Әож 821. 512. 164-1 Н±рата т‰рікмендерінде µлењшілдік традициясы жєне

ӘОЖ 821.512.164-1

Н±рата т‰рікмендерінде µлењшілдік традициясы жєне

Ураќов Б., СОБАЖМЌДИ, Гүлстан қ.

¤збектер этникалыќ ќ±рамы жаѓынан т‰ркі тілдес халыќтар арасында к‰рделі этникалыќ ќ±рылымѓа ие болып, б±л олардыњ ауызекі сµйлеу тілінде де , ±лттыќ ќ±рылысында да аныќ кµрініс табады. Мысалы, тілшілер оларды ‰ш т‰рлі (ќыпшаќ , ќарл±ќ (шыѓатай), оѓыз) µзбектерге бµлсе (1), антропологтар да оларды ырќы жаѓынан европеид, монголоид жєне аралас ырыќ деп ‰ш топќа бµледі.

¤лењ т‰рі ќыпшаќ говорлы µзбектерде ХХ ѓасырдыњ бастарына дейін саќталѓан жєне тµмендегі т‰рлерге бµлінген: ќара µлењ, айтыс µлењ, ж±мбаќ µлењ, терме µлењ, ќайым µлењ . Оларѓа тµмендегілер мысал бола алады.

¤лењніњ “ќара µлењ” т‰ріне мысал:

Ќолатаныњ жолдары ќалыњ дарбыз,

Ќалыњ дарбыз µзіме мєлім дарбыз.

Айтыссањ айтысамын кел, µлењшім,

Айтыспасањ кетемін µзім жалѓыз.

Біздіњ елдер ќайда еді,

Ќол атадай сайда еді.

Б±л жерлерге келмесек,

Т‰з бен ж‰з кµрісу айдады.

Аќ алма, ќызыл алма нєр дегенге,

Аќылым тањ ќалады жар дегенге.

Алыстан ат шаптырып келіп едік,

Осы тойда бір аќын ќыз бар дегенге.

¤лењніњ “айтыс µлењ” т‰ріне мысал:

¦лбос:

Таќия тігіп берейін таз басыња.

Тігіп берген таќиям жараспаса,

Ќайызѓаѓыњ тµгілер жам басыња.

Кєрім:

¤лењді айтар болсањ кел ќасыма,

Тігіп берген таќияњ жараспаса,

¤зіњді алып жатармын жамбасыма.

¤лењніњ “ж±мбаќ µлењ” т‰ріне мысал:

¦лбос:

Ай ќарањѓы к‰н болар, кеште болар,

Аќын болсањ іркілмей, тап сµзімді,

Он екі ай ж±масы неше болар?

Кєрім:

Біздіњ елдіњ малдары кµп семізде.

Он екі ай ж±масын с±расањыз,

Он екі ай ж±масы ќырыќ сегізді.

¤лењніњ “терме µлењ” т‰ріне мысал:

Айт-айт жаным, айт жаным айтќан ќалар,

Шежіредей тіліњді хатќа салар.

Б±л д‰ниеде ойнаѓан, к‰лген ќалар,

Ардаќтаѓан жаныњды аќыры алар.

¤лењді єркім айтпас, µлењші айтар,

Ж‰регінде дерті бар кєріп болар.

Кєріптіњ айтќанына ќ±лаќ т‰рсењ,

Меккемен, Мадинадан теріп ќайтар.

¤лењніњ “ќайым µлењ” т‰ріне мысал:

Ќ±рбанг‰л:

Ќаратау айналасы еккеніњіз,

Елу батпан ±рыќ бар сепкеніњіз.

Онан бірге диќанныњ ќосын айдап,

¤рім-µрім болыпты шекпеніњіз.

‡сіпкµр:

Елу батпан шамалайсыњ сепкенімде,

Оннан бірге емес еді, бір кем елу.

Білмейсіњ бе Ќ±рбанг‰л µпкенімде.

Ќ±рбанг‰л:

‡сіп кµрдім кµзіњде аѓы бар ѓой,

Аќ ж‰зінде шешектіњ баѓы бар ѓой.

