«М.Е. Массон – Ортазиялық археологиялық мектептің негізін қалаушы»

Ғалым Орта Азия тау-кен ісі мен металлургиясының тарихымен шұғылданды, ол геологиялық барлауға қызметші деп атауға болатын археологияның жаңа бағытының көшбасшысы және пионері болды. Орта Азия тау-кен өндірісінің тарихын зерттеуді М.Е. Массон шығыс түпдеректерінен, араб және парсы тілді географтар мен тарихшылардың мәліметтерін игеруден бастады. Осы жұмыстардың қабатында жоғарыда аталған жазбагерлер көрсеткен кен орындарын және қазіргі геологтардың белгілеген байырғы кен өндіру орындарын көріп салыстыру мақсатында аймақтарға жолсапарларға шықты. Бұл жерде нақты тау-кен орындарымен қоса олардың қоршаған аймағы зерттеліп отырды. Осының арқасында байырғы кеншілер тұрған елді мекен орындары анықталып, олардың үстінде жатқан археологиялық материал арқылы байырғы кен орындарының қызмет еткен ғасырлары анықталып отырды.

М.Е. Массонның «Тәжікстанның тау-кен өндірісінің тарихы. Қазба байлықтарын бұрынғы өңдеуі» атты еңбегі - 1934 ж., «Алмалықтың өткенімен байланыста Орта Азияның мыс өндіру тарихы» - 1936 ж., «Өзбекстанның қара металлургиясының тарихына орай» атты кітап 1947 ж. жарық көрді. Ангрен аңғарын - ортағасырлық Илак облысын зерттеу нәтижелері «Ахангаран. Археологиялық-топографиялық очерк» деген тақырыппен 1958 ж. басылды. Бұл еңбектердің құндылығы археолог Орта Азия тау-кен ісі мен металлургиясының тарихын алғашқылардың бірі болып тарихи-археологиялық тәсілдермен зерттеуі болып табылады.

М.Е. Массонның бірнеше еңбегі шөлді-шөлейтті аймақтарды шаруашылық тұрғыдан игеру мен пайдалану мәселелеріне арналады. Сардоб әуіттерін зерттеу мәселесіне арналған еңбек осындай жұмыстар қатарына жатады. Сардоб деп суды сақтау мақсатына арналған әуіттерді атаған. Бұл әуіттердің үсті қышпен өріліп күмбезбен жабылған. Сардобтар Орта Азияның шөлді аймақтарында тараған. Сардоб - тұрақты, тіпті арықпен әкелетін суы жоқ жерде жасалатын су қоймалары. Орта Азия ауа-райының өзгеруі және соған байланысты судың жалпы гидрометеорологиялық жүйесінің өзгеріске ұшырауы сияқты өзекті мәселелер зерттеушінің еңбектерінде қаралады. 1948 ж. өзінде М.Е. Массон «Орта Азия климатының өзгеріске ұшырауының салдарынан тарихи кезеңде су жүйесінің өзгеру мәселесі» атты зерттеу жазды. Осы еңбектерде зерттеушілердің басым бөлігіне әлі де белгісіз кейбір мәліметтер таныстырылды және осы мәселелер бойынша қолдануға болатын тарихи және археологиялық мәліметтердің сипаты туралы түсініктер берілген.

Археолог «брикнеровтық» кезеңдеріне көңіл бөліп, оның дұрыс-бұрысын тексеру үшін аршаның кесінділеріндегі жылдық сақиналарды зерттей түсті. Ол Самарқанд ескерткіштерінен ХІV ғ. бастап ХVІІ ғ. дейінгі құрылыста пайдаланылған арша ағаштарының кесінділеріндегі сақиналарды зерттеуге көшті. Қазіргі кезбен байланыстыру үшін жасы 300-ден асатын арша кесіндісін пайдаланды. Жеке-жеке кесінділердегі сақиналарды зерттей отырып бес ғасырдан асатын метеорологиялық мәліметтер алды. Осы мәліметтер бойынша ХІV ғ. ортасынан бастап куаңшылық пен ылғал кезеңдердің бір тәртіппен алма-кезек ауысуында 35 жылдық кезек байқалмады. Алайда жобамен бір жүзжылдыққа 20-дан 50 жылдық үзіліспен үш ылғал және үш қуаншылық кезеңнің сай келетіні белгілі болды.

