Ф-об-007/017 Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі

1. 
   Реконкистадан кейінгі Испания.
   
2. 
   Испания Габсбургтар қол астында .V Карл.
   
3. 
   Испанияның саяси құрылысындағы монархияның үстемдігі .
   
4. 
   Испаниядағы экономикалық құлдырауының басты себептері мен басталуы.
   

1. 
   XI-XV ғ.ғ. кезеңіндегі халыќаралыќ ќатнастардың сипати.
   
2. 
   Халыќаралыќ байланыстардың өріс алуы. Шығыстың Батысќа тигізген ыќпалы.
   
3. 
   Монгол шабуылы. Батыс Европа және Русь. XIV-XVғ.ғ. халыќаралыќ аренадағы күштердің араќатнастарының өзгеруі.
   
4. 
   Неміс агрессиясына ќарсы Польша және басќа да славян халыќтары күресінің халыќаралыќ маңызы.
   
5. 
   XIV ғ.ғ. Чехия.Әлеуметтік, Діни және ұлттыќ ќайшылыќтардың өршуі. Гусшілер соғысы және оның халыќаралыќ маңызы.
   

1.Алғашќы орта ғасырлар кезеңіне ќарағанда XI-XV ғ.ғ. Европада әр түрлі елдер айтарлыќтай берік эканомикалыќ, саяси, және мәдени ќарым-ќатнастар біртіндеп орнай бастады, бұл ќарым-ќатнастар дау-жанжалдардың, соғыстардың салдарынан әрдайым үзіліп ќалып отырғанына ќарамастан ќалпына келіп, одан әрі дамып жатты.

XI-XV ғ.ғ. ішінде Еуропада халыќаралыќ ќатнастардың белгілі бір жүйесі ќалыптасты. дегенмен бұл кезеңде халыќаралыќ ќатнастар әлі де тұраќты сипат ала ќойған жоќ болатын. Тұраќты елшілер мен дипламатиялыќ елшіліктер жоќ болатын, әлі де халыќаралыќ праваның ќалыптаспаған кезі еді. Осы кезеңдегі халыќаралыќ ќатнастардың дамуында мыналар шешуші фактор болды: 1) феодалдыќќа өту процесінің аяќталуына, өндіргіш күштің өсуіне, ќалалардың пайда болуына, әсіресе халыќаралыќ және мемлекеттердің өзара жаќындасуына себеп болған ішкі және сыртќы сауданың кеңеюіне байланысты Европада эканомика өсті.Екінші жағынан, сыртќы сауда көп жағдайларда сауда бекінісінен өршіген олардың өз ара ќарама-ќайшылығын туғызатын, ал бұл ќайшылыќтар кей кездерде ұрыс- жанжалдар, тіпті соғыстарға апарып соќтыратыны. 2)эканомиканың өсуі, оған байланысты шаруашылыќтардағы өзгерістер. ОсыныңсалдарынанЕвропаның өз іші де және одан тысќары жерл ер де сан алуан соғыстарға ұшырады,(Мысалы: крест жорыќтарын, Неміс феодалдарының италияға ќарсы жорыќтарын,). 3) көптеген Батыс Еуропа елдері феодалдыќ ќоғамның саяси өмірінде бір орталыќќа бағыну тенденциясының Артур, король өкіметінің күшеюі, сөйтіп феодалдыќ бытыранќылыќтың біртіндеп жойыла бастауы.

Еуропада халыќаралыќ ќатнастардың дамуына халыќтардың ќұралу процесі мен ұлтыќ мемлекеттердің ќалыптасу процесінің басталуы үлкен әсер етті. Бұған сыртќы факторларда, алдымен шығыс тайпаларымен халыќтарының ќозғалысы,ХІ ғ.ғ.- Кіші Азия мен Шығыс Жерорта теңізінде торік- сельд-жүктердің жаулап алғандары, және т.б. әжептеуір ыќпал етті.

2.) тек ќана Еуропа елдерінің емес, тіпті Батыс елдері мен Шығыс елдерінің арасындағы эканомикалыќ саяси және мәдени ќатнастардың ХІ-ХІІІ ғ.ғ. өсіп, нығаюы Батыс елдер мен шығыс елдерінің ішкі әлеуметтік-эканомикалыќ дамуына арќау болды. Халыќаралыќ ќатнастардың дамуына крест жорыќтарының да белгілі әсері тиді. Осы кезде Батыс Еуропа мен Шығыстың арасында тавар алмасу ісі недәуір өсті. ХІІ-ХІІІ ғ.ғ. Жерорта теңізі саудасында Барселона, Марсель, әсіресе крест жорыќтары кезінде Шығыс Жерорта теңізінде өздерінің факторларын ќұрып алып, Араб және Византия көпестерін ығыстырған итальяндыќ республика- ќалалар Венеция, Генуя, Пиза үлкен рөл атќарды. Шығыспен жүргізілген эканомикалыќ, дипламатиялыќ және мәдени ќатнастары, оның ішінде саяси, діни және сауда мәселелерін жүргізу маќсатымен европалыќтардың Шығыс елдеріне ұйымдастырған саяхаты, товар ќолөнер кәсібі және егін шаруашылығы өнімдерін алмастыру, Батысќа төтенше жаќсы нәтиже берді. Шығыс елдерінен еуропалыќтар бұрын өздерінде болмаған кейбір ауыл шаруашылыќ даќылдарын: күріш, ќара ќұмыќ, лимон, шабдалы тұќымдарын алып өсірді. Сериядан Еуропаға алып келінген ќамыс ќант ХІІғ.ғ. бастап тағамдар ќатарына ќосыла бастады. Шығыс мәдениетінің ыќпалы және Шығыс халыќтарының табыстарының үлгілері Батыс Еуропаға тек крестілер арќылы Шығыс Жерорта теңізі елдерінен ғана келіп ќоймай, олар арабтың Сицилиясы арќылы да, Испаниядағы арабтар арќылы да келіп жатты.

3.) Батыс Еуропа феодалдары өзінің Серия мен Палестинадағы тұраќсыз жағдайын үсті- үстіне крест жорыќтарын ұйымдастырып, дәрменсіз нығаюға тырысып жатса, Орталыќ Еуропаға ќаћарлы манғол басќыншылары ќаупы төнді. 1237-1240 жылдары орыс жерін жаулап алған Бату ханның ќалың ќолы 1241 жылдың көктемінде Полша мен Венгрияға бет бұрды. Негізі поляк неміс отрядтарынан ќұралған ќалың әскер Силезиядағы Лигница ќаласының түбінде татар- манғол шапќыншылыќтарына тойтарыс беруге әрекет жасады. Сондай-аќ ќұрамында 60 мың адамы бар Венгер әскері де талќандалынды. Татар- манғол отрядтарының алдыңғы шебі Адратикаға дейін жетті. Крест жорыќтарынан және мемлекет аралығындағы дау- жанжалдардан әлсіреген Батыс Еуропа төніп келе жатќан ќаћарлы ќорќыныш алдында дәрменсіз еді. Біраќ күтпеген жерде, татар- манғол басќыншылары Шығысќа бет алды да, Ќара теңіз жағалауы мен Волга сыртындағы жазыќќа тартып тұрды. Мұндай өзгерістің негізгі себебін алдымен Русьтың үш жылдан астамға созылған ќаћарман шайќасы,деп. түсіндіруге болды. Татар- манғол басќыншылары Батыс Еуропадағы ќауып туғызып тұрған кезеңнің өзінде, рим папасының ќолдауымен, неміс рыцарлары Швеция, Норвегия және Даниямен одаќтасып алып, орыс князьдерінің басына түскен ќиын- ќыстау жағдайды өз пайдаларына шешпекші болды.олар Солтүстік Батыс Руське ќарсы крест жорығын ұйымдастырды.(1240) Папалыќтың Руське жасамаќшы арамзаролін, оның татар- манғолдармен одаќ ќұруға тырысќан әрекетінен айќын көруге болады.

XIV-XV ғ.ғ. халыќаралыќ майдандағы күштердің ара ќатнастары бірсыпыра өзгерді. Гогенштауфендер күйреуге ұшырағаннан кейін (1254) орнаған патша аралыќ кезеңде Герман империясы терең саяси ќұлдырау жағдайында болып, халыќаралыќ саясатта ешбір белгілі рол атќарудан ќалды. ХІІІ ғ.ғ. аяќ кезінде, XIV ғ.ғ. бас кезінде папалыќтың да саяси ќұдыреттілігі бәсеңдеді. Халыќаралыќ саясаттың негізгі салмағы ауысты. Енді ќатнастар мен ќаќтығысуларда басшы орынды бір орталыќќа бағына бастаған Англия, Франция, және Испания тағы басќа сол сияќты батыс еуропалыќ мемлекеттер ала бастады. Батыстағы феодалдыќ монахтардың саяси бірігуінің аяќталу және нығаю процесі шиеленіскен мемлекетаралыќ ќаќтығысуларды туғызып отырды. Сон дай ќаќтығыстардың ішінде ең ірісі Франция мен Англия арасында болған(1337-1453) жүз жылдќ соғыс еді.

