Әож 35. 07 (574+71) Т. С. Нұрышева, заң ғылымдарының кандидаты, А.Қ. Балабекова

заң ғылымдарының кандидаты,

экономика ғылымдарының кандидаты,

Қазақстан Республикасы Президентінің жанындағы Мемлекеттік басқару академиясы «Мемлекеттік басқару және мемлекеттік қызмет» кафедрасының доценттері
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ЖӘНЕ КАНАДАНЫҢ МЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУ ЖҮЙЕСІНЕ САЛЫСТЫРМАЛЫ ТАЛДАУ
Аңдатпа

Мақалада Қазақстан Республикасы және Канаданың мемлекеттік басқару жүйесіне салыстырмалы талдау жасалады. Екі мемлекеттің мемлекеттік басқару тиімділігін бағалау бойынша халықаралық рейтингтегі алатын позициялары беріледі.

В статье приводится сравнительный анализ государственного управления Республики Казахстан и Канады. Представлены позиции двух стран в международных рейтингах по оценке эффективности государственного управления.

The comparative analysis of public administration of the Republic of Kazakhstan and Canada is provided in article. Positions of two countries in the international ratings are presented according to efficiency of public administration.

Қазіргі таңда көптеген сарапшылар канадалық мемлекеттік басқару моделінің тиімділігіне мән беріп отыр. Оны әлемдік рейтингтер де, төменде біз жүргізіп отырған талдау да дәлелдеді. Біздің зерттеу жұмысымыздың да мақсаты жоғарыда аталған мемлекеттердің мемлекеттік басқару жүйесіне салыстырмалы талдау жүргізу болып табылады.

Қазақстан Республикасы - президенттiк басқару нысанындағы бiртұтас мемлекет. Қазақстан Республикасының Президентi - мемлекеттiң басшысы, мемлекеттiң iшкi және сыртқы саясатының негiзгi бағыттарын айқындайтын, ел iшiнде және халықаралық қатынастарда Қазақстанның атынан өкiлдiк ететiн ең жоғары лауазымды тұлға. Ол - халық пен мемлекеттiк билiк бiрлiгiнiң, Конституцияның мызғымастығының, адам және азамат құқықтары мен бостандықтарының нышаны әрi кепiлi. Республика Президентi мемлекеттiк билiктiң барлық тармағының келiсiп жұмыс iстеуiн және өкiмет органдарының халық алдындағы жауапкершiлiгiн қамтамасыз етедi.

Парламент - Қазақстан Республикасының заң шығару қызметiн жүзеге асыратын Республиканың ең жоғары өкiлдi органы. Парламент тұрақты негiзде жұмыс iстейтiн екi Палатадан: Сенаттан және Мәжiлiстен тұрады.

Үкiмет Қазақстан Республикасының атқарушы билiгiн жүзеге асырады, атқарушы органдардың жүйесiн басқарады және олардың қызметiне басшылық жасайды. Үкімет алқалы орган болып табылады және өзінің бүкіл қызметінде Республика Президентінің алдында жауапты, ал Конституцияда көзделген жағдайларда Парламент Мәжілісінің және Парламенттің алдында жауапты [4].

Халықаралық тәжірибеде мемлекеттік басқарудың тиімділігін бағалау үшін әртүрлі интегралды көрсеткіштер қолданылады. Олар халықаралық ұйымдармен (Біріккен Ұлттар Ұйымы, Бүкіләлемдік банк, Бүкіләлемдік экономикалық форум, Transparency International халықаралық ұйымы) әзірленген. Солардың кейбіреулері назарларыңызға ұсынылады. Әдістемелердің бірі ретінде Бүкіләлемдік банктің әлем елдері бойынша мемлекеттік басқару сапасын бағалау әдістемесін [5] қарастырып керейік.

Зерттеу жүргізу барысында халықаралық сарапшылар мемлекеттік басқаруды елдегі билік өкілеттіктерін жүзеге асыру үшін қажетті институттар ретінде анықтайды. Яғни сайлау процедуралары және үкіметті алмастыру, оның қызметіне бақылау жасау туралы; үкіметтің мемлекеттік саясатты тиімді қалыптастыруы мен іске асыруы қабылеттіктері туралы; азаматтар мен мемлекеттің, олардың арасындағы экономикалық және әлеуметтік өзара әрекеттестікті реттеуді қамтамасыз ететін институттарға сенім білдіруі туралы мәселелерді қамтиды.

