Әдістемелік нұсқаулардың титулды парағы

Әдістемелік нұсқаулардың титулды парағы

Форма Ф СО ПГУ 7.18.4/20

Павлодар

Әдістемелік нұсқаулардың бекіту парағы			Нысан ПМУ ҰС Н 7.18.4/20
		БЕКІТЕМІН ОІ жөніндегі проректор ________ Н.Э.Пфейфер 2013 ж. «___»__________

Құрастырушы : аға оқытушы ____________ Динмуханбетова А.Ж.

ОӘБ бастығы ___________ Жуманкулова Е.Н «____» __________2013 ж.

Университеттің оқу-әдістемелік кеңесімен құпталды

«____»______________2013 ж. Хаттама №____

Зертханалық жұмыстың орындалуы оқу процессінде маңызды орын алады. Теориялық білімнің зертханалық жұмыс тәжірибиесімен дұрыс бірігуі мамандарды дайындаудың жоғары сапасын қамтамасыз етеді.

Зертханалық тәжірибе оқу жоспары мен жұмыс бағдарламасына сәйкес келесі зертханалық жұмыстарды құрайды:

№	Зертханалық жұмыстар атауы	Сағат
1	1 Тақырып. Релелік қорғаныс орындау жалпы сұрақтары 1 Сабақ. Зертханалық жұмыстардың мақсаты, міндеті, көлемі. Зертханалық жұмыстарды өткізген кезінде қауіпсіздік техникасы мен өрт техникасы 2 Сабақ. Ток және кернеу электрмагниттік сипатттамаларды зерттеу. 3 Сабақ. Уақыт, аралық, көрсеткіш реленің сипаттамаларды зерттеу.	7
2	2 Тақырып. Электр жеткізу желілердің қорғанысы 4, 5 Сабақ. Біржақты қоректендіру бар радиалды тораптың ток қорғау сипаттамларды зерттеу.	4
3	4 Тақырып. Күштік трансформаторлардың қорғанысы 6 Сабақ Трансформаторлардың дифференциалдық қорғау	2
4	6 Тақырып. Өзіндік қажет электрқозғалтқыштардың қорғанысы 7 Сабақ. Асинхронды электрқозғалтқыштың дифференциалды қорғау.	2
жиыны		15

Зертханада студенттер абайсыздық пен техникалық қауіпсіздік ережесін сақтау қажет. Зертханалық жұмыстар 2-3 студент құрамымен орындалады.

Техникалық қауіпсіздік туралы ереже студенттер қол қоятын арнайы журналда көрсетілуі керек. Студенттерге алғашқы сабақта зертханалық жұмыс пен ұсынылған әдебиеттер тізімі хабарланады. Әрбір зертханалық сабақ түгелдеумен басталады, қатыспаған және кешіккен студенттер аталынады. Бұдан соң оқытушы әрбір бригадаға жақындап және түсініксіз сұрақтарды студенттерге анықтап, әр жұмыс кезінде неге назар аудару керектігін салу керек. Зертханалық жұмыстарды қорғау әдістемелік құралдары бар бақылау сұрақтарына сәйкес ауызша түрде жүргізіледі.


2 Зертханалық жұмысты өткізуге арналған әдістемелік нұсқау
Энергетика курсы бойынша зертханалық жұмыстар электрлік сұлбалар бойынша дағдыға ие болу мен электрэнергетикадағы негізгі орнын тәжірибе жүзінде тексеруге жол береді.

Зертханалық жұмыс есептелінеді, егер есеп қажетті сұлбаларды, кестелер мен сызбаларды құраса, олар дұрыс және таза орындалса, және егер тәлімгерлер оқытушы сұрағына жауап берсе. Бұлардан басқа зертханалық жұмыста кез-келген тәжірибенің орындалуы кезінде істің ретін түсіндіре білуі керек.

