Жануарларға жойылу қаупін тудыратын себептер де сан алуан:

а) ірі жануарлар, киттер, пілдер, жолбарыстар терісі, еті үшін ауланады;

ә) коллекционерлерге, әуесқойларға зоопарктерге кейбір жануарларды: көбелектерді, құстарды, маймылдарды және кейбір өсімдіктерді: кактустерді сату табиғатқа үлкен зиян экеледі;

б) кейбір жануарлар табиғатта бәсекелесе алмайды, мысалы алып тасбақа жабайы қояндармен бэсекелесе алмайды, себебі екеуінің де қоректері бірдей;

в) алып панда - өте сирек жануар. Олар тіршілік ететін ормандар ауылшаруашылық далаларын тазалағанда көпшілігі өліп қалды. Қалған азын-аулағының өліп қалуына кейбір аурулар себеп болды;

г) адамның орманды, шөл далаларын игеріп, жаңа шаруашылықтарды салуы, жаңа қалалар, жолдар, шахталар т.б. тұрғызуы, қоршағап ортаны ластауы табиғатқа үлкен қауіп төндіретін әрекет.

Табиғатты қорғау жолдары.

а) Қорықтарда адамның шаруашылық әрекетіне тыйым салынған. Қазақстанда 9 ірі қорық бар: Алматы, Алакол, Аксу-Жабағылы, Барсакелмес, Үстүрт, Марқакөл, Батыс Алтай, Қорғалжың, Наурызым.

э) Заказниктерде табиғаттың белгілі бір бөлігі, мысалы сирек кездесетін өсімдіктер немесе жануарлар қорғалады. Онда адамның шаруашылық әрекетіне толық тыйым салынбайды, тек шектеледі.

б)Ұлттық парктер - қорықтарға ұқсас, олардың арасындағы негізгі айырмашылықтар: егер қорықтар туристерге жабық болса, ұлттық парктер

керісінше оларды қызықтырады, өзіне тартады. Онда туристерге арналған топ серуендік жолдар, қызықтайтын алаңдар, қонақ үйлер, автомобилъдер қоятын жерлер ұйымдастырылады. Сонымен қатар ұлттық парктерде табиғаттың адам жіберілмейтін, тимейтін бұрыштары болады.

в) Табиғат ескерткіштері - орманның өте бағалы бөлімі, жекелеген көне ағаштар, сарқырамалар, табиғатты көркем жартастар, тағы басқалар.

г) Көптеген сирек кездесетін жануарларды қорғауда ботаникалық бақтардың, ал сирек кездесетін жануарларды қорғауда зоопарктердің маңызы зор.

ҚР-ның табиғатта қорғау туралы заңдары

Еліміз егемендік алған күннен бастап-ақ республикамызда табиғат қорғау мәселесіне ерекше көңіл бөлініп келеді. Әсіресе, ерекше қорғалатын аумақтардың жер көлемін кеңейту және ондай аумақтарда табиғат байлықтарын корғау, сақтап қалу жэне көркейту шараларын мейлінше кеңінен жүргізуді насихаттау жұмыстары қалың бұқара қауым арасында жан-жақты жүргізіліп келеді.

Қазіргі кезде республикамызда ерекше қорғалатын табиғи аумақтар санатына мынадай табиғат байлықтары жатады.

1. Мемлекеттік табиғи қорықтар. Оған бұрынғы қорықтардың негізінде ұйымдастырылатын биосфералық қорықтар да жатады.

2. Мемлекеттік ұлттық табиғи саябақтар.

3. Мемлекеттік табиғи саябақтар. Табиғат қорғаудың мұндай формасы өзінше біздің елімізде ұйымдастырылған жоқ.

4. Мемлекеттік табиғат ескерткіштері. Ондағы қорғауға алынған табиғат байлығының ғылыми, тарихи және табиғи маңызына байланысты республикалық және жергілікті мәні бар табиғат ескерткіштері деп бөлінеді.

5. Мемлекеттік қорықтың белдемдер. Табиғат қорғаудың мұндай жолы көбіне мемлекеттік қорықтармен шекаралас алқаптарда ұйымдастырылады.

6. Мемлекеттік табиғи қорықшалар (заказник). Мұндай аумақтардағы қорғалатын табиғи объектілердің ерекшелігіне сәйкес олар — кешенді зоологиялық ботаникалық, геологиялық ландшафтылық және т.б. бөлінеді.

7. Мемлекеттік зоологиялық саябақтар (зоопарк). Қазіргі таңда еліміздің үш ірі қаласында (Алматы, Қарағанды, Шымкент) зоологиялық бақ ұйымдастырылған.

8. Мемлекеттік ботаникалық бақтар (ботсад).

9. Мемлекеттік дендрологиялық саябақтар.

10. Халықаралық маңызы бар сулы-батпақты аумақтар. Оған Теңіз Қорғалжың және Ырғыз-Торғай аумақтары жатады.

ІІ.Ерекше қорғалатын табиғи аумақтардың орманы.

12.Ерекше мемлекеттік маңызы бар немесе ғылыми тұрғыдан құнды су айдындары

13.Жер қойнауының экологиялық, ғылыми, мәдени және тарихи, табиғи жағынан ерекше алқаптары.

14.Ерекше қорғалатын табиғи аумақтардың мемлекеттік есебі мен мемлекеттік кадастры.

15. Ерекше қорғалатын табиги аумақтар саласындагы бақылау.

ҚР Қызыл кітабына енген өсімдіктер мен жануарлар?

1. 
   Қазақстаннаң Қызыл Кітабы..
   
2. 
   Оспанова А. Г. Экология. А., 2001.
   

3. 
   Естествознание и основы экологии. М., 2000.