Байырғы замандардың мәдени ескерткіштері деген кең ұғымға сәулет өнері, сурет пен мүсін өнері туындыларымен қатар көпшілік қауым үшін қызмет еткен және өркениеттің дамуындағы белгілі текпішек болып табылатын құрылыстар жатады. Орта Азияда көпір салу тарихы мүлдем белгісіз болып тұрғанда

1939 ж. бастап Ташкент университеті студенттеріне М.Е. Массонның «Орта Азия қалаларының тарихи топографиясы» деген тақырыптағы арнайы курстық дәріс басталады. М.Е. Массон Орта Азияның негізгі қалаларының барлығын дерлік зерттеді десек қателеспейміз. Самарқанд, Бұқара, Ташкент, Шахрисябз, Термез және басқа да ірі қалашықтардың топографиясы жөнінде қомақты зерттеулер жазды. Ертедегі қалаларды осы тарихи-топография тұрғысынан зерттеуге М.Е. Массон өзінің бар ғұмырын арнады. Бұл мәселені болашақта зерттеуге әрекет ететін ізденушілерге ол өзінің жарты ғасырлық тәжірибесі мен кейбір ойларымен бөлісті [17].

Cәулет өнері жәдігерлерін археология тәсілдерімен зерттеуді М.Е. Массон ХХ ғ. 20-шы жылдары бастады. Осы бағыттағы алғашқы тәжірибелері Самарқанд ескерткіштеріне байланысты болды. М.Е. Массон Регистан алаңындағы Ұлықбек медресесі іргесінде 22 шурф қазды. Қазбалар барысында сәулет құрылысының фундаменті зерттелді. 1927 ж. М.Е. Массон Самарқан ескерткіштерінде назарға ілінбей жүрген Ишрат-хана құрылысының сипаттамасын және жойылып бара жатқан өрнегінің өз қолымен сызған үлгісін жария етті. 1939 ж. Әлішер Навои мерейтойы қарсаңында Самарқанд қаласындағы Ишратхана құрылысын зерттеу қолға алынды. Халық аңызы оны Әмір Темірдің сарайы Ишратхана, аудармасы - лязат үйі деп түсіндірді. Осы болжамды кейбір ғалымдар да қабылдаған болатын. Алайда зерттеуші
В.Л. Вяткин осы ғимаратты темірлік әулеттің өкілі Абу Саидтың қызы Сұлтан-Хавенд бикенің кесенесі деп жазылған ескі вакуфтық құжатқа кезігеді.

М.Е. Массон Самарқандағы Чильдухтарон кесенесінің зерттеу тарихын жазды. 1950 ж. М.Е. Массонның Г.А. Пугаченковамен бірге Манас күмбезін зерттеу нәтижелері іргелі ғылыми монографиялық еңбек болып шықты [18]. Осымен қатар археологиялық, жазба деректердің негізінде Самарқандағы Регистан атты алаңның тарихы, ондағы құрылыстардың орналасуы, олардың ғасырлар бойы өзгеруі ғалымның еңбегінде қарастырылды. М.Е. Массон Түркменстандағы Көне Үргеніштегі Төребекханым деп аталып жүрген құрылыстың салыну мерзімі жөнінде өз пікірін білдіреді. Үлкен Совет энциклопедиясында М.Е. Массонның Г.А. Пугаченковамен бірге жазған Манас күмбезі жөніндегі мақаласы, Рабати-Малик керуен-сарайы жөніндегі анықтамасы басылды[18].

1958 ж. басылған зерттеуде Түркменстандағы Машатта, Мешхеди-Мисриан платосында ортағасырлық алты кесененің М.Е. Массон жасаған сызбалары жарияланды. 1958 ж. «Ишратхана деген атпен белгілі болған Самарқандағы кесене» жөнінде ғылыми жинақ шығады. Онда М.Е. Массон келесі тарауларды жазды: Ескерткіш аты, зерттелу тарихы, ауданның байырғы тарихи топографиялық өткені, Ишратхананың салыну тарихы, құрылыстың салынып болғаннан кейінгі алғашқы жылдары, ескерткіш тағдыры мен ескерткіштің жойылуы жөніндегі аңыз беріледі.

