Ғылыми жоба Тақырыбы: Киелі аң -ақбөкеннің жаулары Орындаған

№52 Б Аралбаев атындағы орта мектебінің 9 ^бсынып оқушысы Рахматулла Әсем

Жоғары санатты биология пәні мұғалімі Жұпарбаев Тұрсынбек Нақыпбекұлы

Қызылорда облысы

Жаңақорған ауданы

Сүттіқұдық ауылы

Тақырыбы: Киелі аң -Ақбөкеннің жаулары

Мақсаты:

1.Кіріспе:

2.Негізгі бөлім;

1. Ақбөкендердің систематикасы:

2. Ақбөкендердің сыртқы пішіні

3. Көбеюі

Қорғау шаралары

Бөкеннен сұлу аңды мен көрмедім,

Өзге аңға жануарды тең көрмедім

Көздері мөлдірген ақбөкенді

Адамның баласынан кем көрмедім

С Сейфуллин

Табиғаты бай , жері кең қазақ даласында жануарлардың көптеген өкілдерінің таралуы мен тұрақты тіршілік етуіне қолайлы жағдайлар бар. Ақбөкендер Қазақстанның шөл шөлейт және далалы аймақтарда тіршілік етуге беейімделген сүтқоректі жануарлар. Республикамыздың кең байтақ даласында ақбөкендердің бір бірінен жеке дара бөлінген үш тобы мекендейді. Бұл топтар кей жылдары бір-бірімен аздап болса да араласып тұрады, Ақбөкендер жұп тұяқты жануарлар ішіндегі ең өсімталы , қыстың суық қарлы болатындығын және көктемнің кеш шығатындығын алдын ала болжай алады. Бұл сүтқоректі жануарлардың ауыл шаруашылығының түрлі саласын дамытуда үлкен маңызы бар. Ақбөкен-еті дәмді, құнды мүйіз тұяғы мен әдемі терісі үшін ауланатын жануар. Адамдар жылма жыл жануарлардың санына зиян келтірмейтіндей, олардың күзгі санының 10-25 пайыз аулап отырады.

Республикамыздың шөлді және далалы аумағындағы ақбөендерді ғылвыми тұрғыдан зерттеу, жыртқыш аңдардан қорғау мен тиімді пайдалану алдымызда тұрған жауапты міндеттердің бірі.

Ақбөкендердің систематикасы:

Ақбөкен немесе киік-Saiqa tatarica linnaeus

Сүтқоректілер класы немесе аңдар-Mammalia linnaeus

Жұп тұяқтылар отряды-Artiodas myla owwen

Қуыс мүізділер тұқымдасы-Bovidae qray

Ақбөкендердің сыртқы пішіні

Ақбөкендердің тұлғасы ірі денелі. Ұзын сирақты. Дөңес тұмсықты, қойға ұқсас күйіс қайыратын түз жануары. Текелерінде кейбір ешкілерінде де тармақталимаған маңдай, сүйегенің жалғасы болып болып табылатын тұрақты мүйіздері болады. Текелерінде дене тұрқы 126-150см, салмағы 37-49 кг болса, ешкілерінің дене тұрқы 109-127 см, салмағы 22-37 кг. Үстіңгі ерні салбырап, етті тұмсыққа айналған. Құлағы кішкентай, дөңгеленген, Текесінің мүйізі қайқылау келеді. Ал ешкісінде мүйіз болмайды. Емшектерінің саны бір немесе екі жұп, құлағы кішкентай, дөңгеленген. Жаз айларында арқа түсі біркелкі сарғыш тартады, жезкиік жеп аталуы осыған байланысты болуы керек. Қоңыр күз бен қыста түсі ақшылданып, текелерінде қара қоңыр түсті самай сақалдары өсіп ерекшеленеді. Қысқы түктерінің іші қуыс, борпылдақ, жылуды жақыс ұстайтын қасиеті болады, Ақбөкенің басқа тұяқтылардан айырмашылығы басын төмен салбыратып жортуы, Топтың ішіндегі бірен саран ақбөкендер басқа тұяқтылардан жоғары қарай ыршып секіреді. Топыраққа түскен тұяқтарының бейнесі қарақұйрық ізіне қарағанда жалпақтау, әрі дөңгеленген болып келеді. Ақбөкендер-шөпқоректі жануарлар. Қазақстанда мекендейтін бұл аша тұяқтылар 17 тұқмдасқа жататын өсімдіктердің 81 түрін қорек етеді. Азық құрамындағы өсімдіктердің саны пісіп- жетілуіне, қ ұнарлығына байланысты жыл мауысымдарына байланысты өзгеріп отырады. Тәулігіне 6-9 кг-ға дейін шөп жейді. Торғай даласында мекендейтін киіктер жыл бойы 1 ға жерден 11-24 ға ғана шөп жесе бұл өсімдіктер шығынының небәрі 1-3 пайыз , ал үй жануарлары 77-160 кг 11-24 пайыз жабайы шөппен қоректенетіні белгілі.