1 Сабақ. Зертханалық жұмыстардың мақсаты, міндеті, көлемі. Зертханалық жұмыстарды өткізген кезінде қауіпсіздік техникасы мен өрт техникасы

Зертханалық жұмысты орындауға кіріспес бұрын қажет: жұмыс құрамын және оның орындалу тәртібін; теориялық құжаттарды қайталау, осы орындалатын жұмысқа қатысты; бақылау нәтижелерін енгізу үшін кесте дайындау.

2 Сабақ. Ток және кернеу электрмагниттік сипатттамаларды зерттеу.

Ток трансформатордың ауысу сұлбасы және оның қателіктері. Ток трансформаторларының екіншілік орамдарын қосу сұлбалары.

Берілген жұмыс мақсаты болып автоматика мен релелік қорғаныс құрылғысында қолданылатын тоқтың өлшеуіш трансформаторының бірігу сұлбасын және олардың негізгі мінездемесін тексеру әдістемесін оқып үйрену болып табылады. Тәлімгерлер назарын тоқтың өлшеуіш трансформаторының бірігу сұлбаларының үлкен әр-түрлігіне аудару қажет.

Зертханалық жұмыстарды орындау тәртібі:

1. 
   Тәжірибеде қолданылатын құрылғының электрмен қоректену желісінен ажыратылғанына көз жеткізіңіз.
   
2. 
   «ТК» ұяшығын G1 көзіне қосыңыз.
   
3. 
   Тәжірибеде қолданылған қорғаныстың жерлендіру "" құрылғысы ұяшықтарын біріктіру, «РЕ» ұяшығымен G1 көзін.
   
4. 
   Электрлік сұлбаларының бірікпелеріне сәйкес аппаратураны қосу.
   
5. 
   Тораптың жұмыс тәртібін үлгілеңдер – мысалы, тораптар үшін жерлестірілген бейтараппен К1 және К2 нүктелерін қосу.
   
6. 
   «Қысқа тұйықталуды» үлгілеңдер (бұл жағдайда, қатаң айтқанда қысқа тұйықталу солай болмайды, сондай-ақ А-4 жүктемесінің тоқ шектегіш кедергісі арқылы жасалынады) – мысалы, екіфазалы жерге А және С фазаларын, не үшін К3, К5 және К6 нүктелерін бір-біріне жалғайсыңдар.
   
7. 
   Ауыстырып қосқыш А1 үшполюсті ажыратқыштың жұмыс тәртібін «РУЧН» жағдайында орналастырыңдар. А2 блогы трансформаторларының орамаларының номиналды кернеуін тең етіп қойыңдар, мысалы, 230/230 В. Электр берілісі желілерінің параметрлерін А3 ауыстырып қосқыштармен орналастырыңдар, мысалы, келесідей: R=150 Ом, L/R_l=1,2/32 Гн/Ом, С1=С2=0,15 мкФ. А4 белсенді жүктеме қуатын таңдаңдар, мысалы, 40 % барлық үш фазада 50 Вт-тан.
   
8. 
   G1 көзін қосыңдар. Кернеудің бар болуы туралы жарықтандырғыш лампалар дабыл беруі қажет.
   
9. 
   «СЕТЬ» ажыратқышын А1 ажыратқышына қосыңдар.
   
10. 
    А7 дербес компьютерді жұмыс жағдайына әкеліңдер, тиісті тізімге еніп, «Тоқ трансформаторы.ехе» қолданбалы бағдарламаны ашыңдар.
    
11. 
    Мәліметтерді жинауды бастау үшін «Пуск» виртуалды кнопканы басыңдар.
    
12. 
    А1 ажыратқышты қосыңдар. Компьютер экранында тоқ трансформаторы мен виртуалдық реледегі тоқтың векторлық диаграммасы бейнеленеді, сондай-ақ тоқ трансформаторының симметриялық құрамалары. Тоқ трансформаторы мен реле құрамасының виртуалды сұлбасында тоқтың әрекет етуші мәні оның әр-түрлі бөліктерінде пайда болады. Шын мәнінде бұл сұлбаны трансформатор орамаларының тоқ осциллограммасында бақылауға болады.
    