1960 ж. «Правда Востока» газет бетінде М.Е. Массон геолог Н.И. Леонов тапқан Тимдегі кесенеге қатысты өз пікірін білдіреді. Ол оны Орта Азиядағы мерзімі көрсетілген ең алғашқы архитектуралық ескерткіш екенін, оның Х ғ. жататынын, суреттегі кесене қасбетіндегі арабша жазуды оқығанын жария етеді [19]. Ташкенттегі Қарлығашби кесенесі жөніндегі М.Е. Массонның жазбаларын Л.И. Жукова өз мақаласында келтіреді.1975 ж. М.Е. Массон Джаркурган мұнарасының салынған уақыты мен кімнің салғанын нақтылайды. Құрылыстың жобасын селжұқтық Санжар 1110 ж. мақұлдап, салуға бұйрық бергенін көрсетеді. 1975 ж. М.Е. Массон көп жылдық ізденістердің нәтижесін қорыта отырып, Мешхед-и Мисриан қалашығындағы солтүстік мұнараның салыну мезгілін ХІ ғасырдың басына жатқызады. Сонымен осы мұнара Түркменстан аумағында нақты салынған уақыты белгілі ең көне ғимарат болып табылды [20]. 1985 ж. М.Е. Массон мен В.Д. Горячевамен бірге жазған «Бурана» атты монографиясы жарық көрді. Кітаптың бірінші бөлімін М.Е. Массон жазды. Оның сәулет өнері жәдігерлері жөніндегі еңбектері кешенді зерттеулер қатарына жатады. Олар нақты нысанаға айналған ескерткіш жөнінде қолда бар барлық материалдардың қамтылуымен құнды. Олардың арасында Манас күмбезі, Ишратхана жөніндегі монографиялық зерттеулерін ерекше атап өтуге тұрарлық.

ХХ ғ. 30-шы жылдарына дейін Орта Азия аумағында мұсылман өнері жәдігерлерінен басқа текті өнер туындылары беймәлім болды десек қателеспейміз. 1932 ж. Термезден 13 км қашықтықта, Айыртам бекеті қасында бейнелі фриз табылады. Оның суреті М.Е. Массонға жетіп, ол оның тарихи құндылығы жоғары ескерткіш екенін байқайды. Ол 1933 ж. Ташкентке жеткізіледі. Оның ерте буддалық ескерткіш екені байқалды. Мұндай ескі ғимараттың қалдықтары Орта Азия аумағында алғаш рет табылған болатын. М.Е. Массон оны б.з. бірінші ғасырларына жатқызады [21].

ОАМУ-нің 1939 ж. құрылған археология кафедрасында М.Е. Массон ортаазиялық нумизматика жөнінде арнайы курс оқи бастайды. Жылма жыл толықтырылып отырған бұл курсты ол 1967 ж. дейін оқыды. М.Е. Масонның ғылыми мұрағатында осы курстың қосымша қағазға түскен, толықтырылған қалың папкасы сақтаулы тұр. Курс жалпы ұғымдар, түсініктер мен нумизматиканың мүмкіндіктері деген жалпы шолудан басталады. Алайда оның негізгі мазмұнын ахеменидтық дариктердің кіруінен бастап ортаазиялық хандықтардың ақша жүйелерімен аяқталатын Орта Азия аумағындағы ақша шығару ісінің сипаттамасы құрайды.

Курстың басым бөлігі М.Е. Массонның өзі ой елегінен өткізіп жүйелеген, қорытындылаған материалдардан тұрады. Оның осы бағытта жұмысын жалғастырушы шәкірттері үшін «Орта Азия нумизматикасы» курсы сан жағынан алып нумизматикалық материалдарды електен өткізбей-ақ әртүрлі нумизматикалық мақалаларда, музейлік іс-қағаздарда, шашылып жатқан мәліметтерді жинауға уақыт кетірмей-ақ алға жылжуына жасалған баспалдақ іспетті болды [5].