Еуропа тарихында славян халыќтарының неміс агрессиясына ќарсы күресінің алкен маңызы бар. Неміс агрессиясына тойтарыс беру де Польша маңызды рөл атќарды. Неміс феодалдарының славян жеріне жасаған агрессиясы ХІІ ғ.ғ. күшейе бастады. ХІІ ғ.ғ. 60-70 ж. не містер полаб- балтыќ теңізі жағалауындағы славян жерлеріе басып алды. Осыдан кейін Батыс теңіз жағалауы Герман империясена тәуелді болды. Ал ХІІІ ғ.ғ 30ж. ортасында Тевтондыќ орден 1237 ж. семсершілер орден імен бірігіп алып польшаға ќарсы ќараќшылыќ шабуылын бастады. Олар шабуылын Балтыќ теңізі жағалауындағы территорияға жасады. XIV ғ.ғ. басында Тевтон ордені Польшаның Шығыс теңіз жағалауымен Гданьскіні басып алды. Немістердің Польшаны жаулап алу ќауыпы төнгеннен соң, елде тәуелсіздікті саќтап ќалу, польша жерлерін біріктіру ісі мейлінше күшейе түсті. Кіші және ұлы Польшаны біртұтас польша мемлекеті етіп бірігтірген князь Владислав Локетек, 1320 жылы Краковте корольдік таќќа отырды. Біраќ Шығыс теңіз жағалауы Тевтон орденінің ќармағында болды. Польша корольдігінің ќұрамына Польшаның басќа жерлеріде кірмей ќалды. Немістердің шабуылына ќарсы жүргізілген күрес Польшаны көршілес, ќұрамында украйндардың, беларустардың және орыстардың кейбір жерлері бар, Ливтамен жаќындастырды,сөйтіп 1385 жылы олардың үндестігі ќұрылды. Бірлескен Польша- Ливта мемлекеті 1409 жылы Тевтон ордені не ќарсы “Ұлы соғысќа” кірісіп кетті. Шешуші шайќас 1410 жылдың 15 июлінде Грюнвальд түбінде болды. Шайќас Тевтон ордені әскерлерінің толыќ талќандауымен аяќталды. Орден жойылмаған мен оның күші күйреді. 1411 жылы жасалған бір інші То рунь бейбітшілік келісімі бойынша, орден Балтыќ теңізі жағалауындағы жерлерден бас тартып, көптеген соғыс шығынын төлемек болды. 1466 жылғы То рунь бейбітшілік келісімі Тевтон орденін Польшаға тәуелді болуға және Шығыс теңіз жағалауымен Гданскіні және тағы басќа да польяктардың байырғы жерлерін ќайтарып беруге мәжбүр болды. Грюнвальд шайќасының халыќаралыќ маңызының ерекшелігі соншалыќ, Герман феодалдарының Шығысќа көз алартуына көп уаќытќа дейін тыйым салды.

4). ХІІІ ғ.ғ. бастап халыќаралыќ ќатнастарда Чехия үлкен рөл атќарды. Еуропаның әлеуметтік және саяси тарихында оның беделі XIV-XV ғ.ғ. тез өсе бастады. Чехия Герман империясының ќұрамында есептелінгенмен шын мәнінде ол ХІІ ғ.ғ. ортасынан бастап дербес мемлекет болатын. Өздерін көзге ғана Герман императорына тәуелдіміз деп. санайтын, ал кейде тіпті Чех корольдері Чехияда болып жатќан неміс ыќпалына ќарсылыќ жасамай оларды ќолдап отыратын, бұның өзі келе- келе елде әлеуметтік, саяси және діни ќайшылыќтарды туғызды, Чехия Герман империясымен ауыр ќаќтығысуларға жолыќты. ХІVғ.ғ. ортасында Чехияда әлеуметтік ќайшылыќтар шиеленісе түсті. Товар – аќша ќатнастарының даму , шаруашылығын жаңа жағдайға икемдеп жүргізе алмаған көптеген ұсаќ және орташа феодаодарыды азып- тоздырды. Тірі феодал дар өз менші гін шаруалар мен кедейленген дваряндар есебін ұлғайтуға тырысты. Халыќтарының басым көпшілігі бюргерлерден- ќолөнершілерден, ұсаќ және орташа саудагерлерден, демек негізінен чехтардан тұратын ќалаларда, бар байлыќќа иелік еткен ат төбелінбей ќаланың жоғары топтары оның ішінде немістер ќалалар ішіндегі ќайшылыќтарды үдетте түсті. Төменгі топќа жататын ќала кедейлерінің көпшілігі чехтар еді. Ќалалардағы әлеуметтік күрес көбінесе чех бюргерлігі мен плебсінің неміс патрициаты озбырлығына ќарсы сипатта болып отырды. Сөйтіп көп жағдайларда ќалалардағы әлеуметтік ќайшылыќтар ұлыттыќ ќайшылыќтармен ќабаттасып жатты. Папалыќтың саясаты бүкіл чехтардың наразылығын туғызды. Шіркеу алым- салыќтарының көбеюі, чех шіркеуінің папаға бағыныштылығы ќатты наразылыќ туғызды. Неміс католик басшыларының жасаған ќиянатына ќарсы жүргізілген күрес, әр түрлі әлеуметтік сатыдағы адамдары- бюргер лікті, шаруларды, ќала мен деревнялардың плебейлерін, әсіресе ұсаќ және орташа феодалдарды, біріктіргенкең ќоғамдыќ ќозғалысќа айналды. Бұл ќозғалысќа басшылыќ еткен Прага университетінің прафессоры Ян Гус еді. (1369-1415) жылдар мөлшерінде. Ол католик дін басшыларының кесірлік істерін әшкереледі, шіркеу байлығына ќарсы шығып, шіркеу мүлкін секуляризациялауды талап етті. Гус католик шіркеуінің папа Иса пайғамбардың жердегі елшісі деген ќағидаларын жоќќа шығарды. Римге бағынбайтын чехтардың ұлттыќ шіркеуін ќұруды маќұл деп. санады. Гус ќарапайым халыќќа жаны аши уағыздады. Ол өз жығармаларын чех тілінде жазды, сол тілдің граматикасын жасады, чех тіліне Библяны аударды. Католик шіркеуі неміс дін селері Гуске ќарсы ќиян- кесті күрес жүргізді. ЕҢ ӘУЕЛІ ОЛ ДІНСІЗ РЕТІНДЕ ШІРКЕУДЕН АЛЫСТАТЫЛДЫ, СӨЙТІП Прагадан көшіп кетпекші еді,(1412) біраќ біраз уаќыт өткеннен соң оны папа Констанц ќаласындағы шіркеу собырына шаќырып алды. Осы жерде Густі өзінің нанымы үшін еретик деп. тауып соттап, 1415 жылжың 6 июлі күні отќа өртеп жіберді.

Густың ќазасы Чехияда адам айтыќсыз, ашу- ыза туғызып, оның идеяларының одан әрі кең тарауына мүмкіндік берді. Католик шіркеуімен күреске бүкіл Чех халќының барлыќ топтары көтерілді. 1419 жылы Чехияда гусшілердің соғысы басталды. Бүкіл Чехия екі лагерьге – феодалдар- католик тер және гусшілерге бөлініп алды. Бір інші лагерьге жоғары дін иелері , чехтардың ірі-ірі феодалдары- пандары, және төменгі дваряндар жатты, екіншісіне- шаруалар, ќала ќолөнершілері, ұсаќ және орташа саудагерлер, жалдамалы жұмысшылар, орташа және төменгі дін иелері жатты. Чехияда гусшілер ќозғалысы 1420 жылы рим папасының гусші- еретиктеріне ќарсы крест жорығын жариялауға мәжбүр етті. 1420-1431 жылдары папа және Герман императоры гусшілерге ќарсы бес рет крест жорығын ұйымдастырды., біраќ солардың барлығы да кресшілердің жеңілуімен аяќталды. Гусшілер ќозғалысына тіпті Чехиядан алас жатќан басќа да көптеген елдер(Англияда, Францияда, Испанияда), сондай-аќ Балкан түбегіндегі славян елдері, Византия т.б. үн ќосты. Гусшілер ќозғалысының үлкен халыќаралыќ маңызы болды. Бұл орта ғасырлыќ Еуропадағы ең ќуатты антифеодалдыќ ќозғалыстардың бірі болды.

1. Батыс Еуропадағы халықаралық қатынастардың сипаты қандай?

2. Чехиядағы гусшілерге қарсы күресінің нәтижесі?

3. Батыс Еуропалықтардың өзара қырғысудағы мақсаты қандай еді?

4. XIV-XV ғ.ғ. халыќаралыќ майдандағы күштердің ара ќатнастары бірсыпыра өзгертудегі басты мақсаты?
21-лекция

Тақырыбы: XV-XVII ғ.ғ. Англия.

Жоспары:

1. Ауылда аграрлыќ төңкеріс басталуы.

2. Ағылшын шаруаларының жер үшін күресі.

3. Ағылшын реформациясы.

4. Тюдорлардың ішкі саясаты.

Пайдаланған әдебиеттер тізімі:

1. Б.И.Пуришев., Р.О.Шор “Хрестоиатия по зарубежный литератури., литература средних веков” М. 1953 г.

2. С.Д.Сказкин “Хрестоматия по истории средних веков” М. 1950 г.

3. Н.М. Девяткина “История средних веков” М.1998 г.

4. Н.И. Девятайкина “История средних веков” М.1998 г.

5. Р.Ю. Випер “История Древнего мира и Средних веков” М.1994 г.

1.Деревняда ағылшын шұға өндірісі және ағылшын жүніне деген сұраныс Фландриядан кейін екінші орында Англия болды. Англияда ќой шаруашылығы егіншілікке ќарағанда саудада сұраныс көп болды. Ағылшын шаруаларды күштеп ќара еңбекке жұмсады. VII Генрихтың (1485-1509ж.ж.) тұсында ірі феодалдар өз ќарамағындағы әскери жасаќтарын таратып жіберді. Англияда осы кезеңде жұмысшы тап шаруалардың көпшілігі ел кезіп ќаңғырып кетті. VIII Генрихтың (1509-1547 ж.ж.) тұсында шіркеулік реформацияның бағытымен бос жүрген шаруалар әртүрлі кәсіпте жұмыс істей бастады. Англияның жердің үштен бір бөлігі шіркеу иеліктерінде болды. Реформация барлыќ жерлердегі монастырьларды жойып, олардың мүлкін талан-таражға салып, ќол астындағы жерлерін король ќарамағына өткізді. Король реформация бағыты арќылы алынған монастырлардың жерлерін өзінің ќарамағындағы ќызметкерлеріне сыйға беріп, дворяндарға, саудагерлерге фермерлерге сатты. Осы тұстан бастап жаңа жекеменшік жер иелері өз жерлерін тиімді пайдалану жолдарын ќарастырды. Дворяндардың ағылшын шаруалаының жерлерін тартып алу процесі аграрлыќ процестің негізгі белгісі болды және Англиядағы ескі феодалдыќ жер иеленушілік жаңа буржуазиялыќ типке айналды, ауыл шаруашылығын капиталистікке көшу бағытталды. Англияда аграрлыќ төңкеріс ревалюциялыќ жолмен және зорлыќпен жүргізілді. Олардың жүргізген саясаты ауылдағы шаруаларды өз жерінен ќуды және ауыр салыќтармен күн көре алмаған шаруалар өлімі көбейді. XVI ғ. аяғы орташа дворяндармен сауда-саттыќтағы саудагерлер мен кәсіпкерлер өз жерлерінде феодалдыќ рента емес капиталистік жолмен ќолданды. Ауыл шаруашылығы жұмысшылар мен жерден айырылған шаруалар босып кетті. Ағылшын шаруаларының мүліктік жағдайдағы өзгерістер шаруалардың отырған жерінен ќуып шығуы тоќтатылмады. Шаруалардың ќитаратылған үйлерімен аз ғана ќоршалған жері сол жердің графтыќтардың үлесіне тиді.

