Дәріс №14. Өзін-өзі тексеру сұрақтары

1. 
   Болмыс ұғымына қарсы тұрған ұғымды атаңыз.
   
2. 
   Секіріс деп нені айтамыз?
   
3. 
   Қозғалыс дегеніміз не?
   
4. 
   Даму дегеніміз не?
   
5. 
   Әлеуметтік кеңістік пен уақыт тарихи өзгере ме?
   

Гносеология немесе таным теориясы философиялық білімнің бөлігі, танымдық іс - әрекетінің мәні шарттары ұқсас білімге жету жолдарын қарастырады. Одан басқа таным теориясын адасушылық оның пайда болу себептері мен оны жеңу жолдары білімнің өмірлік экзистенциалды мазмұны қызықтырады. Гносеология философиялық білімнің бір бөлімі, сондықтан оның зерттеуі адам өмір жүйесіндегі жалпылық болып қолданады. Бірақ, гносеология - бұл қатынастың тек танымдық аспектісін зерттеп, танымның негізділігі мен жан жақтылығын ашады.

Гносеология термині гректің «gnosis» - білім және «logos» – ұғым, ілім деген сөздерінен шыққан.

Таным - гносеологияның негізгі ұғымы. Бұл термин әртүрлі мағынада қолданыла береді. Біріншіден, адамның туа біткен жануарлардан ерекшелейтін қабілеті деп есептеледі. Бұл жағдайда таным тіршілік үшін күресте ортаға бейімделу жағдайында адамның ерекше қасиеттерінің бірі болып табылады.

Екіншіден, таным білім алудың шығармашылық процессін түсіндіруі мүмкін. Бұл түсінік тұрғысында таным - жеке тұлға мен жалпы адамзат деңгейінде жүзеге асырлатын мәдени іс-шараның бір түрі.

Үшіншіден, таным біліммен теңдесе алады. Бұл жағдайда адамның ерекше қайраткерлігі мен оның нәтижесі бір-бірімен теңдеседі.

Соңғы таным қатал философиялық ойдың тұрғысынан аса қарапайым деп есептелмейді, бірақ күнделікті өмірде біз танымды біліммен теңестіреміз. Гносеологияда танымның өзі де, білім де жетілген шешім ретінде қарастырылады. Және таным теориясында білімнің барлық түрі: философиялық, ғылыми, күнделікті, әдеби тағы басқа түрлері қарастырыла береді. Гносеология білімнің барлық түрін негіздеуге, оның мүмкіндік деңгейін, оның мазмұны мен мәнін анықтауға бағытталған.

Танымның (ойлаудың) екі формасы:

- сезімдік, түйсіктік таным, немесе эмпирикалық деңгей;

- рационалдық, логикалық таным, немесе теориялық деңгей.

а) Танымның сезімдік формасы.

Эмпиризм (гр.т. тәжірибе) - сезімдік тәжірибені білімнің қайнар көзі деп біледі және бақылау мен эксперименттің нәтижелеріне сүйенеді.

Идеалистік сенсуализм - түйсіктер мен сезімді шындықтың көзі, ал олардың шығу тегі, қайнар көзі мәселесін терістейді. (Беркли. Юм, Мах).

Қарапайым реализм - адамнан тыс тұрған заттарды, құбылыстарды біз қалай қабылдасақ, ол шындықта дәл солай болады, ал олар түйсіктер формасына ешқандай әсер етпейді.

Сезімдік таным формалары:

ә) Танымның рационалистік формасы.

бейнелейтін абстрактілі ойлау формасы.

Метод (гр.т.зерттеу жолы, теория, ілім) - білімдер жүйесін кұру мен негіздеу әдісі, тәсілі.