Т‰йнікті ашып ќарайды ќыз балаѓа

Б±л кµзінде бірнєрсе таѓы бар ѓой.

‡сіпкµр:

Басымды алып кетпесем ќ±ла д‰зге.

Бір кµзімніњ дєртіне дауа таппай,

Емдеткелі келіппін інім сізге.

Ќ±рбанг‰л:

Аќын аѓам келеді аттай шауып,

Сµйлеймін ќайым сµзді жайын тауып.

Кµрмегендей маќтанба, ей ‡сіпкµр,

Ел аралап ж‰рген ѓой , шешењ тєуіп.

‡сіпкµр:

Сµйлей бер ќайым сµзді жайын тауып.

Шешем тєуіп емесќой, µзім тєуіп,

Бір емдесем кетесіњ, шипа тауып.

Ќ±рбанг‰л:

‡сіпкµрдіњ кµзіне айран тамѓан,

¤зімде жоќ, б±л айран ќайдан тамѓан.

‡сіпкµрге Ќ±рбанг‰л басым келсе,

Осы отырѓан жамаѓат ќайран ќалѓан.

‡сіпкµр:

¤зінде жоќ б±л айран ќайдан тамѓан.

¤зімде болмаса да елімде бар,

Саѓан лайыќ айраным белімде бар.

Ќ±рбанг‰л:

Аќын аѓам той болса ен тілейді,

Жайы келсе атпенен той тілейді.

Кµп сиыры кµтерем боп кµктен ќайтты,

Ќ±мырасын ќолѓа алып, с‰т тілейді.

‡сіпкµр:

Жайы келсе атыменен той тілейді.

‡сіпкµр Ќ±рбанг‰лдей жар тілейді,

Б±дан артыќ ќ±дайдан не тілейді.

Ќ±рбанг‰л:

Ќаратау айналасына ектіњ ќауын,

Екі б±лаќ болмастай жауды жауын.

Тµрт дарбыз бен бес ќауын сата салып,

Кµрмейсіњ бе µлењшініњ алшањдауын.

1974 жылы ќырк‰йек, ќазан айларында ¤збекстан Ѓылым Академиясыныњ археология институтыныњ ќызметкері М.Ысќаќов жєне осы ќатарлардыњ авторы Жызаќ облысыныњ Фарыш ауданына, Самарќан облысыныњ Ќосрабат , Пайарыќ , Иштихон , Каттаќорѓан аудандарында , сонымен ќатар ќазіргі Науайы облысы Коштеген ауыл – ќыстаќтарында , µндіріс орындарында болып ќайтќан.

Баќылау барысында археологиялыќ естеліктері кµп ќ±рылымдар, кµне арыќ пен канал іздері, мазарлар мен ќорѓандар, єулие яѓни киелі деп есептелетін мазар, жай аттар мен олармен байланысты болѓан ањыз-єњгімелер, ќайѓы мерекелері, халыќтыњ жанды єн-билері, єдет-ѓ±рыптарымен таныстыќ. Біздерді тањ ќалдырѓан нєрсеніњ бірі мынау болды: Фарыштыњ Эшболды, Саѓишман, Ќасаната, Ќораабдал, Ханбанд,---------- Н±ратаѓа дейінгі болѓан 200 километрлік территорияда жасайтын ж‰здеген ауылдардыњ т±рѓындары µздерін “т‰рікмендерміз” деп атайды екен. Олардыњ сµйлеу тілі т‰рікменстандаѓы т‰рікпендердіњ тіліне ±ќсамайды екен. Керісінше олардыњ тілі µзбектердіњ ќыпшаќ говорына ±ќсас “жоќшы” µзбектер сµйлеуіне ±ќсап кетеді.