Ересек текелерінің 95 пайызына жуығы қыркүйек,қараша айларында қоңдылығы орташа және орташадан жоғары болса күй-ойнақ біткен соң (қаңтар-ақпан) олардың 70-90%-ы арықтайды.

Көктемде етіне шыр бітіп,жазда текелердің 60-70%-ы семіз болады,күзде тері асты майының салмағы шөлін қандырады.Мұндай су көзі болмаған жағдайда біл литрінде 16-18г тұзы бар ащы суы ішуге мәжбір болады.Суатқа бөкендерді ешкі бастап,өте сақ болып келеді.Суды жағада тұрып та,жүзіп бара жатып та ішеді.Ересек текелері соңынан келіп шөлн қандырған соң далаға қарай бірінші боп жортады.Күндіз де, түнде де жайыла береді.

Киіктер қоныстарын аударып,шөл,шөлейт және далалы аймақтарда тіршілік етеді.Қыс айларында қардың қалыңдығы 20 см-ден аспайтын оңтүстік аудандарды қыстаса,көктемде төлдейтін жерлеріне қарай көшіп-қонады.Бұл кезде топтағы киіктердің саны кейде 100мыңнан асады.Төлдеуі жайылымы мол жылы аймақтарда өтеді.Маусымдық өшіп-қонуы ауа райына,суатқа,жайылымға байланысты болады.Көктем мен күзде жайылымдарын басқа жаққа ауыстырса,қыс пен жазда көп алысқа жорта бермейді.Жыл мезгілдерінде қоныстарын ауыстыру жысалы,жайылым мен суаты мол ерте көктемде олар тәулігіне 5-20,төлеу кезінде 1-10 шақырым жылдамдыөпен қозғалады.Күзде солтүстікпен қайтқанда тәулігіне 10-15,кейде қар түсіп күн суыта бастағагда 1-2 күнде 60-70 шақырым жүріп өтсе,қыс айларында 5-10 шақырым жерге барады.Қоныстарын алмастыру кезінде бөкендер жылына (оңтүстік пен солтүстікке қарай немесе керісінше)2-3 мың шақырымдай жер жүріп,республикамыздың көптеген аудандаын басып өтеді.

Көбеюі.Киіктердің төлдеу кезінде күні бойы қозғалыста болады,жаз айларында күн қыза жатып дем алады.Жылына бір рет төлдейді.131-141 күн буаз болып,сәуірдің аяғында бірен-саран ешкілері төлдей бастаса,мамырдың екінші он күнінде жаппай лақтайды.

Бірақ ауа райына байланысты бұл мезгіл өзгеріп те отырады.Көпжылдық бақылаулар киіктің жаппай төлдеуі маамырдың бірінші жартысында өтетінін көрсетіп отыр.Бұл кезде күн салқындап жауын-шашынды болады.Оны «құралайдың салқыны» деп атайды.Көбіне егізден,кейде 3 лақтан дүниеге әкеледі.Жаңа туған еркек құралайдың дене тұрқы 6-67 см,салмағы 3,5-4,5 кг,ұрғашыларынікі 57-62 см және 3,5-3,8 кг болады.Аналарын 2-3 ай емеді.Сүті өте құнарлы:Оның құрамындаға майдың үлесі 5-8%,белок-5-8%,лактоза-3,3%, сонымен қатар түрлі амин қышқылдары болады.