М.Е. Массонның эпиграфика саласындағы еңбегін бағалау үшін ең алдымен оның көне түркі жазуларының жаңа үлгілерін тапқанын айта кету керек. 1936 ж. М.Е. Массон басқарған Термез археологиялық кешенді экспедициясы Термез қалашығынан табылған бір тас ыдыстың бөлігінде карошти жазуының жазылған мәтінінің қалдығы сақталғанын анықтады. Бұл ҚСРО аумағында тіркелген осы жазудың алғашқы үлгісі еді.

1943 ж. М.Е. Массонға зерттеу үшін біраз уақытқа бір кісіде сақталып келген Әмір Темірдің құлпытасының орнында жоқ болып келген үшінші бөлігі беріледі. М.Е. Массон осы құлпытас бөлігіндегі тарихи жазуды оқып, оған тарихи талдау және аударма жасайды. Осы зерттеуімен құлпытас жөніндегі осы уақытқа дейін қалыптасқан көптеген түрлі болжамдарды жоққа шығарады.

1944 ж. Самарқандағы Шахи-Зинда кешеніндегі Туркан-ака кесенесіндегі жазуларды оқу негізінде бұл кесене ғылыми әдебиетте айтылғандай Табриз ұсталары соққан Темірдің әйелі Туркан-аканың кесенесі емес, оның шын мәнінде ортаазиялық ұсталар Шемс-ад-дин, Бар-ад-дин және Зайнг-уддин Буқари соққан Темірдің әпкесі-Кутлук Туркан-аканың қызы Шади-мүлк-ака кесенесі екені анықталды. Осы анықталған факт негізінде ХІV ғ. 1381 ж. дейін Орта Азия өнерінде парсы ұсталарының қомақты үлесі жөніндегі болжам орынсыз екені дәлелденді және бір топ ескерткіштер ортаазиялық мектеп туындылары ретінде қаралады. «Мерв қасындағы Бурейда ұлы Абдулла кесенесінің жазулары» атты мақаласы аса танымды.

Профессор Орта Азияның жануарлар мен өсімдіктер әлемінің және басқа да тарихи-археологиялық мәселелеріне көңіл бөліп, бір топ еңбек жазған.
М.Е. Массонның «Орта Шығыс елдеріндегі күріш дақылының пайда болуы тарихының мәселесіне» атты еңбегі мен «Орта Азия жолбарыстарының өткенінен» атты тарихи анықтамасы Орта Азияның фауна мен флорасының дамуына қатысты тарихи-археологиялық мәселелер бойынша жазылған еңбегі болып табылады. Сондай-ақ М.Е. Массонның «Өзбекстандағы страус жұмыртқалары» деген мақаласы да тарихи зоологияға арналады. Оның келесі «Орта Азиядағы газ соғысы тарихынан» атты еңбегінің танымдық қыры басым. Осы зерттеуде автор түпдеректер негізінде улайтын заттар немесе газды заттарды ұрыста пайдалану тарихын алғаш археологиялық негізде сипаттайды.

Ғалым Орта Азия палеонтологиясын тануда пайдалануға болатын аңыздар мен жазба деректердегі мәліметтерді жинап, көпшілікке таныстырып отырған. Байырғы техникалық шөптер туралы, құландар тарихы, жібек тоқитын құрттардың таралу тарихы, лоқай жылқылары жөнінде, байырғы аңшылық қорықтар хақында, қауын тарихы жөнінде, аңшылық иттер мен арыстандар хақында М.Е. Массонның жеке-жеке мақалалары басылды [1].

«Орта Азия археология кафедрасын ұйымдастыруы» атты 2.2 тараушада М.Е. Массонның Орта Азия археологтарының мектебін құруы қалай іске асырылғаны әңгіме етіледі. М.Е. Массон 1939 ж. ОАМУ-ге шақырылды. Орта Азия археологиясының кафедрасы 1940 ж. басында бекітіліп, 1 сәуірден бастап іс жүзінде құрамында кафедра меңгерушісі археология докторы
М.Е. Массоннан, аға лаборант археолог Т.Г. Оболдуева (таяу арада жұмыстан босаған) және археология кабинетінің меңгерушісі - лаборант К.И. Массон бар бекітілген штаттан тұрды [3, с.19]. 1943 ж. ақпан айынан бастап жаңа штаттық бірлік - доцент енгізілді. Осы қызметке архитектура кандидаты, зерттеуші
Г.А. Пугаченкова шақырылды.