2.Англияда феодалдыќ ќұрылыстың ұстемдік етуімен капиталистік өндіріске көшу ірі феодалдар үшін тиімді болды, ал шаруалар үшін аграрлыќ ќатынастардың бұзылуы ауыр жағдайға әкеп соќты. Соның салдарынан 1536-1537 жылдары Англияда Солтүстік графтыќтардың Реформацияға ќарсы көтерілістің шығуына ыќпал жасады. Көтерілісті негізгі ќозғаушы күші шаруалар болды. 1549жылы жаз айларында Уот Тайлер бастаған көтерілістен кейін ел кезіп жүрген шаруалар Жан-жаќтан келе бастады. Англияның оңтүстік-батыс және шығыс графтыќтарын түгел ќамтыды. Бұл көтерілісті ұсаќ дворянин Роберт Кет мен оның інісі Вильям басќарды. Роберт Кеттің ќол астында 20 мыңға жуыќ ќарулы шаруалар болды. Кеттің армиясын тоќтату мүмкін еместігін білген король дворяндармен өзінің жоғары палаталарымен аќылдаса отырып, бір келісімге келеді. Тюдорлардың үлкен жер сыйлыќтарын алған ќызметкерлеріне ќарсы Ќызғалтаќ және Сарығалтаќ соғыстары болады.

Ағылшын абсолютизімінің тағы бір ерекшелігі- тұраќты армияның жоќтығында болды. Тюдорлар тарапынан соғыс флотын жасауға кірісті. Ағылшын королі тарќатып жіберген жасаќтарын ќайта жинады.

3.Тюдорлардың тұсында аблолютизм нығайды, Англияда VIII Генрих тұсында шіркеу реформациясы болды. 1534 жылы Англия шіркеуін Римге бағынудан босатты және шіркеудің басы етіп король тағайындалды. 1536 -1539 жылдары парламенттік актілер бойынша Англияда барлыќ монастырьлер жабылды. 1545 жылы шағын шіркеулерде жабылып, олардың мүліктері мен жерлері король ќарамағына өтті. Реформация барыша ќатал жолмен жүргізілді, библианы өз бетінше оќып түсініктеме беруіне тыйым салды.

Реформацияны ең белсені ќайраткерлері корольдіктің ќарамағындағы өкілі- Томас Кромвель мен Томас Кранмер болды. VIII Генрихтің бірінші әйелінен туған ќызы, барып тұрған католичка, испандыќ ІІ Филиппке күйеуге шыќќан Мария Тюдордың тұсында (1535-1558 ж.ж.) Англияда католиктік реакция барынша үстемдік етті. Дворяндардың абсолюттік саясатќа наразы көбінесе Англияның экономикалыќ жағынан арта ќалған аудандарынан шыќќан топтарына сүйене отырып, Мария католиктік ќалпына келтірді және Реформация ќайраткерлерін ќуғынға салғаны үшін оған жұрт “Ќан ішер” деген жанама ат берді. Алайда Мария әкесінің тұсында тартып алынып, дүние жерлеріне берілген монастырьлардың мүліктері мен жерлерін шіркеуге ќайтарып беруге дауаламады.

Мария өлгеннен кейін ағылшын тағына VIII Генрихтің папа мойындамаған екінші әйелінен туған ќызы І Елизавета (1558-1608 ж.ж.) отырды. І Елизавета тұсында ағылшын абсолютизмі ерекше нығайды. І Елизавета реформацияланған шіркеуді ќалпына келтірді және оның әрекетін дворяндар мен буржуазияның көпшілігі ќолдады. Оның тұсында діннің ағылшындыќ символының тияќты редакциясы жасалды, оны парламент 1571 жылы ќабылдады. Жаңа дін ілімінде кальвинизмнің ыќпалы елеулі бола тұрса да, католиктік шіркеуге тән епископальдыќ ұйым бұрынғысынша ќалдырады.

3.Тюдорлардың өзінің таптыќ тірегінің феодалдыќ дворяндардың мүдделерін көздеді және ќорғады.XVI ғ.ғ. бас иіп бағынбай, дербес иеліктерге бытырап жатќан Ирландияда король өкіметі болмады. Бұл жағдай аралдың Тюдорлардың ќол астына ќарауын жеңілдетті. Ағылшынның дворяндары мен буржуазиясына Ирландия тонап - талаудың оңай жағын объектісі және Англияның теңізден үстемдік ќұруына әрі Испаниямен күрес жүргізуіне тірек пункті болып табылды. Олар Тюдорлардан Ирландияны өздерінің отарына айналдыруды талап етті. Әуелі VII Генрих және содан кейін VIII Генрих мұнда өздерінің өкіметін мыќтап орнатты. 1541 жылы VIII Генрих өзіне Ирландия королінің титулын иемденгендігін жариялады. Реформация және Ирландияда осыған байланысты монастырьлардың жерлерін кәмпескелеу аралды бағындырудың маңызды ќұралы болып табылды. Біраќ ирландыќтардың көпшілігі католиктер болып ќала берді. Мұны Рим және Испания өзендерінің Англиямен жүргізген күресінде әлденеше рет пайдалануға тырысты.

Тюдорлардың Ирландияда жүргізген белсенді отаршылдыќ саясаты ирландыќтардың өз елін ағылшын басќыншылардың езгісінен азат ету жөніндегі күресін күшейтті. 1594 жылы Ирландияның солтүстігінде, Ольстерден, графтар Терон мен Тирконель бастаған халыќ көтерлісі басталды. Көтерілшілер католиктерге дін бостандығын беріп, чиновниктерді ирландыќтардан тағайындауды және ағылшын тәжі енгізген сауда саласындағы тежеулерді жоюды талап етті. Көтерілісшілердің көсемдері Солтүстік лиганы ұйымдастырып 16 мың адамдыќ армия ќұрып, жаттыќтырды. Бұл армия Блекустер өзенінде ағылшын әскеріне ойсырата тойтарыс берді. Ағылшындар ќиын жағдайға тап болды; Испаниядан аќша мен әскери жәрдем күтіп отырған Ирландияның оңтүстік аудандары көтерілісшілерді ќолдап шыќты. Елизавета көтерілісті тұншыќтыруға граф Эссекс басќарған 22 мыңдыќ армияны аттандырды. Біраќ Эссекс көтерілісті баса алмады, ол көтершілермен уаќытша бітім жасау туралы келіссөздер жүргізді. Сол үшін де ол Ирландияда кері шаќырылып, ќаќарға ұшырады.

Ағылшын теңізшілері тек ќараќшылыќ экспидициялардан олжа тауып, ен дәулетке келеліп ќана ќоймады. 1562 жылдан бастап ағылшын корсарлары Африкадан Америкаға испан отарларына ќұл негрлерді жеткізе бастау ісіне де олар ат салысты. Ағылшын жүргізген ќұл саудасының негізін де ќалады.

1. 
   Англияның өнеркәсіп дамуындағы мануфактуралар.
   
2. 
   Шұға тоқу өнеркәсібі Англия өнеркәсібінің негізгі саласы.
   
3. 
   Тюдорлар үкіметінің ішеі және сыртқы саясаттары.
   
4. 
   Англиядағы Реформация.
   
5. 
   ХVІ ғасырдағы Англияның эканомикалық дамуы.
   

1. 
   Ауыл шаруашылығы және аграрлыќ ќұрылым.
   
2. 
   Азамат соғысы.
   
3. 
   IV Генрих. Абсолютизм орнауы.
   
4. 
   XIII Людовик. Абсолютизм нығаюы.
   

1. Б.И.Пуришев., Р.О.Шор “Хрестоиатия по зарубежный литератури., литература средних веков” М. 1953 г.

2. С.Д.Сказкин “Хрестоматия по истории средних веков” М. 1950 г.

3. Н.М. Девяткина “История средних веков” М.1998 г.

4. Н.И. Девятайкина “История средних веков” М.1998 г.

5. Р.Ю. Випер “История Древнего мира и Средних веков” М.1994 г.

XVI ғ.ғ. бас кезінде Франция өзінің территориясын біріктіруді түгелге жуыќ аяќтады және топтасќан іргелі ірі мемлекетке айналды. Ең соңғы ірі герцогтың- Бретань - француз корольдері VIII Карлдің және одан кейін XII Людовиктің Бретан герцогинасымен жасалған некелерінің нәтижесінде Францияға ќосылды; бұл ќосылу 1532 жылғы салтанатты актті мен біржолата бекітілді. Ал азғантай ғана ірі феодалдыќ сеньорлар ендігі жерде аса ќұдіретті француз королінің ќол астына ќызметке кіруге, сарай аќсүйектерінің ќұрамына енуге мәжбүр болды.