Лақтары 3-4 күнде шөп басып шарбыса,ал 15 күннен кейін қарнындағф азықтың 98%-ын шөп басады.Бір айда серкештерінің дене тұрқы 80-92 см салмағы 11-14 кг мүйізінің ұзындығы 1см шыбыштарінікі тиісінше 75-77см және 6,9-9 кг 6-7 айда мүйіздерінің ұзындығы 9-13 см ге жетеді.1,5 жасар текелерің дене тұрқы 118-145см салмағы 30-41 болса ешкілерінікі -112-125 см және 22-32кг болады.Шыбыштары 6-7 айлығында текелері 18-19 айлығында жыныстық жағынан жетіледі.

Ақбөкенде аусыл,пастереллез ауруларымен ауырып кей жылдары көптеп қырылып қалады.Ішкі органдарында гельмиттердің 43 түрі,құртамыштардың ЕЙМЕРИА туыстарына жататын түрлері табылады,терісінде биттер,7түрлі кенелер тіршілік ететіні анықталған.

ХІХ ғасырдың аяғына дейін бұл аша тұяқтылар тері асты бөгелегінің личинкасынан көп зардап шеккен еді.Үстіміздегі ғасырдың 20-шы жылдары ақбөкен санының күрт төмендеуі бұл паразиттің жойылуына әкеп соқты.

Географиялық таралуы.Ақбөкендердің жабайы түрлері Оңтүстік Америка мен Аустралиядан басқа барлық жерде кездеседі.Көптеген түрлерін қолда өсіріп,үй жануарлырының көптеген жаңа түрлері шығарылды.

Ақбөкендердің қазба қалдықтары плестоцен қабатынан бастыста Англиядан бастап,шығыста Аляскаға дейін аралықта табылған ,Бөкендердің көптеген түрлері Африкада тараған.Бұл жанауарлар ауа райының өзгеруіне,халықшаруашылық жұмыстарының өркендеп өсуіне байланысты бұрынға таралған жерлері тарылып,қазіргі кезде қбөкенердің тек Моңғолия,Қалмақ даласында және Қазақстан жерлерін сақталып отыр.Республикамыздың кең байтақ даласында киіктердің бір-бірінен жеке дара бөлінген үш тобы мекендейді.Ола Бетпақдала,Арыс,Үстірт,Еділ,Жайық өзендерінің аралығында мекендейтін жайық топтары.Бұл топтар кей жылдары бір-бірімен аздап та болса раласып тұрады.Ақбөкендер шөл,шөлейт және далалы аймақтарда тіршілік етуге бейімделген.Олардың қоныстарын өзгертуі ауа райына байланысты болады.Қолға үйретілген түрлері жер шарының барлық түпкірлерінде кездеседі.Ақбөкендердің жабайы түрлері орманды ,далалы,шөлді және шөлейтті айсақтарда,таулы жерлерде мекендейді.Ақбөкендер қыстау үшін Бетпақдала ,Арысқұм,Қарақұм,Үстірт және Еділ-Жайық өзенаралық оңтүстік аймақтарына кетеді.Олар үйір,яғни топ құрып тіршілік етеді.Ақбөкен үшін жұт өте қауіпті,қалың қар мен көк мұздың әсерінен қорексіз қалады.