Қоғам, адам және қоғамдық қатынастар туралы ой-пікірлер, идеялар мен ұғымдар алғашқы қауымдық қоғам дәуірінде - ақ қалыптаса бастаған. Адамдардың алдында қоғам деген не, ол қалай пайда болды, ол қалай дамиды, дамудың көздері мен қозғаушы күштері неде, қоғамдық құбылыстар мен процестердің байланысы қандай, өзара әсер, себеп, қарым-қатынастар заңдылықтары бар ма деген және басқа да көптеген сұрақтар, ой-пікірлер мен идеялар туады. Ал мұндай ой-пікірлер мен идеялар адамдардың қоғамға бірігуіне және осының негізінде өздерінің тіршілігін сақтау, күн көру, одан әрі даму қажеттілігіне, олардың тікелей тәжірибелік өміріне байланысты пайда болған.

Қоғамдық құбылыстарды, процестерді, тарихты танып білуде, өзгертуде философия тарихында материализм мен идеализм арасында ұдайы қарама - қарсы күрес болып келді. Жалпы алғанда, ғылым қоғамды, оның даму заңдарын дұрыс, объективті тұрғыдан түсіндіруге ұмтылса, идеализм, керісінше, ғылымға жат, қоғамдық тәжірибеге тырысады. Өйткені, бұл бағыттарды қолдаушы қоғамда әртүрлі әлеуметтік таптар мен топтар болады. Егер ғылымды әр уақытта қоғамның прогресшіл, демократиялық таптары мен топтары қолдаса, идеализмді кертартпа әлеуметтік элементтер жақтайды.

Қоғамның ілгерілеп дамуы, таптардың пайда болуы, ой еңбегі мен дене еңбегінің бөлінуі, еңбекші бұқараны қанаудың күшеюі қоғам туралы ой-пікірлерді, идеяларды одан әрі дамыта, тереңдете түсті.

Құл иеленушілер, феодалдар, буржуазия өкілдері өндіріс құрал-жабдықтарын толық иеленіп алып, дене еңбегінен біржола аулақтады. Бұдан кейін үстем таптар мен олардың идеологтары өздері өмір сүріп отырған қоғамды, таптардың арасындағы қалыптасқан қоғамдық-өндірістік қатынастарды қайткенде де сақтап қалып, оларды ұдайы жетілдіріп отырды, олардың мәңгілігін, өзгермейтіндігін дәлелдеуді мақсат етті.

Бұрын айтылғандай, адамзат қоғамы - табиғаттың ерекше бөлігі, ол табиғаттың ұзақ уақыт эволюциялық даму нәтижесінде пайда болды. Адамзат қоғамы - әлемдегі барлық тірі жүйенің нәтижесі ең жоғары, ерекше сапалы даму дәрежесінің нәтижесі. Қоғам дегеніміз- адамдардың алуан түрлі саналы іс-қимылы мен қызметінің негізінде қалыптасқан тарихи қауымдастығы. Адам қоғамда өмір сүріп, әрекет етеді, ол қоғамның ажырамас бір бөлігі және оған тәуелді. Сондай-ақ, қоғам да адамдардан құрылады, адамдарсыз қоғам болмайды.