1.Франция ауыл шаруашалығы ең басты экономикасының негізі болды. Франция халќының көпшілігі деревняда тұрды. Ең ірі ќаласы Парижде 300 мыңнан аса адам ќоныстанды. Францияның Лион, Марсель және Руан ќалаларында халыќтың ќоныстануы көп емес, ќала халќы ќолөнермен шұғылданды. Капитализмнің енуі бұл жерде жәй ќимылдады, себебі бұл елдімекенде ауыл шаруашылыќ ішіндегі бидай егіп астыќ өндіруді сырт жаќа сауда ќатынасќа ќоюға ешќандай мүмкіндік болмады. Француз сеньорлары өздерінің жыртылған жерлерін шаруаларға таратып беріп үстінен рента бойынша салыќ жинап тұру тиімді болды. Француздыќтар сауда ќатынаста ұсаќ-түйекпен айналысты. Буржуазиялыќ дворяндарды “ұзын шапандылар”деп атап кетті. Сеньордыќ төлем егер шаруа жеріне ќаражат керек болса, кепілдікке зат ќойып ќарыз аќша алуына болады. Ауыл шаруашылығының өнімдерінде күннен-күнге салыќ ауырлай берді. Біраќ Франциядағы шаруалар езгісін ќанау Англиядағыдай болған жоќ. Ұзын шапандыларға салыќ төлеу үшін ауылдағы кедейлерді әбден ќажытты. Франциядада шаруалар тап көтеріліс жасауы немесе тонаушылыќ іс әрекетпен ел кезіп кетеді деген үрей пайда болды. 1489-1515 жылдарда король үкімі бойынша 400-ге жуыќ жәрмеңкелер мен рыноктар ашылды.

2.Итальян соғыстары аяќталғаннан кейін Францияда ќалыптасќан жағдай және Като- Камбрезиде (1559 ж.ж.) бітімі жасалды, осы бітімнен кейін ІІ Генрих дүние салды. Оның орнына ІІ Францискі таќќа отырғанда герцог Гиздер басып алып, олар король әйелінің туысы болатын, гиздердің саясаты адам төзгісіз корольдің беделін түсіріп, елде жалаќысыз әскерлері мен ќол астындағы ќызметкерлері ќаңғып босып кетті. 1560 жылы Бурбондардың партиясы келісім жасады, оның басында принц Конде болды. Ол Гиздерді үкіметтен тайдырып, корольді ќұтќарып ќалды, 1560 жылы желтоќсанда ІІ Францискі дүние салды. Оның орнына інісі он жасар IX Карл отырды. Король жасы кіші болғандыќтан оның шешесі Екатерина Медичи мен Антуа Бурбонмен өкімет билікті бірге жүргізеді.

Азамат соғыстары 1559 - 1598 жылдар аралығында болды. Екі жаќтан да соғысќа ќатысушылардың саны көп бола ќойған жоќ. Франциядағы азамат соғысының басталу себептері 1572 жылғы Варфоломей түні, 1576 жылғы католиктік лиганы ќұру және 1598 жылғы Нанд эдиктісі болатын. Соғыстың бірінші кезеңін 1570 жылы тамызда Сен-Жермендегі бітіммен аяќталады. Азаматтыќ соғыстың алғашќы кезеңдері 1559-1572 ж.ж. аралығында ќамтылады. Екінші кезеңі 1572-1576 ж.ж. ќамтиды. Үшінші кезең 1576 жылы католиктік лиганы ұйымдастыру болды.1574 жылы IX Карл ќайтыс болған соң, оның інісі ІІІ Генрихтің ќолына түседі. 1585 жылғы Париж лигасы бұл дворяндар мен буржуазиялыќтар реакцияшыл аристократияға ќарсы шыќты. 1589 жылы 1- тамызда ІІІ Генрих лигердің ќолынан ќаза табады, оның орнына Бурбондыќ әулиетінен Генрих Наваррский -IV Генрих таќќа отырды.

3.IV Генрихтің патшалыќ ќұрған кезі абсолютизмнің нығайа түскен кезеңі болды және ұзаќќа созылған азамат соғысының кезеңінен кейін, бұл абсолютизммен байланысты болған ќоғамдыќ мүдделердің көздеген маќсаттарын да айќындап берді. Абсолютизм дворяндарға өте ќажетті, өйткені ол олардың арттыќшылыќтарымен шаруаларды ќанау праволарын ќызғыштар ќорғап отырды. Ол буржуазияға да мейлінше ќажет болды, ол өкімет билігін ќолына алуға әлі әлсіз еді, сонымен ќатар ол азамат соғыстары кезінде күшейіп алып, өздегендерін істейтін дворяндыќ феодалдардың еркін түсуінен ќорғануды корольдің ќол астынан табуға тырысты. Бұған буржуазия мен ќатардағы дворяндардың кең топтарының мүдделерін аңсап, мемлекеттік бірлігін діни фанатизмнен жоғары ќоятын ”саясатшылардың” теориясына сәйкес келді.

IV Генрих экономикалыќ саясаты ең алдымен өнеркәсіппен сауданы көтеруге бағытталды. Буржуазияның тілектеріне және буржуазиядан шыќќан кейбір экономистерді, мысал; Лаффеманың ұсыныстарына сәйкес IV Генрихтің үкіметі өз саясатымен ќолөнершілерді ќолдап, көптеген жеңілдіктерді ќарастырды. Барлыќ сауданы дамыту үшін көптеген ќаражаттарды іс жүзінде аќшалай көмек көрсетті. Гасбургтердегі соғыс әзірленіп жатќан кезде, католик Равальяк 1610 жылғы 14 мамырда IV Генрих өлтірілді.

4.Францияның королі болып, таќќа отырған IV Генрихтің ұлы XIII Людовик тоғыз жасќа толған еді. Оның ќамќоршысы шешесі Мария Медечи жариялады, ал Париж парламенті бұл шешімді бекітті. Үкіметтің әлсізігін пайдалана отырып, аќсүйек-шонжарлар мен принцтер ќайтадан лаң сала береді, IV Генрихтің тұсында айрылып ќалған саяси ыќпалдарын ќалпына келтіруге тырысты. Олар Бас - штаттар мәжілісін шаќыруды талап етті, мәжіліс 1614 жылы жиналды. Реакциялыќ аќсүйектердің штаттарды шаќыру нәтижесінде абсолютизммен күресті жалғастырсаќ болған ойлары аќталмады. Дворяндарға айналған чиновниктер мен ќаланың байларынан ќұралған үшінші сословиенің палатасы үкіметті ќолдап шығып, үкіметтің ауысуын және мемлекеттің басќару ісін өз өкілдерінің ќолына беруді көздеген аќсүйектердің талабын ќабылдамады. Осыдан кейін аќсүйектермен дворяндар үкіметпен ашыќтан-ашыќ ќарулы күреске кірісті. Сонымен бірге католик аќсүйектеріне ќарсы күреске бірыңғай майдан болып шыќты. 1614-1620 ж.ж. болған азамат соғыстары король армиясының жеңісімен аяќталды.

1. 
   Франция абсалютизмінің негізгі ерекшеліктері.
   
2. 
   Азамат соғысы жылдарындағы (1559-1598 жж) Франция.
   
3. 
   Франциядағы абсолютизмге қарсы халық көтерілістері.
   
4. 
   Отыз жылдық соғыс кезіндегі Франция.
   

1. 
   XVI ғ. екін. жарт. Экономикалыќ ќұлдырау.
   
2. 
   XVII ғ. бас кезіндегі Германиядағы саяси күрес.
   
3. 
   Италиядағы аграрлыќ ќатынастар.
   
4. 
   1494-1559 ж.ж. италян соғыстары.
   

1. Б.И.Пуришев., Р.О.Шор “Хрестоиатия по зарубежный литератури., литература средних веков” М. 1953 г.

2. С.Д.Сказкин “Хрестоматия по истории средних веков” М. 1950 г.

3. Н.М. Девяткина “История средних веков” М.1998 г.

4. Н.И. Девятайкина “История средних веков” М.1998 г.

5. Р.Ю. Випер “История Древнего мира и Средних веков” М.1994 г.

Экономикалыќ өзгешелігі саяси бытыраңќылыќ пен феодалдыќ озбырлыќтың нағыз дөрекі формалары ел ішіндегі әлеуметтік жанжалдарды туғызды. Экономикалыќ

саяси өзгерістері княздардың, аќсүйек және діни княздар мен феодалдардың ең жоғары діни және аќсүйек феодалдар мен рыцарллардың арасындағы ќаќтығыстар өзара күреспен астаып жатты, сон дай-аќ елдің әртүрлі аудандарындағы бюргерліктердің ішіндегі өзара алауыздыќтар мен маќсаттардың ќарама-ќарсылығымен бейнеленді.

Ќалалардың экономикалыќ ќұлдырауы және ішкі рыноктың ќысќаруы жағдайларында ауыл шаруашылығы өндірісін ұлғайтуға жаңа мүмкіндік туды . Өйткені Эльбаның шығысындағы аудандардан астыќ (көбінесе ќара бидай) және өнеркәсіптік шикізат шет елдерге шығарыла бастады. Шығыс Германия феодалдары барщиналыќ еңбекті кеңінен пайдалана отырып, өз шаруашылыќтарын шаруалардың үлестері мен ќауымдыќ жерлерді есебінен ұлғайтып, шетке шығарып өнімдерін көбейтуге мүмкіндік алды. Шығыстағы жерлері ауыл шаруашылығы өнімдерін товарлы өндірісті ұлғайту феодалдыќ реакцияшылдар ќолында болды. Шаруалар соғысы жеңілгеннен кейін Германияда күшейтілген крепостнойлыќ правоның екінші басылымы-товарлы астыќты молынан өндіру үшін ќолайлы жағдайлары бар шығыс жерлердегі шаруаларды феодалдарға толыќ бағындырудың ќұралына айналды. Батыс аудандарда мұндай жағдайлар болған жоќ. Сондыќтан Германияның батыс және оңтүстік-батыс жерлерінде, олар феодалдыќ реакцияның және шаруаларды жаппай крепостник күйге айналдыруды ќайталаудың бас тама пункті бола тұрғанымен де, феодалдарға көбінесе аќшалай және заттай төлейтін ұсаќ шаруашылыќтардың жүйесі үстем болып ќалды.