13. 
    Компьютер экранында ашылған тізімнен тоқ трансформаторы қосылыстарының керекті сұлбасын таңдаңыз, А4 белсенді жүктемесінің параметрлерінің тұйықталу түрін және байтарапты жерлендіру тәртібін өзгертіңіз және алынған векторлық диаграмманы бақылаңыз.
    
14. 
    Бағдарламамен жұмыс кезінде оның мүмкіндіктерін пайдануды қадағалаңыз:
    

• 
  «Масштаб» кнопкасын баса отырып, барлық векторлық диаграмманы ұлғайтуға және азайтуға болады.
  
• 
  «Поворот» кнопкасын баса отырып, барлық векторлық диаграмманы айналдыруға болады. Осы негізде әрбір вектор өз бастауынан айналып бұрылады.
  
• 
  Тоқтың векторлық диаграммасында тоқ трансформаторы мен реле әрбір вектордан өзіне өзі параллельді қозғала алады, қызыл тілшесі бар кнопкалар тобын пайдалана отырып векторлардың жылжу адымын shift бағыты бар клавиша кнопкасына басу арқылы азайтуға болады. Вектордың алғашқы қалыбына сәйкес топтың ортасындағы кнопкаға басу арқылы қайтып оралуға болады.
  
• 
  Фаза топтарының осциллограммасын масштабтау тышқанының сол жақ клавишасын графикада басу жолымен жүргізіледі және оны жібермей отырып, манипуляторды солдан оңға және жоғарыдан төменге жылжыту жолымен жүгізіледі.
  
• 
  Бастапқы масштабқа қайтып оралу манипуляторды кері жылжытумен атқарылады – оралу солға және төменнен жоғарға.
  
• 
  Векторлық диаграммаларды және осциллограммалар графигін координат осьтеріне қатысты жылжыту тышқанның сол жақ кнопкасын сәйкесінше объектіде басу және ұстап тұру және оны бір уақытта қажетті бағытқа жылжыту жолымен орындауға болады.
  
• 
  Сұлбаның тарауларының, осциллограммалардың, векторлық диаграммалардың векторларының және бағыттары бар кнопка топтары маңындағы жазулардың түсі бір-біріне сәйкес келеді.
  
• 
  Тораптың фазаларының түсі жалпы қабылданғандарға сәйкес келеді.
  

15. 
    Тіректік кернеу ретінде сұлбада көрсетілгеннен басқа фазааралық немесе кез-келген фазалық кернеулерді пайдалануға болады (бұл векторлық диаграммалардың «Тұрақсыздығы» кезінде тиімді, яғни қандай да бір векторлардың бұрыштарын жылдам кездейсоқ өзгеруі кезінде).
    
16. 
    Эксперимент аяқталған кезде А1 ажыратқышын және G1 көзін ажыратыңыз.
    

Зертханалық жұмыстарды орындау тәртібі:

1. Тәжірибеде қолданылатын құрылғының электрмен қоректену желісінен ажыратылғанына көз жеткізіңіз.

2. «ТК» ұяшығын G 1 көзіне қосыңыз.

3. Тәжірибеде қолданылған қорғаныстың жерлендіру "" құрылғысы ұяшықтарын біріктіру, «РЕ» ұяшығымен G1 көзін.

4. Электрлік сұлбаларының бірікпелеріне сәйкес аппаратураны қосу.

5. Тораптың жұмыс тәртібін үлгілеңдер – мысалы, тораптар үшін жерлестірілген бейтараппен К1 және К2 нүктелерін қосу.