Қоғамдық өмірге, оның дамуына байланысты көзқараста бұрын идеализм үстемдік етіп келді. Оның үш түрлі себептері бар. Біріншіден, адамдардың іс-әрекеті, олардың делебесі қозуынан, ал делебе қозу санадан басталады, олай болса, бәрін билейтін сана, деп қарады. Екіншіден, түрлі құбылыстардың ішкі заңдылықтарын ашып көрсете алмады. Сондықтан олардың себептерін кез келген кездейсоқтық жағдайларға таңып, метафизикалық пікірде болды. Мәселен, француз материалисті Гольбах жоғарыда келтіргендей өзінің «Табиғат жүйесі» деген еңбегінде қоғамдағы түрлі оқиғалар, сұрапыл соғыстардың, жақтық пен кеселдердің себебін жай механикалық материализм тұрғысынан түсіндірмек болды. Олай болса, тарихқа идеалистік көзқараста тек идеалистер емес, сондай-ақ ол кезде ғылымға сүйене алмаған материализм өкілдері де ұстанған. Үшіншіден, тарихты жасайтын жеке адамдар деп санады, халықтың шешуші рөлін түсінбеді. Ал XVIII ғасырдың аяғымен - XIX ғасырдың басындағы Францияда болған жағдайлар, айталық, бурбондар әулеті үстемдігінің құлауы. Мирабо партиясының өкімет басына келуі, оны ығыстырып якобиншілердің жеңуі. Робеспьердің өкімет басына келуі, одан соң құлауы, директорияның қалыптасуы. Наполеон Бонапарттың император болуы, оның құлауы, бурбондардың қайтып билік басына келуі, осылардың бәрі аз уақыт он шақты жылдар ішінде болып, Маркс пен Энгельсті ойға қалдырды. Егер тарихты жасайтын жеке адамдар болса, Жан Поль Марат, Дальтон, Робеспьер, Наполеон Бонапарт бірінен соң бірі неліктен шетінен құлап жатты, әр қайсысының тағдыры әртүрлі қасіретпен аяқталғаны неліктен? Олай болса, оның себебі, тарихты жасайтын жеке адамдар емес, халық деген тұжырым туындағанын жоғарыда айтқан болатынбыз. Ол барлық материалдық байлықтарды да, рухани игілікті де өндіреді, революция жасайды, үкіметті сайлайды. Ішіп - жейтін тамақты да, киім - кешекті де, тілді де, әдет- ғұрыптарды да өмірге әкелетін - сол. Жеке адамдар сол халықтың өкілі ғана. Халық қашанда жеке адамдардан тұрады. Сөйтіп, тарихқа жаңа ғылыми көзқарас қалыптасты. Бұрынғы социологтар табиғат заңдары мен құбылыстарын материалистік тұрғыдан түсіндіріп келгенімен, тарихи жағдайлар мен қоғамдық қозғалыстарды метафизикалық шектеушілік әдісі салдарынан тарихи өмірді танып-білу саласына өз материализмін қолдана да, тарата да алмады, қоғамды жалпылама, абстрактілі қарастырды, сөйтіп тарихқа деген көзқарастарды идеалистік шырмаудан шығара алмады, оны ғылыми диалектика тұрғысынан түсіндіруге дәрменсіз болды.

Тарихты ғылыми тұрғыдан түсіндіру белгілі бір нақтылы объективті жағдайлар талабына байланысты туындаған соның рухани нәтижесі еді. Ол қоғамның, философияның, ғылымның жаңа тәжірибелік талабына сәйкес өмірге ойдың жетістіктеріне сүйену арқылы, соның жалғасы ретінде және ғылым, тәжірибе жаңалықтарына сүйене отырып, солардың талабына сай қалыптаса бастады. Тарихи дамудың қажетті, заңды өрлеу процесс екендігі туралы (Гегель), тап күресінің ашылуы (Тьерри, Минье, Гизо), капиталистік еңбек теориясы (Смит, Рикардо), социализм туралы утопиялық болжаулар (Сен-Симон, Фурье, Оуэн) қоғам туралы ғылыми ойдың дүниеге келуіне негізгі алғышарт болды.

Тарихты объективтік тұрғыдан түсіну өзінен бұрынғы алдыңғы қатарлы қоғамдық ойдың жай жалғасы емес, қоғамтану тарихындағы мүлдем жаңа сапалы кезең. Тарихқа объетивтік көзқарастың қалыптасуы табиғатты да, қоғамды да қамтитын біртұтас ғылыми - философиялық дүниетанымдық негіз болды.

Қоғамды ғылыми принциптер негізінде зерттеу нәтижесінде, оның даму заңдылықтарын ашу барысында әлеуметтік тану, саясаттану ілімдері дүниеге келді. Ол ғылымдар адамзат тарихын түсіндірудің кілтін, көзін қоғамның материалдық-экономикалық қатынастар жүйесінен шығарып, оны жан-жақты терең талап, дәлелдеді.

Қоғамдық құбылыстар, процестер заңды дамиды. Бұл заңдар объективті сипатта болады. Өзінің іс-қимылы мен тәжірибелік қызметінде адам даму заңдарының өмір сүріп тұрған жағдайлары мен шарттарына ықпал жасайды, бірақ заңдардың өзін қолдан жасап, не жоя алмасады. Екінші жағынан, мұның, өзі даму заңдарының объективтік сипаты адам санасының қабілетсіздігін, түсініксіздігін, ұтымсыздығын туғызбайды. Агностиктердің ұйғаруынша емес, сана адамдардың нақтылы дүниеден алыстатпайды. Қайта керісінше, адамдар шынайы дүниемен тығыз байланыста болады. Олар қоғамның даму заңдарын терең біліп меңгереді, оларды өздерінің пайдасына қолдана алады, даму процесінде екпінді әсер етеді.