Зерттеу шеңбері аясында мемлекеттік басқару сапасын бағалаумен байланысты алты негізгі параметрлер қамтылады: 1. Тұрғындардың пікірлерін есепке алу және мемлекеттік органдардың есептілігі (елдің азаматтарының сайлауға қатысу мүмкіндіктері, сөз бостандығы, бірлесу бостандығы деңгейі және т.б.); 2. Саяси тұрақтылық және күш көрсетудің болмауы (үкіметтің тұрақсыздығына конститутциялық емес әдістермен немесе күш көрсету арқылы әсер ету деңгейі); 3. Үкімет қызметінің тиімділігі (мемлекеттік қызмет көрсету сапасын бағалау, мемлекеттік қызметшілердің жұмысының сапасы, олардың саяси қысымнан тәуелсіздігі деңгейі және т.б.); 4. Нормативтік-құқықтық реттеу сапасы (жеке секторды дамытуға мүмкіндік беретін нормативтік құқықтық актілер мен негізделген саясатты әзірлеудегі үкіметтің қабылетін бағалау); 5. Заңның жоғарылығы (әртүрлі субъектілердің қолданыстағы нормаларға және ол нормаларды сақтаумен байланысты сенім білдіру, оның ішінде шарттарды міндетті түрде орындату, жеке меншікті қорғау, құқыққорғау орындарының жұмысы, қылмыстылық деңгейін бағалау); 6. Сыбайлас жемқорлықпен күрес (мемлекеттік билік ету өкілеттігін жеке басының мақсатына пайдаланудың таралымын бағалау)

2-ші кестеде 215 мемлекеттің мемлекеттік басқарудың сапасын анықтайтын алты индекс рейтингтері бойынша Қазақстан мен Канаданың алатын позициялары беріледі.

2-ші кестеде – Әлем елдерінің мемлекеттік басқарудағы сапасын анықтайтын көрсеткіштер*

Жыл дар	KAZ	CAN	KAZ	CAN	KAZ	CAN	KAZ	CAN	KAZ	CAN	KAZ	CAN
	Тұрғындардың пікірлерін есепке алу және мемлекеттік органдардың есептілігі		Саяси тұрақтылық және күш көрсетудің болмауы		Үкімет қызметінің тиімділігі		Заңнама сапасы		Заңның жоғарылығы		Сыбайлас жемқорлықтың болуы
2007	16	95	66	82	34	95	39	94	21	96	19	95
2008	17	95	66	82	42	96	44	95	24	96	18	95
2009	16	95	72	88	48	97	41	96	32	97	20	97
2010	14	94	62	79	44	97	41	96	32	97	16	97
2011	14	95	41	85	45	97	43	96	31	95	15	95
*Ескерту: Бүкіләлемдік банк зерттеулерінің көрсеткіштері бойынша. Интернет-ресурс: http://www.worldbank.org/

Берілген кестеде елдерді бағалау пайыздық көрсеткіштер негізінде жүргізілген – 0-ден 100-ге дейін. Әр мемлекет алты критерийлер бойынша өз рейтингтеріне ие болған. Сәйкесінше, рейтинг төмен болған сайын, мемлекеттік басқарудың да сапасы төмендейді.

Мысалы, 70% рейтинг сол мемлекеттегі мемлекеттік басқару сапасының әлемдегі мемлекеттердің 70 пайызына қарағанда жоғары және 30 пайызына шаққанда төмен екендігін білдіреді. Сандық көрсеткіштерді жеңілдету үшін бағалау жүйесін 7 баллдық шкалада пайдаланады, яғни 1 – ең жоғары баға (бұл дегеніміз мемлекеттің рейтингісінің осы категория бойынша 90-100% екендігін білдіреді), 7 – төменгі (0%, мемлекет осы категория бойынша ең төменгі позицияны алады). «Екілік» - 75-90%, «үштік» - 50-75%, «төрттік» - 25-50%, «бестік» - 10-25%, ал «алтылық» - 0-10% рейтингтерді білдіреді.

Кестеге сәйкес Канада төрт көрсеткіш бойынша өте жоғары бағаланса, керісінше «Саяси тұрақтылық және күш көрсетудің болмауы» көрсеткіші бойынша «екіге» бағаланған.

Қазақстан 2-ші кестеге сәйкес екі көрсеткіш бойынша «Тұрғындардың пікірлерін есепке алу және мемлекеттік органдардың есептілігі» және «Сыбайлас жемқорлықтың болуы» - «бестік», ал өзге көрсеткіштер бойынша «төрттік» рейтингке тұрақтаған.

Келесі 3-ші кестеде Біріккен Ұлттар Ұйымымен (әрі қарай - БҰҰ) жүргізілген электронды үкіметтің даму деңгейі бойынша әлем елдерінің глобальды рейтингісінде, сондай-ақ мемлекеттік құрылымдардың ақпараттық коммуникациялық технологияны (одан әрі – АКТ) пайдалану тенденциясын жүйелі түрде бағалаған зерттеуінде Қазақстан мен Канаданың алатын позицияларына талдау жасалады. Зерттеу БҰҰ-мен 2003 жылдан бастап бірнеше жылда бір рет жүргізіледі [6]. Осы зерттеуде қамтылған барлық мемлекеттер, рейтингте негізгі үш құрастырушы: интернет-қызмет көрсету сапасының деңгейін, АКТ-инфраструктураның даму деңгейін және адами капиталын бағалаумен байланысты бөлінеді.