2.XVI-XVII ғ.ғ. арасында көптеген немістік княздардың арасындағы үздіксіз ќырылысушылар мен тұраќты соғыстардың ішінде княздардың негізгі екі тобі- протестанттар мен католиктердің көбінесе шіркеу жерлері мен байлыќтары үшін болған күресі ерекше көзге түсті. Шіркеудің мүліктерін нәтижесінде күшейіп алған протестанттыќ княздар өздерінің иеліктерін баянды етіп, ұлғайта түсуге тырысты. Ал католиктік лагерьлер дін княздары көп болды. Католиктегі дүниені саќтап ќалу үшін княдар өз өкіметінен саяси тірегі ретінде жойып жібермеді.V Карл таќтан түскеннен кейін І Фердинанд 1565-1564 ж.ж. билік етті. ІІ Максимилианның 1564-1576 жылдары бұл екіимператорда католиктер бола тұрса да, протестантарға ќарсы тұра алмады. 1540 жылы Германи империясында католиктік реакцияның басталуына және Тридент соборындағы контреформацияның жеңіп кетуіне ыќпал жасады.

ІІ Филипптің испандыќ сарайында тәрбиеленген және өзі де иезут болған император ІІ Рудольфтің 1576-1612 ж.ж. билік еткен тұсында католиктік реакция Оңтүстік және Батыс Германияның бірќатар жерлерінде шабуылға көшті. Бұл шабуыл негізінен Испания монархиясының көмегіне арќа сүйеген герцог Максимилиан Баварский мен эрсгерцог Фридрих Штирийский басќарды. Өздерінің соғыс күштерін біріктіру маќсатымен протестанттар 1608 жылы Евангельдің унияны ұйымдастырып, оның басшысы болып V Фридрих Пфальцкий сайланды. Келесі 1609 жылы бұл унияға ќарама-ќарсы католиктердің одағы Максимилиян Баварский бастаған Католиктік лига ќұрылды.Егер Католиктік лига Испания монархиясына арќа сүйеген болса, ал Протестанттыќ уния өзінің арќа сүйер тірегін француз королі IV Генрихтан тапты.Сөйтіп, Германиядағы екі лагердің арасындағы күрес ірі шет елдік мемлекеттердің мүдделерін де көздеді.

3.Италиядағы аграрлыќ ќатынастарСолтүстік және Орталыќ Италияда, басќа аймаќтарға ќарағанда товар-аќша ќатынастары мен товар өндірісі тезірек дамиды. XIV-XV ғ.ғ. бірќатар ќалаларда және олардың селолыќ округтарында алғашќы капиталистік мануфакторлардың бірен-саран пайда болуына мүмкіншілік берді. Мұның өзі ќалалардың феодалдардан басым болған жағдайында басќа итальяндыќ аймаќтарға ќарағанда крепостниктің ерте ыдырауына әкеліп соќтырды. Мұнда крепостнойлыќ еңбек жойылып, шаруалар бостандыќ ала бастады. Біраќ олар мұрагерлік чиновниктерден гөрі ќысќа мерзімді арендатор жарма-жаршыларға немесе жерсіз бытыраќтарға айналды.

Ќолөнер кәсібі мен өнеркәсібі дамыған аймаќтардағы аграрлыќ саланың өзгерістері басќаша түрде болды.Тоќырау, әйтпесе тіпті ќалалыќ өндірістің жеке салаларын және солармен байланысты кәсіпшілердің ќұлдырап кетуі- ќала халќының бір бөлігінің селоға ќоныс аударуына әкеліп соќтырды. Село ќол өнершілерінің едеуір бөлігі түгелімен диќаншылыќпен айналысуға көшті. Осының негізінде жерді ұсаќ-ұсаќ учаскілерге бөліп арендаға берудің жүйесі ќалыптасты. Осы шағын жер учаскілерінің арендаторлары әбден ќалжыратарлыќ еңбекпен ғана күн көрді. Жердің табыстылығын арттыру маќсатымен агротехника жетілдірілді, интенсивті салалар ; жібек ќұртын, баќша даќылдарын өсіру дамытылды.

4.Француз армиясы 1494 жылы ешбір ќарсылыќсыз Италияның бүкіл жерін баса көктеп өтіп Непольді басып алды. Өзара жауласќан Сотүстік Италияның ұсаќ билеушілері ешбір ќарсылыќсыз француздарға бас иді. Олардың әрќайсысы осы басќыншылыќтан өзіне пайда түсіріп ќалуға тырысты. Басќаншылар жұртты тонап, ќырып жойды. Өздері мен алып кете алмағандарының бәрін өртеді. Германияның императоры, Испанияның королі және Венеция республикасы Францияға ќарсы одаќ ќұрды. Француздарға бұл одаќќа VIII Карлға опасыздыќ еткен Миланның герцогі Лодовико Моро да ќосылды. Одаќтың ќысымына төтеп бере алмаған француздар Италиядан кетуге мәжбүр болды.

1499 жылы VII Карлдың мирасќоры XII Людовиктің тұсында француздар Испанияға ќайтадан шабуыл жасады.XVI ғ.ғ. бастап 1559 жылға шейін Италия жерінде соғыс ќимылдары орын алды; оны француз, испан және герман әскерлері талан-таражға салды.

Испания мен Францияның арасындағы Италияның жерлері үшін жүргізілген күрес тек 1559 жылы Като-Кабрези бітімімен аяќталды.Ол Италияда испан габсбургтерінің үстемдігін мойындатты. Испания ќол астында бүкіл Оңтүстік Италия мен Сицилія, Сардиния мен Милан герцогтығы кірді. Ұсаќ мемлекеттер- Тоскана, Манферрат, Генуя, Феррара, Парма, Модена және басќалары Италияның ќол астында ќалды. Италияны испандыќтар өкілі басќарды. Тек Венециямен Савойа ғана тәуелсіздігін алды.

Бақылау сұрақтары:

1. 
   Германиядағы Реформация .Мартин Лютер.
   
2. 
   Италиядағы аграрлық қатынастардың ерекшеліктері.
   
3. 
   Италиядағы феодалдық қанауға қарсы көтерілістер
   
4. 
   Орта ғасырлардың соңы кезеңіндегі Германияның даму ерекшеліктері.
   
5. 
   Германияның қос шамшырағы :Эразм Роттердамский мен Иоганн Рейхлин.
   
6. 
   Италия мәдениетінің дамуы мен оның өркениетке тигізген әсері.
   

1. 
   Венгрия мемлекетінің ќұлауы.
   
2. 
   Трансилвания княздығы.
   
3. 
   Молдова мен Валахия.
   

2. С.Д.Сказкин “Хрестоматия по истории средних веков” М. 1950 г.

3. Н.М. Девяткина “История средних веков” М.1998 г.

4. Н.И. Девятайкина “История средних веков” М.1998 г.

5. Р.Ю. Випер “История Древнего мира и Средних веков” М.1994 г.

Лекция мақсаты: XV-XVII ғ.ғ. Орталыќ Еуропа елдерінің ішіндегі оның Венгрия мемлекетінің ќұлауы тақырыбында қамтылған сол кезеңдегі Трансливания княздығының Молдава мен Валахия арасындағы елдегі өзара қарым-қатынастар көптеген қиыншылықтар туғызған еді. Молдавия мен Валахия тарихында 300 жылдан астам уаќыт түрік билігінің ќол астында болған еді.

Лекция мәтіні.

1.Венгер тағына чех королі ІІ Владиславты (1490-1516 ж.ж.) сайлаудың нәтижесінде пайда болған чех-венгер әулиеттік униясы 1526 жылға дейін өмір сүрді. Венгер тағына отырарда Владислав венгер феодалдарының Матьяш Корвиннің орталыќтандырылған мемлекеттік үкіметі күшейтуге бағытталған “жаңалыќтарын” жою туралы ќойған шарттарын ќабылдады.Сөйтіп, ол елді корольдік советпен бірлесе отырып басќаруға келісті. Феодалдыќ топтардың үкіметі әсіресе Владиславтың жас баласы ІІ Людовиктің (1516-1526 ж.ж.) тұсында өзара жаулаушы алпауыттар мен дворяндардың сыбайлас топтары мемлекеттік табыстарды иемденіп алып, ќазынаны тонады, өздерінің ќол астындағыларды ќатігездікпен талады.

Венгрияның тарихында 1514 жылы феодалдыќ езгінің күшейіп кетуінен шаруалар көтерілісіне әкеліп соќты.

Буданы жаулап алғаннан кейін 1543-1544 жылдары түріктер венгерлермен соғысты.

2.Трансильвания княздығы ќұрамында Трансильванияның өз территориясы сон дай-аќ Венгрияның шығыс және солтүстік-шығыс комитеттері кірді. Трансильвания князының халќы валахтар мен венгерлерден, немістерден және украиндардан тұрды. Трансильванияның княздары белгілі бір ішкі дербестілігін саќтай отырып, Туркияға вассалдыќ тәуелділікте болды;олар сұлтанның суверенитетін танып оған жыл сайын салыќ төлеп тұрды және бүкіл сыртќы саясатын олармен келісіп барып жүргізуге тиісті болды.

Габсбургтерге ќарсы күресте олардың сенімді одаќтас екендіктеріне көздері жеткен түріктер трансилвандыќ княздарды ќолдап отырды.

Трансиванияның княздыќ үкіметі мемлекеттік жиналыстың шеңберімен ғана шектелді онда венгерлік алпауыттар және бұрын 1437 жылы жасалынған “Үш ұлттыќ униясы” негізінде артыќшылыќќа ие болған үш трансилван “ұлтының” өкілдері мәжіліс ќұрып отырды. Бұл венгерлік комитеттермен ќалалардың неміс патрициатының және сексейлердің жоғарғы тобының одағы болып табылды.