Қоғам заңдары бадырайып көрініп тұрмайды, оларды тікелей байқау, көру, бақылау арқылы қабылдау өте қиын. Осы себепті қоғам заңдарын терең танып-білу арқылы пайдалану оңай емес, ол көп күш жұмсап, зерттеуді керек етеді. Олар абстрактілі ойлау арқылы белгілі болады.

Қоғамдық-экономикалық формациялар деген не? Ол - өзіндік экономикалық, саяси, әлеуметтік, идеологиялық ерекшеліктері бар құбылыс. Өйткені, тарих біркелкі, үздіксіз ағып жатқан өзен емес, ол бөлшек-бөлшек буындардан, кезеңдерден тұрады. Тарихтың ондай буындары мен кезеңдерін әлеуметтік-экономикалық формация дейміз. Әр формацияның өзіндік заңдары, өзіндік меншіктері, таптары, базисі мен қондырмасы болады. Ол ұғымды дүниеге әкелген Маркс емес. Құлдық қоғам, феодалдық қоғам, капитализм, тіпті социализм ұғымдары Маркске дейін болған. Маркс олардың даму заңдылығын ашты. Олай болса олардың өзгеріп, дамуының объективті заңдылықтары бар. Сол заңдылықтарды ашу нәтижесінде тарих ғылымға айналады. Бірақ, Маркс адам баласы даму тарихын белгілі бес формациямен ғана шектеді. Мұнысы өмірге де, диалектикаға да қайшы еді.

Әлеуметтік философия қоғамның, оның дамуының философиялық-методологиялық теориясы болып табылады. Философиялық теория ретінде ол қоғамдық құбылыстарды, процесстерді зерттеп-талдағанда оның негізгі мәселесін шешу тұрғысынан қарайды. Ал социологиялық теория ретінде ол қоғамдық құбылыстарды, процестерді зерттеп-талдағанда оның негізгі мәселесін шешу тұрғысынан қарайды. Ал социологиялық теория дегенде қоғамды зерттеп, талдау біртұтас ыңғай, бүтін бір құбылыс, белгілі бір жүйе, өзін-өзі қозғаушы, өзін-өзі дамытушы ретінде де оның нақты салаларын, бөлшектерін талдап, арнайы қарауды да айтамыз. Біріншіден, қоғамдағы іс-әрекет, қызметтің субъектісі - нақтылы адам, ол өзінің материалдық және рухани қажеттері мен мұқтаждарын тек қоғамда ғана қанағаттандырады. Қоғам дамуының екінші бір маңызды алғышарты - қоғамдағы адамдардың енжар емес, керісінше, белсенді болып, қоғамда болған жағдайды жайбарақат қабылдамауы. Егер адамдар қоғамда жағымсыз жағдайды байқаса, олар оны белсенді іс-әрекетті, саналы қызметі арқылы өзгертіп, өздеріне тиімді, ыңғайлы жағдай жасайды. Үшіншіден, қоғам дамуындағы алғы шарт - әрбір дара адамның өзіне тән потенциалдық күш-жігері, қасиеті, жағдай мен ортада өзара байланыста ғана дамиды. Өйткені, бұл болмаса, қоғам да адам да болмайды. Адамның мәнін қоғамнан тыс, еңбек құралсыз, материалдық өндіріссіз танып білу мүмкін емес. Төртіншіден, методологиялық алғы шарт - қоғам жеке адамдардың жай ғана механикалық жиынтығы емес, ол өзгеше бір тұтас әлеуметтік жүйе, олардың бірімен-бірі тығыз байланыста болатын қоғамдық қатынасы. Қоғамды зерттеп, талдаудағы ақырғы методологиялық алғы шарт - қоғам біртұтас бөлінбейтін әлеуметтік өмір, бір-бірінен ажырамас, бір-біріне әсер ететін екі фактордан, яғни адамдардың белгілі бір қызмет әдісінен және әлеуметтік фактордан тұрады. Олар адамдардың материалдық, рухани өндірісті дамытудағы тарихи қызметі арқылы пайда болады.