Кафедраның зерттеу жұмыстарының тақырыптары археология кафедрасының көптеген ғылыми жиналыстарында баяндамалар үлгісінде тыңдалып отырды. Ғылыми баяндамаларды тек кафедра мүшелері ғана емес басқа да академиялық ғылыми мекемелердің жетекші ғылыми қызметкерлері және басқа қалалардан арнайы келген мамандар да оқыды. Олардың қатарында КСРО ҒА академигі В.В. Струве, КСРО ҒА академигі И.А. Орбели, КСРО ҒА корреспондент-мүшесі А.Ю. Якубовский, белгілі профессорлар - В.И. Беляев, А.Н. Бернштам,

Кафедрада бірнеше жаңа арнаулы курстар ашылды және оқылды. Соның ішінде проф. М.Е. Массонның «Орта Азия қалаларының тарихи топографиясы», «Ташкенттің тарихи топографиясы», «Орта Азия нумизматикасы», «Орта Азия археологиясына кіріспе», «Ташкент облысының тарихи географиясы мен археологиялық топографиясы», «Орта Азия тарихын археологиялық тұрғыдан зерттеу»; доцент Г.А. Пугаченкованың - «Орта Азия архитектурасының тарихы», «Иран мен Ауғанстанның архитектуралық ескерткіштері», «Иран мен Ауғанстан тарихы», «Ташкенттің архитектуралық ескерткіштері», «Шығыс өнері». Кафедраның тапсырысы бойынша келесі курстар тағайындалды:

М.Е. Массонның 1929 ж. «Түркістан қаласындағы Қожа Ахмет кесенесінің құрылысы хақында» деген мақаласы жарық көрді. 7 беттен тұратын бұл мақала сәулет өнері ескерткіші жөнінде бір топ жаңа мәлімет берді. Біріншіден, алғаш рет қазылған шұңқырларды археолог қарап, онда материалдар арқылы осы орында болған қала жөнінде, оның мәдени қабаттары жөнінде алғашқы тұжырымдар жасалды. Автор Қожа Ахмед Ясауи бейіті үстінен ол қайтыс болған соң Өзгенттегідей немесе Манас күмбезіндей құрылыс тұрғызылған болса керек деген болжам айтты.

Қ.А. Йасауи кесенесі туралы жазылған еңбектердің ішінде М.Е. Массонның зерттеулері тереңділігімен ерекшеленеді. М.Е. Массон Түркістанның сәулет өнері мен археологиялық ескерткіштерін зерттеуге үлкен дайындықпен келді деуге негіз бар.

Қорыта айтқанда, М.Е. Массонның зерттеулері, әсіресе, Қожа Ахмет Йасауи кесенесі мен Түркістанның басқа ескерткіштері жөніндегі жинаған материалдары, жазба деректердегі хабарлар мен аңыз әңгімелерге дейінгі мәліметтерді пайдалануы, оларды талдауы, салыстыруы археологиялық-тарихи зерттеудің тамаша үлгісі болып табылады. М.Е. Массонның 1930 ж. «Қожа Ахмет Йасауи кесенесі» атты еңбегі 2000 ж. қазақ тіліне Сәрсен Бек Сахабаттың ықшамдаған аудармасымен басылды [24].

М.Е. Массон ғимарат қабырғаларын айнала жазылған Құран сүрелерін қышпен қалаған ұстаның есімін тауып, оның қай жылы жазылғанын көрсетеді. М.Е. Массонның пікірінше, осы ұста тек қабырға жазуларын жазып аяқтаған. Ұста есімі Қожа Хасан екенін көрсетеді. Бұл жұмыс һижра бойынша 800 жылы, яғни біздің санауымызбен 1397/8 жылы аяқталған [4, с. 9].

М.Е. Массонның Қожа Ахмет кесенесі жөніндегі екінші еңбегі 1930 ж. жарық көрді. Қазақстанды зерттеу қоғамының Сырдариялық бөлімінің басқармасының қаулысына сай Ташкентте шығарылған 23 беттен тұратын, 2 мың данамен шығарылған кітапша «Массон Қожа Ахмет Ясауи кесенесі» деп аталады. Ол Қ.А. Ясауидің өзіне және ғимаратына қатысты алты тараушалардан тұрады. Төрт фотосурет және кесене жоспарын көрмеген адамға ескерткіштің сұлбасын танытады.