Трансильвания халыќтарының үлесіне әсіресе түріктермен Габсбургтердің арасында болған 15 жылдыќ соғыстың(1591-1606) тұсында халыќтың едәуір бөлігі ќырылып, 100-деген селолармен ќалалардың толыќ жойылып кеткен кезінде түскен ауыртпалыќтардың шегі болмады.

Отызжылдыќ соғыс кезінде (1618-1648) Трансильвания княздары Габор Бетлан мен Дьердь І Ракоци ќолайлы сыртќы саясатты пайдаланып, Габсбургтерге ќарсы жорыќтар жасады.

3.Дунай княздыќтары Валахия мен Молдавия XVI ғ.ғ. өздерінің тәуелсіздігінен айрылып, Осман империясының ќол астында болды. Молдавия мен Валахия тарихында 300 жылдан астам уаќыт түрік билігінің ќол астында болды. Түріктер жаулап алған соң, Молдавия мен Валахияны талан таражға түсірді. Бұл екі мемлекет түріктерге салыќ төлеп отырды және түріктердің жорыќтарында сұлтанның ќол астында әскер ќатары болып соғысќа ќатысуы тиіс болды. 1484 жылы Килиямен Белгородты жаулап алды және олардың агрессиялыќ саясатын ќамалдарға айналды. Түркия Молдавиямен Валахияда өндірістік феодалдыќ әдістерімен билікті ќатаң “азиаттыќ” тұрғыда ұстап отырды.Бұл князьдіктердің халќы ежелден келе жатќан Карпат тауларының солтүстік-шығыс және оңтүстік-шығыс бөліктерінде аса ќұнарлы жер иеліктерін Серет, Прут, Дунай, Днестр сияќты үлкенді кішілі өзен сулары мен мал шаруашылығымен егін шаруашылығына өте ќолайлы жерлер болатын.

Молдавия мен Валахияда шаруалар тарихында 1646 жылы (Молдавияда) және 1652 жылғы (Валахияда) шыќќан “Заңдар жинағы” болып табылады. Дунай аймаќтағы крепостной шаруалардың жер меншігі мен жер иеліктер туралы заң жинағы болатын.

Бақылау сұрақтары:

1. 
   Венгрияда қалалардың дамуы.
   
2. 
   Венгрияда Феодалдық мемлекеттің құрылуының алғышарттары.
   
3. 
   Трансильвания және Габсбургтар династиясы территориялық үстемдік үшін бәсекелесі.
   

1. 
   II Кристиан тұсындағы Дания.
   
2. 
   XVI ғ. соңы мен XVII ғ. бас кезіндегі экономикалыќ дамуы.
   
3. 
   Швед экспанциясы. Швецияның ұлы державаға айналуы.
   
4. 
   Норвегия.
   

1. Б.И.Пуришев., Р.О.Шор “Хрестоиатия по зарубежный литератури., литература средних веков” М. 1953 г.

2. С.Д.Сказкин “Хрестоматия по истории средних веков” М. 1950 г.

3. Н.М. Девяткина “История средних веков” М.1998 г.

4. Н.И. Девятайкина “История средних веков” М.1998 г.

5. Р.Ю. Випер “История Древнего мира и Средних веков” М.1994 г.

1.XVғ.ғ. мен XVI ғ.ғ. Скандинавиялыќ мемлекеттердің ішінен халыќ тығыз орналасќан және мемлекеттік , экономикалыќ жағынан дамыған Дания мемлекеті болатын. Дания орта ғасырдағы еуропалыќ елдердің ірі державасының бірі болды. Оның аумағы Данияның негізгі жерлерінен басќа- Ютландия аралдарымен ќоса Скандинавия түбегінің оңтүстігіндегі Скон аймағы кірді және оған Фарерск аралдары, Исландия, Греландия да кірді.Данияның корольдері 1380 жылдан Норвегияның да корольдері, ал 1460 жылдан бастап біріккен Шлезвиг пен Гольштейннің герцогтары болып саналды.

Даниялыќтар астыќ, өгіздер мен жылќыларды және балыќты-Солтүстік Германия және Нидерландыға шығарды.Жер пайдалану жүйесі мемлекеттің әртүрлі бөліктерінде біркелкі болмады . Ютландияда реформацияға дейін, меншік иесі шаруалардың саны едеуір еді , ал Дания аралдары Зеландия, Фюн және басќаларында , Сконда ең аќырында Солтүстігін даттыќтар мекендеген Шлезвигте тәуелді жер ұстаушылар – чинщевиктер басым болды. Дания аралдарындағы жер ұстаушылар крепостнойлар болған еді.

Данияның ќала адамдарының сыртќы саудаға толыќ монополиясы орнатылды. Дүние және Діни алпауыттар өздерінің жер ұстаушы шаруаларынан да сыртќа шығару үшін астыќ сатып Алу, сон дай-аќ оларға шетелден әкелінген ќандайда болсын товарларды сату правасынан айрылды. Дворяндардың шаруаларға жасайтын озбырлыќтары біршама шектелді: король чинщевиктерді ұстау мерзімдерін ұзартты, шаруаларды “мылќау мал. ретінде” саудаға салуға тиым салды. ІІ Кристиан сыртќы саясаттар мен сыртќы сауда жөнінде орасан зор жоспарлар жасады. Бұларды әртүрлі пауымдауды тұрғысынан Нидерландыларда, тіпті сонау алыстағы Московия да ќолдады. Фуггерлердің немісткі сауда өсімќорлыќ фирмасының және Герман императоры V Карлдің ќолдауымен Данияның королі (императордың ќарындасына үйленген ) Ганзейлердің солтүстік Еуропадағы саудасының басымдылығын білжолата әлсіретуге және Кальмар униясын ќалпына келтіруді сылтауратып, аќырында бүлікшіл Швецияны өзіне бағындыруға тырысты. Неміс жолдамаларынан ќұралған әскерді басќарған ІІ Кристиан Швецияға екі рет баса көктеп кіріп, онда 1520-26 жылы Дания өкіметін байта ќалпына келтірді. Біраќ Ганзилердің жасаған блокадасы Данияның шаруашылығын апатќа ұшырату ќаупін туғызды. Аса жоғары алым-салыќтар және соғысты ќаржыландыру үшін королдің теңгелерді бүлдіруі кекшіл аристократияны былай ќойғанның өзінде, ќала халыќтарымен шаруаларды Кристианға ќарсы ќойды. 1521 жылы “Тиранға” ќарсы (Шведтердің королға берген жанама аты) Швед тер көтеріліс жасады. Ал 1523 жылы бұлардың табыстарымен жігерленген, батыс Даниялыќ (Ютландыќ) феодал дар дворяндардың еріктілерін бұзғаны үшін, королға бағынудан ашыќтан-ашыќ бастартты. Ашыќ күреске барғысы келмеген ІІ Кристиан, өзінің флотын алып, көмек сұрау үшін Нидерландыға жүріп кетті. Даниядағы оның заңдар жинағы салтанаттты түрде отќа жағылды. Аќсүйектердің ќойған жаңа королі , І Фредерик өз атағын шығарудың ќамын ойлап бүкіл дворяндардың жиналыстарын жиі шаќырып отырды. Аристократияның үкіметі күшейтілді. Бұл шаруаларға жаңадан ќысым жасауға пайдаланылды.

Король өкіметін күшейту әрекетін Юргерлік рухта тәрбиеленіп, гуманистік жаќсы білім алған король ІІ Кристиан 1513-1523 ж.ж. билік жасады. ІІ Кристиан Нидерландыдан шыќќан сословиалыќ топтың бірсыпыра адамдарын өз жағына тартты. Бұл топ оның ішкі және сыртќы саясатының бағыттарына елеулі ыќпал жасады. Орталыќ басќарма белгісіз дворяндардың және тіпті ќала адамдарының ќолдарына көшті.

Бақылау сұрақтары:

1. Скандинавия елдерінің жататын қалалар саны?

2. Скандинавияда ІІ Кристиан билік еткен жылдар?

3. Скандинавияның орталығын атаңыз?

1. 
   XVI ғ. халыќаралыќ ќатынастар сипаты.
   
2. 
   Отыз жылдыќ соғыс.
   
3. 
   Вестьфал бітімі.
   

1. Б.И.Пуришев., Р.О.Шор “Хрестоиатия по зарубежный литератури., литература средних веков” М. 1953 г.

2. С.Д.Сказкин “Хрестоматия по истории средних веков” М. 1950 г.

3. Н.М. Девяткина “История средних веков” М.1998 г.

4. Н.И. Девятайкина “История средних веков” М.1998 г.

5. Р.Ю. Випер “История Древнего мира и Средних веков” М.1994 г.

1618 жылы Отызжылдыќ соғыс басталды. Оман Испания імператор Фердинанд пен одаќтасып ќатысты. Германияның шекарасына екі испан арміясы жіберілді олардың алғашќысы Фландриядан імператор әскерлеріне көмекке жіберілсе, екінші – Спиноланың басќаруымен Пфальцт басып алды. Испанияның соғыс және аќшалай көмегі Фердинандтың көтерілісші Чехтарды басып, жазалауын жеңілдетті.

IV Филипп (1621-1665 ж.ж. ) таќќа отырғаннан кейін де Испанияға бұрынғысынша Фаворит тер билік жүргізді Лерманың орнына жігерлі граф Оливарес отырды. Алайда ол да ешнәрсені өзгерте алмады, өйткені Испанияның күші сарќылып біткен еді. Сүп-сұр, сазарып, ќатып ќалған IV Филипптің (Испанияның атаќты суретшісі Беласкестің салған портрет інде ол наќ осылайша бейнеленген) билеген кезі-Испанияның халыќаралыќ беделінің біржолата ќұлдырап біткен кезеңі болып табылды.