1. 
   Сезімдік танымның формаларын келтіріңіз.
   
2. 
   Интуиция дегеніміз не?
   
3. 
   Танымдағы әдістерінің қызметі қандай?
   
4. 
   Рационалдық танымның формаларың келтіріңіз.
   
5. 
   Теория дегеніміз не?
   

2.Дүниетанымның формалары мен типтері.

3.Философия және ғылым, философияның негізгі қызметтері.

4.Философияның мәдени-алғышарттары және негізгі бағыттары.

2.Ведалар – Үнді мәдениетінің көне ескерткіші және ертедегі үнді философиясының бастауы ретінде.

3.Ежелгі үнді философиясының ортодоксалды және ортодоксалды емес мектептері.
3-семинар. Ежелгі Қытай философиясы.
1.Көне Қытай философиясының пайда болуы, негізгі кезеңдері.

2.Конфуцийдің әлеуметтік-этикалық ілімі.

3. Доасизм.

4.Легистердің саяси-этикалық ілімдері.

2.Алғашқы негіз мәселелері. Милет және Элей мектептері.

3.Классикалық философия.

4.Эллиндік философия.

2.А. Августин: құдай мен адам туралы ілімі, жеке тұлға концепциясы

3.Ф. Аквинскийдің философиясы схоластика жүйесі ретінде.

4.П.Абеляр концептуализмі.

2.Әл-Кинди мен Әл-Газали философиясы.

3.Ибн-Синаның ғылыми-философиялық шығармашылығы және Ибн-Рушдтың діни көзқарастары.

4.Әл-Фарабидің философиялық көзқарастарының жүйесі

2.Н. Макиавеллидің әлеуметтік - саяси философиясы.

3.Қайта өрлеу дәуір философиясындағы социал - утопистік бағытының ерекшеліктері.


8-семинар. Жаңа дәуір философиясы.
1.«Жаңа дәуір» және «жаңа еуропалық философия» түсініктерінің ерекшеліктері.

2.Жаңа дәуір философиясындағы рационалистік және эмпиристік тенденциялар.

3.Дж. Локк пен Т.Гоббстың қоғамдық-саяси концепциясы.

4.Д.Беркли мен Д.Юмның субъективті философиясы.

2.Гегельдің философиялық жүйесі.

3.Фихте және Шеллинг философиясы.
10- семинар.. XIX ғ. мәдениетіндегі батысеуропалық философия.

1.XIX ғ. мәдениетіндегі батысеуропалық философиясының ерешеліктері.

2.Иррационализм.

3. Шопенгауэрдің «билікке ерік мәселесі».

4.Фрейдтің «санасыздық» ілімі.
11- семинар. Орыс философиясы

1.Н.Бердяев орыс философиясындағы христиандық-экзистенциалистік бағыттың өкілі ретінде.

2.Ф. Достоевский шығармашылығының философиялық мазмұны.

3.В. Соловьевтің махаббат философиясы.

4.Л. Толстойдың адамгершілік философиясы.
12-семинар. Қазақ философиясы.

І.Қазақ философиясының қалыптасуының әлеуметтік - мәдени алғы шарттары.

2.Асан Қайғы шығармашылығындағы экзистенциалдық сарын. Бақыт мәселесі. Жерұйықты іздеу.

3. Қазақ ағартушылық философиясының ерекшеліктері - Ш.Уәлиханов, Ы Алтынсарин.

4.Абай іліміндегі адам мәселесі.

5.Ш.Құдайбердиевтің философиялық-діни көзқарастары

2.Неопозитивизм және постпозитивизм; логика және ғылыми методологияның проблемасы.

3.Экзистенциализм: адам мәселесін іздестірудегі жаңа ізденістер.