6. «Қысқа тұйықталуды» үлгілеңдер (бұл жағдайда, қатаң айтқанда қысқа тұйықталу солай болмайды, сондай-ақ А-4 жүктемесінің тоқ шектегіш кедергісі арқылы жасалынады) – мысалы, екіфазалы жерге А және С фазаларын, не үшін К3, К5 және К6 нүктелерін бір-біріне жалғайсыңдар.

7. Ауыстырып қосқыш А1 үшполюсті ажыратқыштың жұмыс тәртібін «РУЧН» жағдайында орналастырыңдар. А2 блогы трансформаторларының орамаларының номиналды кернеуін тең етіп қойыңдар, мысалы, 230/230 В. Электр берілісі желілірінің параметрлерін А3 ауыстырып қосқыштармен орналастырыңдар, мысалы, келесідей: R=150 Ом, L/R_l=1,2/32 Гн/Ом, С1=С2=0,15 мкФ. А4 белсенді жүктеме қуатын таңдаңдар, мысалы, 40 % барлық үш фазада 50 Вт-тан.

8. G1 көзін қосыңдар. Кернеудің бар болуы туралы жарықтандырғыш лампалар дабыл беруі қажет.

9. «СЕТЬ» ажыратқышын А1 ажыратқышына қосыңдар.

10. А7 дербес компьютерді жұмыс жағдайына әкеліңдер, тиісті тізімге еніп, «Кернеу трансформаторы.ехе» қолданбалы бағдарламаны ашыңдар.

11. Мәліметтерді жинауды бастау үшін «Пуск» виртуалды кнопканы басыңдар.

12. А1 ажыратқышты қосыңдар. Компьютер экранында кернеу трансформаторы мен виртуалдық реледегі кернеудің векторлық диаграммасы бейнеленеді, сондай-ақ тоқ трансформаторының симметриялық құрамалары. Кернеу трансформаторы мен реле құрамасының виртуалды сұлбасында кернеудің әрекет етуші мәні оның әр-түрлі бөліктерінде пайда болады. Шын мәнінде бұл сұлбаны трансформатор орамаларының кернеу осциллограммасында бақылауға болады.

13. Компьютер экранында ашылған тізімнен кернеу трансформаторы қосылыстарының керекті сұлбасын таңдаңыз, А4 белсенді жүктемесінің параметрлерінің тұйықталу түрін және бейтарапты жерлендіру тәртібін өзгертіңіз және алынған векторлық диаграмманы бақылаңыз.

14. Бағдарламамен жұмыс кезінде оның мүмкіндіктерін пайдануды қадағалаңыз:

• 
  «Масштаб» кнопкасын баса отырып, барлық векторлық диаграмманы ұлғайтуға және азайтуға болады.
  
• 
  «Поворот» кнопкасын баса отырып, барлық векторлық диаграмманы айналдыруға болады. Осы негізде әрбір вектор өз бастауынан айналып бұрылады.
  
• 
  Тоқтың векторлық диаграммасында тоқ трансформаторы мен реле әрбір вектордан өзіне өзі параллельді қозғала алады, қызыл тілшесі бар кнопкалар тобын пайдалана отырып векторлардың жылжу адымын shift бағыты бар клавиша кнопкасына басу арқылы азайтуға болады. Вектордың алғашқы қалыбына сәйкес топтың ортасындағы кнопкаға басу арқылы қайтып оралуға болады.
  
• 
  Фаза топтарының осциллограммасын масштабтау тышқанының сол жақ клавишасын графикада басу жолымен жүргізіледі және оны жібермей отырып, манипуляторды солдан оңға және жоғарыдан төменге жылжыту жолымен жүгізіледі.
  
• 
  Бастапқы масштабқа қайтып оралу манипуляторды кері жылжытумен атқарылады – оралу солға және төменнен жоғарыға.
  
• 
  Векторлық диаграммаларды және осциллограммалар графигін координат осьтеріне қатысты жылжыту тышқанның сол жақ кнопкасын сәйкесінше объектіде басу және ұстап тұру және оны бір уақытта қажетті бағытқа жылжыту жолымен орындауға болады.
  