1635 жылы Франция Отызжылдыќ соғысќа тікелей араласќан кезде испан әскерлері жиі-жиі жеңіліп ќала берді. 1638 жылы Француздардың әскерлері Руссильонды басып алып, содан кейін Испанияның Солтүстік провинцияларына баса көктеп кірді. Дегенмен онда олар халыќтың ќарсылығына тап болды. Олардың 1639 жылы Католонияға жасалған соғыс экспедициясы да сәтсіздікке ұшырады.

XVII ғ.ғ. 40-жылдарына таман Испания мүлдем туралап ќалды . Ұдайы финанс дағдарысы, жұрттан үздіксіз өндірілген алым-салыќ міндеткерліктер , такаппар және даңғой аќсүйек жонжарлар мен фанатик дін иелерінің билік ќұруы, ауылшаруашылығы, өнеркәсіппен сауданың ќұлдырап кеьуі- міне осылардың бәрі халыќтың ќалың бұќарасының наразылығын туғызды. Бұл наразылыќ көп ұзамай сыртќа да жарып шыќты.

Отызжылдыќ 1648 жылы Вестфаль бітімімен аяќталды. Біраќ Франция мен Испания арасындағы соғыс 1659 жылға дейін жүргізілді. Сол жылы жасалған Пиреней бітімі бойынша Испания Руссилоннан, және испандыќ Нидерландыдағы бірнеше Фландриялыќ ќалаларынан айрылды. 1665 жылы IV Филипп Португалияның тәуелсіздігін заң жүзінде мойындауға мәжбүр болды. Сөйтіп, Испания XVI ғ.ғ. І- жартысындағы нағыз ќуатты Еуропалыќ державадан жүзжылдың ішінде екінші дәрежелі мемлекетке, барған сайын өз маңызын жоя бастаған еге айналды.

1. 
   Отыз жылдық соғыстың басталуы.
   
2. 
   Франция ,Данияның ,Швецияның соғысқа араласуы.
   
3. 
   Соғыстың аяқталуы , Вестфалия бейбіт келісімі.
   
4. 
   Соғыс қарсаңындағы Чехия оқиғалары.
   
5. 
   Отыз жылдық соғыстың алғашқы кезеңі.(чехфальцкілік кезеңі).
   

1. Ќайта өрлеу мәдениетінің алғышарттары.

2. Азаттыќ гуманизм.

3. Ерте ќайта өрлеу өнері.

1. Б.И.Пуришев., Р.О.Шор “Хрестоиатия по зарубежный литератури., литература средних веков” М. 1953 г.

2. С.Д.Сказкин “Хрестоматия по истории средних веков” М. 1950 г.

3. Н.М. Девяткина “История средних веков” М.1998 г.

4. Н.И. Девятайкина “История средних веков” М.1998 г.

5. Р.Ю. Випер “История Древнего мира и Средних веков” М.

Феодалдыќ ќоғамның ќойнауында капиталистік укладтың нығаюына ќарай жаңа ќоғамдыќ екі тап: буржуазия мен пролетариат ќалыптасуға айналды. 1)“Буржуазия” деген термин француздың bourgeoisie деген сөзінен туды. Орта ғасырларда бұл атпен ќаланың тұрғындары, яғни орта ғасырлыќ ќала халыќтары аталды. Алайда тарихи дамудың процес інде бұл терминің маңызы өзгерді: ол орта ғасырлыќ ќала халќына емес, аќша байлыќтары мен өндіріс ќұралдарына ие бола отырып, жалдамалы еңбекті ќанаушы топќа айналып ќолданыла бастады. Буржуазия тобының ең алғашќы элементтері орта ғасырлыќ ќала халыќтарының сословиесінен щыќты. Буржуазия орта ғасырдағы бюргерліктің жай эвалюциясының нәтижесінде ќалыптасќан жоќ, оның негізін әр түрлі сословиелік топтар : аќша жинап алған орта ғасырлыќ ќала адамдары, ќалалардың ұсаќ, көбінесе цехтардан тысќары тұрған ќолөнершілерден шыќќандар, деревняның ќолөнершілері және тіпті бұрынғы жалдамалы жұмысшылар ќұрды. Буржуазияның ќұрамына ќалыптаса бастаған буржуазиялыќ интелегенция да- юристер, ер кін кәсіп селері, бұлар нығая бастаған буржуазияның талаптарын идеологиялыќ жағынан негіздеушілер еді. Буржуазияның арасынан әдетте чиновник тік бюракратияның өкілдері ќұрала бастады. Буржуазияның көбінесе деревнялыќ буржуазияның ќұрамына ең аќырында шаруалардың капиталистік фермерлерге айнала бастаған дәулетті тобы ауысты. Сөйтіп, феодалдыќ ќоғамның ќойнауында ќалыптаса бастаған буржуазия табы ќала халыќтары мен бюргерлердің орта ғасырлыќ сословиесінен сапалыќ айырмашылыќќа ұшырады. 2) Кейін жалдамалы еңбектің армиясын ќұрып, жаңадан туып келе жатќан пролетаріат табының ұйытќысына айналатын ұсаќ дербес өнім өндірушілер мен шаруалардың және ќолөнершілердің аса ќатаң варварлыќ әдістерімен жаппай экспроприацияланғандығы туралы жоғарыда айтылды. Пролетаріат дамудың ұзаќ жолынан өтті және бірден тап болып ќалыптаса ќойған жоќ:тап ретіндегі пролетаріат жайында тек фабрикалыќ өндірістің пайда болған кезінен бастап ќана айтуға болады. Пролетариаттың дүниеге келуінің ұлы маңызы, оның буржуазиялыќ наќ өзінің көрін ќазушы ретінде туып, адамды адам ќанаудың ќандайын болса да жоятын, камунистік ќоғамды ќұру жолында атќаратын тарихи міндетінде болды. Буржуазия мен пролетариат топтарының пайда болуы, феодалдыќ ќоғамның классикалыќ формасына жат жаңа таптыќ ќайшылыќтарды- пролетариат пен буржуазияның арасындағы таптыќ антогенизмді туғызбай ќоймады.

Буржуазия мен пролетариаттың ќалыптасуымен бірге ќоғамның осы жаңа таптарының ќажеттерін бейнелеуші идеологияның ќалыптасуымен бейнелеуші идеологияның формалары да дами түсті. Үстемдік етуші феодалдыќ идеологиямен жүргізілген күресте гуманізм мен байта өркендеу үлкен рөл атќарды. Рефармациялыќ ќозғалыс дін оќуының идеологиямен формалары- лютерандыќты, цвинглианшылдыќты және кальвинизмді тікелей тұлғаландырып көрсетті.бұл ағымдардың алғашќы екеуі Германия империясы мен Швейцарияның XVIғ.ғ. прогресшіл топтарының кең ќоғамдыќ ќозғалысына идеологиялыќ ќару – ќұрал ретінде пайдаланылды. Кальвинизм бірінші орынға реформацияның буржуазиялыќ сипатын ұсынып, сол кездегі буржуазияның батыл бөлігінің идеологиясына, XVIғ.ғ.нидерландыќ және XVIІ ғ.ғ. ағылшындыќ буржуазиялыќ ревалюцияның идиологиялыќ туына айналды. Бұл ағымдар халыќтыќ рефармацияға ќосылды. Ал оның идеологтары, мысалы Томос Мюнцер, халыќтыќ көтеріліс жасау арќылы феодалдыќ ќұрылысты ќұлатып, барлыќ адамдардың әлеуметтік теңдігі мен мүліктердің ортаќтылығын орнату сияќты талаптарды ќойды. Сонымен ќатар халыќтыќ Реформацияның идеологтары өздерінің идеяларын абстракты мазмұндаумен шектеліп ќана ќоймай, олар феодалдыќ ќоғамның езілген топтарының – ќалалыќ плебс пен шаруалардың мүдделерімен де тығыз байланыстырды.

Феодалдыќ ќоғамның өз ішінде жүргізілген процес тер, таптыќ күштердің ара ќатнастары мен тап күресінің мазмұнын және формаларын бейнелеп көрсетті. Капиталистік даму неғұрлым көбірек табысќа жеткен елдерде (ең алдымен Англия мен Францияда), абсалюттік манархия пайда болды. Ол өзінің өмір сүруінің алғашќы кезеңдерінде прогресшіл рөл атќарды. “... Абсалюттік манархия,-деп жазды Маркс,- өтпелі дәуірлерде- ескі феодалдыќ сословиелер ќұлдырап, ал ќала халыќтарының орта ғасырлыќ сословиесінен буржуазияның ќазыргі табы ќалыптаса бастаған кезде және күресуші жаќтардың ешќайсысыда әлі біріне-бірі үстемдік ете алмай тұрған кезде пайда болды. Мемлекеттік ќұрылыстың формасы ретінде абсалютизмның айрыќша белгісі, елдегі жоғарғы кмет билігі тек бір ғана монархтың – корольдың, патшаның, императордың ќолында шоғырлануы болып табылды. Ол заң шығарады, чиновниктерді тағайындайды, алым – салыќтарды белгілейді және ќазынаға түскен аќшаларды өз ќалауынша жұмсайды. Абсолют манарх тұраќты армія мен полицияға орталыќтандырылған орасан зор бюракраттыќ аппаратќа сүйеніп отырды. Сондыќтан абсалютизмнің өзі чиновниктер мен палицияның дара билігі және халыќтың правасыздығы болды. Абсалютизымның таптыќ базасы феодалдыќ дваряндар болды. Абсолютизм ең алдымен солардың мүдделерін ќорғады. Абсалютизмның орнауына ќарсылыќ көрсеткен феодалдыќ аристакратия, ішінара ќырғынға ұшырады, ішінара ќызметтермен алданып, сарай төңірегіндегі аристократияға айналды. Корольдік абсалютизмның ең бастр тірегі, оның армиясының негізін ќұрушы ұсаќ және орташа дваряндар болды. Абсалюм манархия алым – салыќтарды анағұрлым көбейтті және олардың негізгі ауыртпалығы бұќара халыќќа түсті. Абсолют манархия бірќатар елдерде шіркеудің дербестілігін жойып, өз билі гін арттырды, сонымен ќатар шіркеу жерлеріне түгелдей немесе бір бөлігіне өзі ќожалыќ жүргізуге права алды. Абсалютизмның финанстыќ жағдайының нығаюына , оның өнеркәсіп пен сауда – сатыќ алу жолымен түсірген ќосымша табыстары да едәуір көмектесті. Абсалютизмның ќолындағы ең маңызды ќұралы болған бюракратия сонымен ќатар буржуазияны дваряндарға ќарама – ќарсы ќойып пайдаланатын ќұрал – ретінде де ќызмет етті. Абсолют манархия XVI- XVIІ ғ.ғ. буржуазияны өз маќсаттарында пеайдалана алуының себебі өз дамуының наќ осы кезеңінде буржуазияның өзі де кошті мемлекеттің ќолдауын ќажетсінді және оған барынша ќызмет етуге даяр еді. Өзінің классикалыќ формасындағы абсолют манархия баяндалып отырған кезеңде Франция мен Англияда ќалыптасты. Ал Испания мен Швециядағы және басќа мемлекеттерде абсолют манархия өзінің ќұрылымы жағынан да, сондай -аќ абсалютизмның саясаты жағынан да өзіне тән ерекше болды.