4.Батыстағы жаңа «технократиялық» толқын.

1.Болмыс ұғымы, оның мәні және ерекшелігі.

2.Адам болмысының әлеуметтік-мәдени мәні.

3.Онтологияның ұғымдары.

1.Таным – шындықты бейнелеу формасы.

2.Танымның объектісі және субъектісі.

3.Сезімдік және рационалдық таным формалары.

4.Ғылым - танымның арнаулы формалары ретінде.
4. Кұрстық жумыс жоқ
5. Студенттердің өздік жумысы

ОСӨЖ арналған тапсырмалар
1.Философия пәні. Философиялық білімнің табиғаты. Философия дүниетаным ретінде.

2.Философиялық пайымдаудың басты тақырыптары. Философияның негізгі сұрақтары бар ма?

3.Менің пәнге, философияның мәні мен міндетіне көзқарасым мынадан көрінеді (...).

4.Қазіргі кезеңдегі әлемдегі философияның құрылымы мен қызметі.

5.Дүниеге көзқарас дегеніміз не? Дүниеге көзқарастың өзіне тән ерекшеліктері.

6.Философиялық ойлаудың өзіне тән ерекшелігі неде?

7.Философиялық проблеманың табиғаты қандай?
Өзін-өзі тексеру сұрақтары:
1. Қандай проблемаларды біз философиялық проблема деп атаймыз?

2. Философия неден және қалай «туады»?

3. Адам не үшін философиямен айналысады?

4. Философия дегеніміз не?

5. Философия мен дүниетаным өзара қалай әрекет етеді?

6. Философиялық проблемалардың сипаттары қандай?

7. Философиядағы әдіс дегеніміз не?

8. Қандай философиялық әдістер болады?

9. Философияның функцияларын атаңыз.

10. Философиядағы дүниетанымдық және методологиялық функциялардың мәнісі неде?

11. Философия мен ғылым өзара қалай байланысады?

12. Білім мен сенімнің ара -қатынасы қандай?

13. Данышпандық деген не?

14. Философияда тарихи сатыларының критерийлері қандай?

16. Философия тарихында прогресс бар ма және онда ұлттық философия қандай рөл атқарады?
Реферат тақырыптары

1.Философия көзқарас ретінде.

2.Мифология және дін.

3.Мифологиялық көзқарастың ерешелігі.

4.Философияның мәдениеттегі орн мен рөлі.

5.Философия және өнер.

6.Діни көзқарастың ерекшеліктері

7.Философияның адам мен қоғам өміріндегі рөлі.

8.Философия және ғылым.

9.Философияның мәні мен алғышарттары.

10. Мифология және философия.
Әдебиеттер тізімі:
1.Философия в 2 частях. Ч. 1 История философии М., 2002

2.Спиркин А.П. Философия М., 2002

3.Алексеев П.А. Панин А.В. Философия Учебник для вузов. -М., 2006

4. Ғабитов Т. Философия А., 2004

5.Әбжанов Т.Ы., Нысанбаев Ә. Қысқаша философия тарихы. А., 2009

6. Кішібеков Д.Сыдықов Ұ. Философия. А., 2002

7. Иманқұл Н. Философия әлемінде: болмысы мен тарихы. А ., 2006
№2. ОСӨЖ
ОСӨЖ арналған тапсырмалар
1. Ежелгі үнді қоғамның стратификациялану мәселесі.

2. Упаништардың негізгі философиялық мәселелері.

3. Ежелгі Үндістанның ортодоксалды және ортодоксалды емес мектептерінің негізгі мінездемесі.

4. Упаништардың құқықтық – этикалық поэмасының негізгі мазмұны.

5. «Махабхарата» эпикалық поэмасының негізгі мазмұны.

6. Йога жүйесі: құтылудың жеке жолы.

1.Ведалар - философиялық ойдың қайнар көзі ретінде.

2.Ежелгі үнді философиясының нeгiзгi бағыттары мен мектептері.

3.Буддизм философиясы.

4.Индуизм философиясы.

5.Джайнизм философиясы.

6.Веданта философиясы.

7.Индуизм философиясы.