Сандық көрсеткішінің динамикасы (популяция,тығыздығы,жас ерекшелігі)Қазақстанның далалы аймақтарында тіршілік етуге бейіделген жануарлар.Жүздеген жыл бұрын Қазақстан жерін Қара теңізге дейінгі қуаң далаларды мекендеген.60-70 жылдары ақбөкендердің саны өсіп 1000000 –ға жеткен.Дегенмен ХХ ғасырдың басында оның саны мен меекен ететін жері күрт азайып,Каспий маңы мен Қазақстанның қуаң аймақтарында сақталған.Ақбөкендер- 10-12 жыл аралықта өмір сүретін сүтқоректі жануарлар.Бұл жануарларды санау жұмыстары 1954 жылдан бастап АН-2 ұшағынан жүргізіліп келеді.1950-54 жылдары олардың саны 2000000 асқаннан кейін кәсіптік жолмен аулауға рұхсат берілді.Содан кейін ақбөкендердің саны кеми бастады.Көктемгі сандық жұмыстары 1962 жылы олардың саны 650000,1965 жылы480000,1971жылы 1,1 млн.,1976 жылы 600000,1978 жылы 400000,1981 жылы 820000 болғанын көрсетті.(Фадеев 1983).Соңғы сананың біршама тұрақтанып,жылма-жыл 750-850 мың басы мекендейтінін көрсетіп отыр.

Үстіміздегі ғасырдың бас кезінде ақбөкендердің жойылып кету қауіпі туғандықтан Кеңес өкіметі 1919 жылдан бастап оны аулауға толық тыйым салды.Ол кезде қазақ жерінде бұл аңның 150-300-дейі ғана сақталып қалған еді.Міне,дереу қорғауға алынған ақбөкендердің саны жылма-жыл өсіп,қорының тез өсуіне мүмкідік жасалды.Соның нәтижесінде 1914 жылдан оны кәсіптік жолмен сапалы етімен бағалы дәрілік мүйізі үшін аулауға рұқсат етілді.Сол жылы ақбөкен саны 900 мыңдай болса,1973 жылы 1.5 млн.жетті.1982-92 жылдары Қазақстанда 1,4 млн. Ақбөкен қолға ұсталды.

1982-92 жылдары Қазақстанда 1,4млн.ақбөкен ұсталып,одан 19,5 мың тонна ет,165 тонна шипалық мүйіз дайындалды.

Ақбөкендердің мүйізінен пантокрин емдік дәрісі алынады,олардың тұяғын күйдіріп,одан алынған күлді денедегі теміреткіге жағады,сусамыр ауруына шалдыққандарды емдеу үшін де пайдаланады.Осы қасиеттерін дәріптеп,қазақтар киікті киелі,қаситтті аң деп бағалайды.

Қорытынды:

Жабайы жауарларды кәсіп ету халқымыздың шаруашылық ісінің маңызды саласы болып есептеледі.Осы жолмен өнеркәсіптің әртүрлі саласында пайдалатын тамақ,бағалы тері,тоқыма өнеркәсібінің т.б. өнімдерін алады.Әсіресе жануарар дүниесіне өте бай біздің елімізде табиғаттың байлығын тиімді пайдаланудың маңызы зор. Ақбөкеннің негізгі жауы - қасқыр, ал жас төлдеріне бүркіт, дала қыраны мен қарақұстар да шабуыл жасайды. Ол аусыл, пастереллез ауруларымен ауырады. Ақбөкен дәмді еті,құнды мүйізі мен тұяғы, әдемі терісі үшін ауланады. Оның мүйізінен пантокрин дәрісі алынады. Ақбөкеннің тұяғын күйдіріп, одан алынған күлді денедегі теміреткіге жағады, сусамыр ауруына шалдыққандарды емдеу үшін де пайдаланады. Осы қасиеттерін дәріптеп, қазақ киікті «Киелі», «Қасиетті аң» деп бағалайтынын естен шығармайық

2. Жануарды қорғау мекемесі жұмысшыларына еркін жүре алатын көліктер мотоцикл бөлу

3.Ақбөкенді қорғау туралы плакаттарды көптеп шығару

Қолданылған әдебиеттер тізімі:

1.Бекенов А.,Есжанов Б.,Махмұтов С. Қазақстан сүтқоректілері .-Алматы: «Ғылым»,1995.

2.Наумов С.П.Омыртқалылар зоологиясы

3.Қазақстан ұлттық энцклопедиясы.-Алматы,1998