Феодализмның үшінші кезеңі және бір ерекшелікпен сипатталады. Бұл кезде өркендеп келе жатќан эканомикалыќ ќарым – ќатнастардың және капиталистік укладтың бірте – бірте ќалыптасуының негізінде Батыс Еуропаның көптеген елдері территориялыќ жағынан тұтасып біріге бастады. Әрбір елдің өзіне ортаќ тілдің, ортаќ мәдениеттің ќалыптасу процесі жүзеге аса бастады. Бұл ұлыттардың пайда болуына жадай жасады. Ал орталыќтандырылған мемлекеттердің нығайып бекуі бұл процеске көмектесті. Ұлттардың ќалыптасуы мен саясы орталыќтандырылу процесінің уаќыт жағынан үйлесіп келушілігі, Франция мен Англия сияќты елдерде халыќтарының басым көпшілігі бір ұлттан ќұралып, ал өзге ұлыттардың немесе халыќтардың өкілдері аз ғана топ болған мемлекеттердің ќұрылуына әкеліп соќты.

Бақылау сұрақтары:

1. 
   Қайта өрлеу дәуірінің ғылым дамуындағы алғышарт.
   
2. 
   Табиғат туралы ғылымындағы жаңа қадамдар
   
3. 
   Өнеркәсіптегі техника ғылымдарының дамуы.
   

1. 
   Балќан халыќтарының Турцияның ќол астындағы жағдайы.
   
2. 
   Туриция билігіндегі Балќан елдерінің эканомикалыќ жағдайының ерекшеліктері.
   
3. 
   Албания және Греция.
   
4. 
   Балќан халыќтарының азаттыќ ќозғалысы.
   

1. Б.И.Пуришев., Р.О.Шор “Хрестоиатия по зарубежный литератури., литература средних веков” М. 1953 г.

2. С.Д.Сказкин “Хрестоматия по истории средних веков” М. 1950 г.

3. Н.М. Девяткина “История средних веков” М.1998 г.

4. Н.И. Девятайкина “История средних веков” М.1998 г.

5. Р.Ю. Випер “История Древнего мира и Средних веков” М.1994 г.

XVI ғасыр ќарсаңында әскери- феодалдыќ Оспан империясы өзінің ќол астына Балќан түбегін түгелдей дерлік бағындырды. Турцияның жаулап Алу Балќан халыќтарының тағдырында кері рол атќарды, олардың ќоғамдыќ- эканомикалыќ өркендеуін бөгіп тастады. Туриця өкіметі мен феодалдар Балќан түбегіндегі хрестин дініндегі халыќтарды езгіге салып, зорлыќ- зомбылыќ саясатын жүргізді. Хрестин дініндені адамдардың мемлекеттік мекемелерде ќызмет етуге және ќару- жараќ ұстауға правалары болмады. Ал мұсылман дінін ќұрметтемегендерді күшмеп ислам дініне енгізді немесе ќатаң жазаға тартылды. Өз үкіметін күшейту маќсатымен Туриця үкіметі Балќанға Кіші Азиядан көшпелі- түрік тайпаларын көшіріп әкеліп ќоныстандырды. Туриця үстемдігін нығайтудың екінші бір ќұралы бағынған халыќты ислам дініне енгізу болды. “Түріктенгендердің” көпшілігі тұтќынға алынғандар және ќұлдыќќа сатылғандар еді, ислам діні олар үшін бостандыќќа жетудің бір ден-бір жолы болып табылды. Өздерінің мүделері мен артыќшылыќтарын саќтап ќалуға тырысќан Балќанның көптеген феодалдары, негізінен ұсаќ және орташалары, сондай-аќ ќаланың ќолөнершілері мен купецтері исламды ќабылдады. “Түріктенгендердің” едәуір бөлігі бірте- бірте өз халќымен ќарым- ќатнастарын үзіп, түркі тілі мен мәдениетін игере бастады. Осылардың бәрі түрік халќының санын өсіріп, жаулап алынған жерлерде түріктердің үкіметін нығайтты. Мұсылман дініне көшкен сербтер, гректер және албандыќтар кейде лауазымы жоғары ќызметтер атќарып, ірі әскери ќолбасшыларда болды. Көптеген шіркеулер мешіттерге айналдырылды немесе ќиратылды. Балгария мен Сербиядағы прваславиялыќ шіркеулердің дербестіктері жойылды. Іс жүзінде Туриця үкіметінің ќызметін атќаруға көшкен Канстантинопель патриархы ерекше кең правалармен пайдаланды.

2) XVI ғ.ғ. түріктердің жасаған шабуылдары мен соғыстардың ауыр кезеңдерінен кейін, Балќан елдерінің әскери-әкімшілік және сауда орталыќтары болған бірќатар ќалалардың эканомикалыќ жағдайлары біршама жаќсарды. Туриця үкіметі мен түрік армиясының өздері ќалалардың ќолөнер кәсібі мен сауданың өркендеуіне мүбелі болды. Түріктер әдетте сауда жұмыстарымен аз айналысты. Купецтер негізінен гректерден, славяндардан, армяндар мен еврейлерден ќұралды. Сыртќы, ал ішінара ішкі сауда жұмыстарында дубровницк, Венеция, генуэ, неміс купецтері үлкен рөл атќарды. Балќан түбегіндегі ќала мен деревняның арасында да ала- ќұлалыќ жағдайлар байќалып отырды. Олардың арасындағы айырбас жұмыстары көпшілік жағдайларда нашар дамыды.

Осыған ќарамастан, XVI-XVII ғ.ғ. жергілікті маңызы бар ұсаќ сауда мен ќолөнер кәсібі орталыќтарының сан жағынан ұлғаюы тән болды. Сауда және әскери жолдаң бойында орналасќан ќалалар, мысалы Белград, Сараева, Салоники сияќты ќалалар жедел өсті: олардағы хрестин дініндегі халыќтың саны да өсіп отырды.

XVI-XVII ғ.ғ. шегінде үлкен өзендер бойындағы және теңіз жағалауындағы аудандарда ќалалардың көбеюі өндіргіш күштердің өрістеп, ілгері басќандығын көрсетті. Сауда жолдарының XVI ғ.ғ. Жерорта теңізінен Атлантика мұхитына ќарай ауыса бастауы. Дубровникпен итальян ќалаларының ќұлдырауын Балкан түбегінің ішќі аймаќтарының Адриатикамен ќарым- ќатнастарын әлсіретті. Біраќ сонымен ќатар бұл аймаќтардың Орталыќ Еуропа елдерімен жасайтын сауда жөніндегі маңызы күшейе түсті. Дегенмен теңіз жағалауындағы және кейбір басќа ќалалардың дамуындағы өзгерістерге ќарамастан, тұтас алғанда, Балкан елдері эканомикалыќ және әлеуметтік жағынан Еуропаның басќа елдерінен барған сайын едәуір артта ќала берді. Бұл әрине, Туриця үкіметінің бағынышты халыќтарды ќанау жөніндегі саясатына және Оспан империясының жалпы соғыс – феодалдыќ ќұрылыстың мешеулеп, кейін ќалуына да байланысты болды. Түрік мемлекетінің әбден ќуаттанып, кемеліне келген кезеңі XV ғ.ғ. мен XVI ғ.ғ. бір інші жартысы болды. Сұлтан Сүлейман Великолепныйдың (1520-1566) билік ќұрған кезінде түріктердің Еуропа, Африка; Азияда жүргізген ірі- ірі жаулап алушылыќ әрекеттері аяќталды. XVI ғ.ғ. орта шен інде Туриця үш континенте де кең- байтаќ иеліктері бар орасан зор мемлекет болып табылды. Біраќ XVI ғ.ғ. екінші жартысында –аќ оның ќұлдырауының алғашќы белгілері көріне бастады.

3). Түріктер XVғ.ғ. Албанияға ќайта- ќайта жойќын шабуылдар жасады. Ал XVғ.ғ. аяғында Албания Румелий уалаятының ќұрамына енгізілді. Албандыќ феодалдардың дені ислам дінін ќабылдап, Туриця үкметінің ќол астына ќызмет етуге көшті. Албанияның кең жазыќтағы аудандарында түріктің әскери- лендыќ және әкімшілік системасы орнатылды. Көршілес отырған мемлекеттермен және түріктік аймаќтармен шаруашылыќ пен саяси ќарым – ќатнастарда болмаған Албанияның таулы бөлігінің эканомикасы өте арта ќалды. Оның тұрғындары мал. өсірумен, сондай-аќ таудың тасын аршып босатып алған алаќандай жерлерді өңдеумен ғана айналысты. Албанияның бұл аудандары азыќ-түліктің жетіспеуінен өне бойы аштыќќа ұшырай берді.