• 
  Сұлбаның тарауларының, осциллограммалардың, векторлық диаграммалардың векторларының және бағыттары бар кнопка топтары маңындағы жазулардың түсі бір-біріне сәйкес келеді.
  
• 
  Тораптың фазаларының түсі жалпы қабылданғандарға сәйкес келеді.
  

16. Эксперимент аяқталған кезде А1 ажыратқышын және G1 көзін ажыратыңыз.

Жұмыс мақсаты сұлбалардың орындалу қағидаларын, бір бағытты қоректенумен желілерде құрылған тоқ кесерлері мен максималды тоқ қорғанысы әрекеттерін және орналасу жағдайын оқып үйрену болып табылады.

Зертханалық жұмыстарды орындау тәртібі:

1. Тәжірибеде қолданылатын құрылғының электрмен қоректену желісінен ажыратылғанына көз жеткізіңіз.

2. «ТК» ұяшығын G 1 көзіне қосыңыз.

3. Тәжірибеде қолданылған қорғаныстың жерлендіру "" құрылғысы ұяшықтарын біріктіру, «РЕ» ұяшығымен G1 көзін.

4. Электрлік сұлбаларының бірікпелеріне сәйкес аппаратураны қосу.

5. Ауыстырып қосқыш А2 және А4 үшполюсті ажыратқыштың жұмыс тәртібін «АВТ», ал А7 және А8 ажыратқыштарын «РУЧН» жағдайында орналастырыңдар. А1 блогы трансформаторларының орамаларының номиналды кернеуін мысалы,230/230 В тең қылып қойыңыз. А3 электр беріліс желілерінің параметрлерін ауыстырып қосқыштармен мысалы, келесідегідей қылып орнатыңыз: R = 200 Ом, L/R_L=1,2/32 Гн/Ом, С1=С2=0 мкФ; А5 электр берілісі желілері келесідей: R = 50 Ом, L/R_L=0,3/8 Гн/Ом, С1=С2=0 мкФ. А6 белсенді жүктеме қуатын таңдаңдар, мысалы барлық үш фазада 50 Вт-тың 100% пайызы. А9 индуктивті жүктеме қуатын таңдаңыз, мысалы барлық үш фазада 40 Вар-дың 50% пайызы.

6. G1 көзін қосыңдар. Кернеудің бар болуы туралы жарықтандырғыш лампалар дабыл беруі қажет.

7. «СЕТЬ» ажыратқыштарын А2, А4, А7, А8 ажыратқыштарына қосыңдар, А13 блогының кірме-шықпа сандық блоктарын.

8. А14 дербес компьютерді жұмыс жағдайына әкеліңдер, тиісті тізімге еніп, «Екі желінің МТҚ.ехе» қолданбалы бағдарламаны ашыңдар.

9. Сәйкес келетін виртуалды кнопканы баса отырып, қорғаныстың талап етілетін нұсқасын үлгілеңдер. Мысалы, үнсіздік бойынша берілген тағайыншаманы пайдаланыңыздар.

10. «Начать запись» виртуалды кнопкасын басыңдар, сәйкес келетін кнопканы басып, қорғанысты енгізіңдер және осыдан соң А7 мен А8 ажыратқыштарын қоса отырып, соңғы бір желінің қысқа тұйықталуын үлгілеңдер. «Зақымданған» желінің қорғанысын ажыратқаннан кейін жазбаны тоқтатыңдар. Бейнеленген тоқ осциллограммасы мен желі кернеуін, сондай-ақ болған жайттардың салдары туралы экранда пайда болған ақпаратты талдаңдар.

11. Бағдарламамен жұмыс кезінде оның мүмкіндіктерін пайдануды қадағалаңыз:

• 
  Осциллограмманы масштабтау тышқанының сол жақ клавишасын графикада басу жолымен жүргізіледі және оны жібермей отырып, манипуляторды солдан оңға және жоғарыдан төменге жылжыту жолымен жүргізіледі.
  