Таѓы бір назар аударатын нєрсе, жазба єдебиеттерде “т‰рікмен” немесе “н±рата т‰рікпені” деп аталатын µзбек т‰рікпендері традиция бойынша екі елге, єр ел екі тайпаѓа, єрбір тайпа алтыдан руларѓа бµлініп, жалпы жиырма тµрт руѓа біріктірілген. Б±л н±рата т‰рікпендерініњ µзіндік єлеуметтік ќ±рылымѓа ие болѓандыѓын ањѓартады. ¤збек т‰рікпенініњ (н±рата т‰рікпені) этникалыќ ќ±рамы, ѓылыми зерттеу тарихы, келіп шыѓуына байланысты ањыздары б±л этникалыќ топтыњ каспий бойы т‰рікпендері этникалыќ т±рѓыдан жаќын екендігіне к‰мєн тудырмаса да µзбектіњ ќыпшаќ говорлы ж‰з, ќањлы, ќыпшаќ, ќоњырат, найман, бахрин, дурмен, лаќай, т‰рікпен-ж‰з, ќытай-ж‰з, парша-ж‰з, ќарапшы-ж‰з, марќа-ж‰з, жалайыр, т±яќшы, сунќарлы, тама, баѓаналы, сиргелі, баймаќты, ‰йсін, ойрат, мойтан табы, сарай сияќты таѓы да ондаѓан этникалыќ топтармен де генетикалыќ байланыста екенін кµрсетуде.

Осы орында орыс шыѓыстанушысы П.П.Ивановтыњ µзбек т‰рікпендері, аныѓы н±рата т‰рікпендері туралы айтылѓан тµмендегі мєліметтер назарѓа алуѓа лайыќ: “Самарќан пен Н±рата аралыѓында да т‰рікпендердіњ бір бµлігі µмір с‰рген, олар негізінде диќаншылыќ пен айналысќан. ¤з руластарынан ±заќта, бµлініп µмір с‰ргендіктен олар м±нда µздерініњ этникалыќ кµріністерін жоѓалта барып, µздеріне жат этника элементтерді ќабылдап , µзбектерге ќосылып кетеді”. (2).

Сонымен , жоѓарыда µзбектіњ т‰рікпен деп аталатын этникалыќ тобыныњ , оныњ “Н±рата т‰рікмені” тармаѓында µлењніњ ХІХ ѓасыр аќыры мен ХХ ѓасыр басына дейін саќталып келгендігін , сонымен ќатар, µлењ де бірнеше т‰рлерге бµлінетініне мысалдар негізінде кує болдыќ. Біраќ б±л традиция советтер заманы (1917-1991) , Николай ІІ (“аќ патша”) заманы (1870-1916) , ислам дінініњ к‰шеюі, діндарлардыњ ыќпалыныњ артуы нєтижесінде , олардыњ (діншілдердіњ) еркек пен єйелдіњ µлењ айтысуы шариатќа д±рыс келмейтін єдет-ѓ±рыптарды орындауына ќарсы келуі себепті руханиятымыздаѓы н±рата т‰рікпендеріндегі µлењ т‰рлері біртіндеп жоѓала бастады.

Ќазіргі телевидениеде кµрсетілетін µлењдер сол ескі традицияныњ ќалдыќтары ѓана деп білуіміз керек. Біраќ, єдет-ѓ±рып т‰рінде , ±лттыњ ќ±ндылыќ ретінде оны жалѓастыру б‰гінгі к‰нде ќазаќ ќандастарымыздыњ еншісіне тиіп , саќталып, µз жалѓасын табуда. Т‰ркі халыќтар мєдениеті мен руханиятыныњ осы µнерін ќазаќ ќандастарымыз µз желкесінде кµтеріп келе жатќанына біздер де ќуанамыз, ќ±птаймыз.

Келіп шыѓу тамыры ±заќ µткен дєуірлерге жалѓасатын рулар, тайпа жєне елдер тарихын, шежіресін, олардыњ ќалыптасу кешенін ‰йрену барлыќ кезењдер ‰шін мєнді болѓандай, б±л мєселе ќазіргі к‰нде де жєне б±дан кейін де проблемалыќ мєселе ретінде ќала береді.

1. 
   Жураев Б. Узбек адабий тили ва узбек диалектлари. Тошкент., 1963. 76 бет.
   
2. 
   Иванов П.П. Очерки по истории Средней Азии., Москва., с.126.