1927 жылы М.Е. Массон Әулиеата айналасындағы аймақты тарихи-археологиялық және тарихи-топографиялық тұрғыдан зерттеу жұмыстарын жүргізді. Тарихи әдебиетте б.з. VІ ғ. белгілі Тараз қаласы Әулиеата қаласы орнында болғанын М.Е. Массон анықтады. М.Е. Массонның осы қорытындысы, өкінішке орай, ғалымның өзі жазған ғылыми мақалада емес «Музей ісі, табиғат, өнер туындылары мен көне ескерткіштерді қорғау жөніндегі Түркістан комитетінің» атқарған есебінде жарияланады. Аса қысқа жазылған хабарламада үш нәтиженің алынғаны айтылады:

Біріншіден, тарихи әдебиетте б.з. VІ ғ. белгілі Тараз қаласы Әулиеата қаласы орнында болғанына көзіміз анық жетті делінген. Байырғы қамал орны табылды. Халық тығыз тұрған қала бөлігі мен қала шетіндегі үш қатар қабырғамен қоршалған аймақ шекаралары анықталды. Тарихи әдебиеттерде ХІІІ ғ. аталатын көне көпір орны табылды.

Екіншіден, көне керамикалық зауыт орындары, зороастрлық, христиандық және мұсылмандық мазарат орындары табылды. Жер асты жолы және 1261/2 ж. құлпытас табылды.

Үшіншіден, байырғы Тараз аумағының түрлі жерлеріндегі жүргізілген барлаулық шурфтық жұмыстар барысында келесі археологиялық материалдар алынды:

а) құрылыс және сәулеткерлік материалдар алынды, әсіресе, қаланың бастапқы уақытына жататын қаптама плиткалар аса қызықты;

б) ислам діні келмей тұрған дәуірге жататын қыш ыдыс үлгілері, мұсылман дәуірінің ХІV ғ. дейінгі шыны, қыш және тас ыдыс үлгілері;

в) алғаш рет ыдыс ішінде ешбір қозғаусыз жатқан адам мәйіті аршылып тазаланды. Сонымен, М.Е. Массон көлемі жағынан Тараздан көп есе артық қала айналасындағы жерлерді қоршап тұрған екі сыртқы қорған іздерін және Талас өзенінің оң жағалауында Акбулум деген жердегі сыртқы үйме жал қалдықтарын анықтады [25, с. 268 - 269].

М.Е. Массонның 1950 жылы Г.А. Пугаченковамен бірге жазған «Гумбез Манаса» деген кітаптың алтыншы тарауында ғалым құрылыстың кейінгі тарихын қалпына келтіреді. Кесене ішіне кейінгі кезде де мәйіттерді жерлеу жүргені, құрылыстың сыртына жүргізілген жөндеулер, кецбір жазулармен таңбаларға қарағанда кеснеге келушілер арасында қырғыздармен қазақтардың болғаны айтылады. Мысалы, қазақтың Ұлы жүз ішіндегі Ботпай руының таңбасы болуы бір айғақ болып табылады [18, с.56]. М.Е. Массон «Гумбез Манаса» атты кітабында Өзбекстан тарихи музейінен Бабаджи-хатын жалпы көрінісі, фасад, Айша бибі кесенелерінің суреттері, М.Е. Массонның жеке архивінен Қарахан кесенесінің фотосуреттері берілген.

Қазба жұмыстары барысында сәулетті құрылыс беттеріндегі, табылған кыш қабір белгілеріндегі, сарай тиындарындағы жазуларды зерттеді. Бір топ зерттеулердің негізінде М.Е. Массон Орта Азияда мұсылман дін иелері басында тұрған алғашқы құлпытасы жоғалған жағдайда, оның қайтыс болғанына бірнеше ғасыр өтсе де ескі тастағы жазуларды қайталап басына жаңа құлпытас қоятындығын көрсете отырып, мұндай қайтадан қойылған ескерткіштер мамандарды шатастыратын да алғаш жазған болатын.