• 
  Векторлық диаграммаларды және осциллограммалар графигін координат осьтеріне қатысты жылжыту тышқанның сол жақ кнопкасын сәйкесінше объектіде басу және ұстап тұру және оны бір уақытта қажетті бағытқа жылжыту жолымен орындауға болады.
  
• 
  График бойынша шама мәнін анықтау ыңғайлығы үшін экранның төменгі жағында тышқанның көрсетуімен ағымдағы координаттар бейнеленеді.
  
• 
  Кез келген уақыттың нақты мәнін болған жайттың хаттамасы арқылы емес, осциллограммасы арқылы анықтайды.
  
• 
  Тоқ пен кернеу тағайыншамаларына амплитудалық мән берген жөн.
  
• 
  Тоқтан байланысты сипаттаманы пайдалану кезінде уақыт тежеуін қорғаныс тек қана егер сұлбаның тоғы тоқ бойынша қорғаныс тағайыншамасынан үлкен болғанда іске асатындай ұстап тұру керек.
  
• 
  Сұлбадағы электр магниттік процестерді жазу циклдік буферге бағдарламамен жүргізіледі. Оның ұзындығын «Настройки» мәзірі пунктінде өзгертуге болады.
  

Қарастырылып отырған жұмыстың шеңберінде кем дегенде бес экспериментті орындауға болады: кернеу бойынша бітелусіз тәуелсіз уақыт тежелуі бар МТҚ1, кернеу бойынша бітелусіз тәуелді уақыт тежелуі бар МТҚ1, кернеу бойынша бітелуі бар тәуелсіз уақыт тежелуі бар уақыт кернеуі, кернеу бойынша бітелулерсіз тәуелсіз уақыт тежелуі бар МТҚ1 мен МТҚ2, уақыт тежелуінсіз тоқкесер. Аталғандардан өзге кез келген тәрізде қорғаныс тағайыншамасын үйлестіре отырып басқа да эксперименттерді орындауға болады.

Желінің бірден екі МТҚ пайдалану кезінде А3 желісінің қорғанысы шын мәнінде А5 желісінің қорғанысын резервтейтініне көз жеткізген тиімді. Бұл үшін А4 ажыратқышының тоқтап қалуын үлгілеу керек (мысалы, оны қосу және қол жұмыс режиміне ауыстыру), одан кейін А5 желісінің соңында қысқа тұйықталуды орната отырып экспериментті жүргізу керек және А3 желісінің қорғанысы іске асатынына көз жеткізген жөн.

4 Тақырып. Күштік трансформаторлардың қорғанысы

6 Сабақ Трансформаторлардың дифференциалдық қорғау

Трансформатордың дифференциалдық қорғанысы.

6 Тақырып. Өзіндік қажет электрқозғалтқыштардың қорғанысы

7 Сабақ. Асинхронды электрқозғалтқыштың дифференциалды қорғау.

Бірретті АҚҚ құрлығыларымен танысу. АҚҚ құрлығының тағайыншамаларын есептеу және қою. Әр түрлі жұмыс режимдерінде АҚҚ құрлығының сынау.

3. Әдебиеттер тізімі

Негізгі:

2) Андреев В.А. Релейная защита систем электроснабжения в примерах и задачах: Учебное пособие для ВУЗов. – М.: Высшая школа, 2008.

3) Киреева Э.А. Релейная защита и автоматика электроэнергетических систем: Учебник для ССУЗов/ Э.А. Киреева, С.А. Цырук. – М.: Издательский центр «Академия», 2010.

Қосымша:

2) Басс Э.И., Дорогунцев В.Г. Релейная защита электроэнергетических систем: Учебное пособие для ВУЗов/ Под ред. А.Ф.Дьякова. – М.: Изд-во МЭИ, 2002.